Qazaq kinosynyŋ bügıngı hälı qalai? Tarihi kartina tüsırude neden aqsap otyrmyz? Tarihi kinony Qazaqfilmnıŋ emes, telearnanyŋ biudjetıne tüsıru qanşalyqty qisyndy dünie? Osy sūraqtarǧa jauap alu üşın belgılı ssenarist, «Qazaq handyǧy» tarihi serialynyŋ redaktory Erlan Töleutaimen äŋgımelesken edık. Kinoöner turaly äŋgımemız bıraz mäselenıŋ basyn qaiyrdy.
Jas qazaq: Erlan myrza, juyrda ǧana «Qazaqstan» telearnasy «Qozy Körpeş – Baian sūlu» filmın nazarymyzǧa ūsyndy. Keiınnen būl otandyq tuyndyny synauşylar da, aqtauşylar da köbeiıp kettı. Jalpy mūndai tarihi filmdı tüsıruge bır telearnanyŋ nemese kinostudiianyŋ mümkındıgı jete me?
E.Töleutai: Dūrys sūraq. Jetpeidı. Öitkenı tarihi film tüsıru – öte kürdelı prosess. Ol keŋ kölemdı öndırıs auqymyn talap etedı. Jyl saiyn jaŋaryp, türlenıp otyratyn şetel asyp keletın kinotehnika men kinotehnologiialar qymbattau üstınde. Onyŋ üstıne, tarihi serial tüsıretındei bızdıŋ telearnalardyŋ eşqandai täjıribesı, maşyǧy joq, tıptı materialdyq-tehnikalyq bazasy da sai emes.Telearnalar tarihi serial tüsırmek tügılı, keŋes ükımetı kezınde qalyptasqan jurnalistık mekteptı joiyp aldy. Autsorsing degen jūt şyqty. Autsorsing – qazaq telearnasyna kelgen tıkelei näubet, zaual. Men autsorsing ainalasynda qandai adamdardyŋ jürgenın bılemın. «Qozy Qörpeş – Baian sūlu» da osy autsorsing aferasynyŋ qūrbanyna ainaldy. Taǧy da aitamyn, telearnalar men autsorsingtık kompaniialarǧa eş uaqytta tarihi filmderdıŋ taǧdyryn senıp tapsyruǧa bolmaidy. Tarihi filmder tüsıru jauapkerşılıgın tek «Qazaqfilm» kinostudiiasyna jüktegen jön. Bıraq onyŋ da jaǧdaiy qazır mäz emes. Soŋǧy jyldary Şäken Aimanov atyndaǧy «Qazaqfilm» kinostudiiasynyŋ 18 gektar jerıne köz alartqan ärtürlı lobbi jasauşylar olai-būlai şabuyldap «Qazaqfilmnıŋ» de keteuın ketıre bastady. Degenmen «Qazaqfilmde» Şäken Aimanov salǧan sara dästür, aiqyn jol bar. Materialdyq-tehnikalyq bazasy da telearnalarǧa qaraǧanda oq boiy ozyq. Sonyŋ özınde tarihi film tüsıru köp jaǧdaida sättı bola bermeidı. Sonau qazaq kinosynyŋ korifeilerı közı tırı uaǧynda da sätsız tüsırılgen tarihi filmder bolǧan. Sondyqtan tarihi film tüsıru ısın oiynşyq körıp, ony eşqaşan kommersiialyq jobaǧa ainaldyrmaǧan jön.
Jas qazaq: Sonda tarihi filmdı «Qazaqfilmge» ǧana bergen jön deisız ǧoi.
E.Töleutai: Ärine. Būdan bölek, tarihi filmdı tüsıre alatyn maman qajet. Elımızde tarihi kartina tüsıre alatyn şeber rejisser men käsıbi maman sausaqpen sanarlyqtai az qaldy. Ony da eskergen jön. Tarihi häm ūlttyq film tüsıre alatyn rejisserler dep būl künde Satybaldy Narymbetov, Doshan Joljaqsynov, Rüstem Äbdıraşev, Aqan Sataev jäne Säbit Qūrmanbekov, Daniiar Salamatty aituǧa bolady. Jyl soŋyndaǧy «Qozy Körpeş – Baian sūlu» serialy turaly bolǧan jaǧdai tarihi film tüsıru mäselesıne baiyppen qarap, abailap baru kerektıgın meŋzegendei. Tıptı keleşekte tarihi filmdı arnauly lisenziiasy bar rejisser ǧana tüsıruı kerek şyǧar. Olai bolmaǧan jaǧdaida jauhar epostarymyz ben tarihi taqyryptarymyz bırınen soŋ bırı osyndai masqaraǧa ūşyrai bermek. Qazaq – epikalyq sanaǧa ie ūlt. Qazaqtyŋ jadynda sonau köşpendıler saltanat qūrǧan jarqyn zaman öşken joq. Är qazaqtyŋ sanasynda Baian sūludyŋ, Qozynyŋ, Alpamystyŋ, Edıge men Er Tarǧynnyŋ beinesı ǧajaiyp obraz retınde saqtalǧan. Äsırese, halyq jadyndaǧy sūlular galereiasy ǧajap. Sondyqtan epostarymyzdy tüsırgende, basty röldı somdaityn sūludy taŋdaǧanda, asa saq bolu kerek. «Han būrylyp qaraǧandai» sūlulyǧy öz aldyna, «maŋdaiyna kün, etegıne jel timegen» kırşıksız, päk boluy şart. Ärine, talanty öz aldyna. Mūndai arudy el ışınen ızdep tabu kerek. Ol üşın kasting mäselesı jolǧa qoiyluy kerek. Qazır qasting mäselesı de qazaqtyŋ qasietın tanymaityn orys tıldıler men akter taŋdauda barmaq basty, köz qystyǧa baratyn pysyqailardyŋ qolyna köşude. Osy mäsele de nazardan tys qalmauy tiıs.
Jas qazaq: Öz täjıribeŋızden aityŋyzşy, tarihi film tüsırgende nege män bergen dūrys: tarihi derekke me, älde oqiǧaǧa nemese dialogqa ma? Qaisysynyŋ jügı auyr?
E.Töleutai: Jalpy kino önerı üş kittıŋ üstınde tūr. Äuelı ssenarii, sosyn rejisser jäne akter. Osy üşeuınıŋ bırı aqsasa, bıttı – kino bolmaidy. Dauly serialda osy üşeuı de joq. Jūrttyŋ bärı sätsız tüsırılgen film üşın prodiuserdı kınälauda. Öitkenı ol ataǧy şyqqan adam. Ataǧy şyqqan adam dattauǧa jaqsy, kım synasa da qyby qanady. Şyntuaitynda, tüsırılgen filmge rejisser jauap beredı. Filmdı tanymal rejisser tüsırmegendıkten, ol tasada qalyp qoidy. Taiaqtyŋ bärın serialdyŋ prodiuserı jedı. Tarihi filmge rejisser ülken daiyndyqpen keluı kerek. Tarihi filmnıŋ rejisserı halyq dünietanymynan mol habardar, kem degende ekı-üş körkem film tüsırgen täjıribelı rejisser boluy kerek. Al mūndaǧy rejisser bauyrymyzdyŋ būryn eşqandai film tüsırmegenı, kino tüsırudıŋ qyr-syryn älı meŋgermegenı körınıp-aq tūr. Al endı tarihi filmderde nege män bergