Qoǧam bolǧan soŋ, tanysyp-bılısıp, aralasu qalypty jaǧdai. Aldymen aty-jönıŋ, ömırlık statusyŋ, jasyŋnan bastalǧan sūraular älbette tuyp-ösken jerıŋe de jetedı. Menıŋ düniege kelgen jerım – Qyzylorda oblysyna qarasty Aral degen qala. Osy tırkes auzymnan şyqqan bette estitınderım – «ee, ekologiialyq qala ma?», «onda qalai tūryp jatyrsyŋdar?», «jazda Sahara,qysta Antraktida?» dep bastalady. Menıŋşe, būl jalǧyz menıŋ basymdaǧy jai emes, — barşa tūrǧyndardyŋ qūlaǧyna üirenşıktı dünie bolyp ketkenı bırtalaidan. Osyndaida ne dep jauap bererıŋdı bılmei, jaltaqtap qaludan asqan yŋǧaisyzdyq sezımı joq şyǧar. Osyny eskerıp, būl jazbaǧa Aral turasynda tolyq ärı sapaly aqparat jazuǧa kırısıp kettım.
«Tamyry joq aǧaş, tarihy joq halyq bolmaidy» degen Qabdollov Zeinolla aǧamnyŋ sözın tu etıp, aldymen būl ölkenıŋ ötkenıne az-maz toqtaludy jön sanap otyrmyn (uikipediia dästürıne elıktep). Aral qalasy — Qyzylorda oblysyndaǧy audan ortalyǧy. Aral teŋızınıŋ soltüstık-şyǧysyndaǧy Ülken Saryşyǧanaq qoltyǧynda, şöl beldemınde ornalasqan. Tūrǧyny 77,029 myŋ adam. Irgesı 1905 j. “Altyqūdyq” dep atalǧan kışkene qystaq negızınde qalanǧan. Keŋes ökımetı ornaǧannan soŋ jūmysşy poselkesıne, keiın qalaǧa ainaldy. Aralda da balyq aulau flotiliiasy, balyq öŋdeu kombinaty, keme jöndeu,tıgın şeberhanasy jūmys ıstedı. Sondai-aq, orta mektep, mädeniet üiı, kinoteatr, ölketanu mūrajaiy, audandyq auruhana, sanepidstansa, gazet baspahanasy, qonaq üi, meiramhana, qoǧamdyq tamaqtandyru mekemelerı bar. Qala tūrǧyndary eldı mekendermen avtomobil joly arqyly qatynasady.
Aral özınşe bır qūrama ştat dersıŋ. Olai deuımnıŋ sebebı bar. Qala temır jol torabynyŋ qatysymen ekıge bölıngen. Arǧy bet Şanhai menen Jaŋauyl,bergı bet Avtobaza men Kirov. Ne degen logika, iä? Barlyq memlekettık mekemeler (kei mektepterdı sanamaǧanda), auruhana men emhana, sauda üilerı men vokzal Bergı bette ornalasqandyqtan, būl jaq «Gorod» atalyp ketken. Säikesınşe, arǧybettıkterge azdap qiyndau – barlyq şarualaryn tyndyru üşın bıraz qajyp, köpırden ötıp keluge tura keledı. Osy mäselenı şeşuge de bolar edı-au niet bolsa, qoldau bolsa. Arǧybetten qatynaityn qalaışılık marşrut bolsa, qūba-qūp bolatyny sözsız.
Älgınde qūrama ştat dedım ǧoi.Bızdede arasynda kriminaldyq jaǧdailar,audan-audandardyn jıgıtterı bölınıp qyrylysady.Bergen baǧam üşın jerlesterımnen keşırım ötınemın, alaida būl — subektivtı pıkırım. Bölınıp jürıp börıge talanyp qalmaiyq. Kezınde öz jerın qorǧau üşın ǧana jüzge bölıngen edık. Bıraq ol kez jaugerşılık zaman-tyn. Qajettılık edı. Al, qazır, Allaǧa şükır, beibıt künde ömır sürıp jatqanymyz aiqyn. Soǧysty qoldan jasap, berekenı qaşyrudyŋ bes tiynǧa keregı joq. Osynyŋ saldarynan talai qan tögılıp, nebır orynsyz qatelıkterdıŋ bolǧany jasyryn emes. «Qas qylmaidy qasqyr da joldasyna».
Jazdyŋ künderı kelseŋız qonaqjai masalarymyz bar – adamdy jasy men jynysyna, boiy men kelbetıne qarap baǧalamaidy, bärın tügel jaqsy köredı. Ystyqtadyŋyz ba? Uaiymdamaŋyz, kölımız bar. «Jazda künge küigen – qysta auyrmaidy» degendı basty qaǧida sanaimyz. Sol üşın künge eş kedergısız küiıp, absoliuttı nätijege jetu üşın jaǧajaiǧa eşbır köleŋke qoimaǧan ǧoi, şırkın! Bärı tabiǧi. Keşke seruendegendı ūnatasyz ba? Ärine, bolady! Bälkım, auyldyŋ qyzyǧy da osynda şyǧar… Endı mädeniet jaǧyna oiysaiyq…
Teatr joq. Esesıne mädeniet üiı bar. Būryn üzdıksız bolyp jatatyn konsertter qazır öz ızın joǧaltyp alǧandai…
Bıraq, kıtaphanasyna rizamyn. Menıŋ süiıktı jerım. Oqimyn degenge mümkındıkter alaŋy dersıŋ qūddy. Bızdıŋ ölke 99% taza qazaqtardan qūralǧan. Basqa ūlt ökılderın kezdestıruge bolady, ılude bıreu, alaida, olardyŋ özı qazaqşaǧa sudai. Sol sebepten, tıl meŋgerıp, deŋgeiın köterem deseŋız bızge qonaqqa kelıŋız. Keŋpeiıldı, bauyrmal tūrǧyndar kelgen qonaǧyn qūt köretın, «su sūrasaŋ, süt pen airan beretın» aqköŋıl jandar.
Bızdıŋ ölkeden şyqqan, elge syily aǧa-apalarymyzdy maqtamaimyn, ol kısılermen maqtanamyn. Ärıden bastar bolsaq, öz zamanynda «erdıŋ qūnyn ekı auyz sözben şeşken sūŋǧyla bi» — Äiteke bi, ūly muzykant, küişı Nūrtuǧan jyrau, Mūrat Sydyqov, änşı Gülnūr Orazymbetova, änşı-termeşı Nabat Oinarova,Elmūra Jaŋabergenova, qazaq ädebietıne nebır keremet tuyndylar syilaǧan Äbdıjämıl Nūrpeiısov,Jurnalist İrina Ten,Anna Danchenko, qazaq äzılınıŋ deŋgeiın köterıp, «Jaidarmandy» jarqyratyp jürgen Ǧalym Mahambetov, qazırgı taŋda halyqtyŋ süiıktısıne ainalǧan «Ūly dala balasynyŋ» jūldyz bolyp jarqyrauyna ülesın qosqan Şynbergen Süleimenov syndy jıgıtter Araldan şyqqan. Būl qatar mūnymen şektelmek emes.
Qandai bolsa da, ärkımnıŋ öz tuǧan jerı – Mysyr şahary ǧoi! Qazırde kök tıregen zäulım-zäulım ǧimarattardyŋ arasynda jürsem de, Aralymnyŋ köşelerıne jetpeidı. Sebebı, būl aspan – menıŋ balalyq şaǧymnyŋ aspany, būl ölke – menıŋ nebır quanyşym men qaiǧyma kuä bolǧan ölke. Osynda menıŋ boiym östı, oiym östı. Mahabbat pen meiırımdı, şynaiylyq pen qamqorlyqty sezındırgen de osy jaqtyŋ adamdary. Şyny kerek, keide qalanyŋ şuynan şarşaǧanda auylyŋnyŋ tynyştyǧyn aŋsaityn boldym.
«Tamyry joq aǧaş, tarihy joq halyq bolmaidy» degen Qabdollov Zeinolla aǧamnyŋ sözın tu etıp, aldymen būl ölkenıŋ ötkenıne az-maz toqtaludy jön sanap otyrmyn (uikipediia dästürıne elıktep). Aral qalasy — Qyzylorda oblysyndaǧy audan ortalyǧy. Aral teŋızınıŋ soltüstık-şyǧysyndaǧy Ülken Saryşyǧanaq qoltyǧynda, şöl beldemınde ornalasqan. Tūrǧyny 77,029 myŋ adam. Irgesı 1905 j. “Altyqūdyq” dep atalǧan kışkene qystaq negızınde qalanǧan. Keŋes ökımetı ornaǧannan soŋ jūmysşy poselkesıne, keiın qalaǧa ainaldy. Aralda da balyq aulau flotiliiasy, balyq öŋdeu kombinaty, keme jöndeu,tıgın şeberhanasy jūmys ıstedı. Sondai-aq, orta mektep, mädeniet üiı, kinoteatr, ölketanu mūrajaiy, audandyq auruhana, sanepidstansa, gazet baspahanasy, qonaq üi, meiramhana, qoǧamdyq tamaqtandyru mekemelerı bar. Qala tūrǧyndary eldı mekendermen avtomobil joly arqyly qatynasady.
Aral özınşe bır qūrama ştat dersıŋ. Olai deuımnıŋ sebebı bar. Qala temır jol torabynyŋ qatysymen ekıge bölıngen. Arǧy bet Şanhai menen Jaŋauyl,bergı bet Avtobaza men Kirov. Ne degen logika, iä? Barlyq memlekettık mekemeler (kei mektepterdı sanamaǧanda), auruhana men emhana, sauda üilerı men vokzal Bergı bette ornalasqandyqtan, būl jaq «Gorod» atalyp ketken. Säikesınşe, arǧybettıkterge azdap qiyndau – barlyq şarualaryn tyndyru üşın bıraz qajyp, köpırden ötıp keluge tura keledı. Osy mäselenı şeşuge de bolar edı-au niet bolsa, qoldau bolsa. Arǧybetten qatynaityn qalaışılık marşrut bolsa, qūba-qūp bolatyny sözsız.
Älgınde qūrama ştat dedım ǧoi.Bızdede arasynda kriminaldyq jaǧdailar,audan-audandardyn jıgıtterı bölınıp qyrylysady.Bergen baǧam üşın jerlesterımnen keşırım ötınemın, alaida būl — subektivtı pıkırım. Bölınıp jürıp börıge talanyp qalmaiyq. Kezınde öz jerın qorǧau üşın ǧana jüzge bölıngen edık. Bıraq ol kez jaugerşılık zaman-tyn. Qajettılık edı. Al, qazır, Allaǧa şükır, beibıt künde ömır sürıp jatqanymyz aiqyn. Soǧysty qoldan jasap, berekenı qaşyrudyŋ bes tiynǧa keregı joq. Osynyŋ saldarynan talai qan tögılıp, nebır orynsyz qatelıkterdıŋ bolǧany jasyryn emes. «Qas qylmaidy qasqyr da joldasyna».
Jazdyŋ künderı kelseŋız qonaqjai masalarymyz bar – adamdy jasy men jynysyna, boiy men kelbetıne qarap baǧalamaidy, bärın tügel jaqsy köredı. Ystyqtadyŋyz ba? Uaiymdamaŋyz, kölımız bar. «Jazda künge küigen – qysta auyrmaidy» degendı basty qaǧida sanaimyz. Sol üşın künge eş kedergısız küiıp, absoliuttı nätijege jetu üşın jaǧajaiǧa eşbır köleŋke qoimaǧan ǧoi, şırkın! Bärı tabiǧi. Keşke seruendegendı ūnatasyz ba? Ärine, bolady! Bälkım, auyldyŋ qyzyǧy da osynda şyǧar… Endı mädeniet jaǧyna oiysaiyq…
Teatr joq. Esesıne mädeniet üiı bar. Būryn üzdıksız bolyp jatatyn konsertter qazır öz ızın joǧaltyp alǧandai…
Bıraq, kıtaphanasyna rizamyn. Menıŋ süiıktı jerım. Oqimyn degenge mümkındıkter alaŋy dersıŋ qūddy. Bızdıŋ ölke 99% taza qazaqtardan qūralǧan. Basqa ūlt ökılderın kezdestıruge bolady, ılude bıreu, alaida, olardyŋ özı qazaqşaǧa sudai. Sol sebepten, tıl meŋgerıp, deŋgeiın köterem deseŋız bızge qonaqqa kelıŋız. Keŋpeiıldı, bauyrmal tūrǧyndar kelgen qonaǧyn qūt köretın, «su sūrasaŋ, süt pen airan beretın» aqköŋıl jandar.
Bızdıŋ ölkeden şyqqan, elge syily aǧa-apalarymyzdy maqtamaimyn, ol kısılermen maqtanamyn. Ärıden bastar bolsaq, öz zamanynda «erdıŋ qūnyn ekı auyz sözben şeşken sūŋǧyla bi» — Äiteke bi, ūly muzykant, küişı Nūrtuǧan jyrau, Mūrat Sydyqov, änşı Gülnūr Orazymbetova, änşı-termeşı Nabat Oinarova,Elmūra Jaŋabergenova, qazaq ädebietıne nebır keremet tuyndylar syilaǧan Äbdıjämıl Nūrpeiısov,Jurnalist İrina Ten,Anna Danchenko, qazaq äzılınıŋ deŋgeiın köterıp, «Jaidarmandy» jarqyratyp jürgen Ǧalym Mahambetov, qazırgı taŋda halyqtyŋ süiıktısıne ainalǧan «Ūly dala balasynyŋ» jūldyz bolyp jarqyrauyna ülesın qosqan Şynbergen Süleimenov syndy jıgıtter Araldan şyqqan. Būl qatar mūnymen şektelmek emes.
Qandai bolsa da, ärkımnıŋ öz tuǧan jerı – Mysyr şahary ǧoi! Qazırde kök tıregen zäulım-zäulım ǧimarattardyŋ arasynda jürsem de, Aralymnyŋ köşelerıne jetpeidı. Sebebı, būl aspan – menıŋ balalyq şaǧymnyŋ aspany, būl ölke – menıŋ nebır quanyşym men qaiǧyma kuä bolǧan ölke. Osynda menıŋ boiym östı, oiym östı. Mahabbat pen meiırımdı, şynaiylyq pen qamqorlyqty sezındırgen de osy jaqtyŋ adamdary. Şyny kerek, keide qalanyŋ şuynan şarşaǧanda auylyŋnyŋ tynyştyǧyn aŋsaityn boldym.
Madiiar MEŊDIBAEV,
“Adyrna” ūlttyq portaly
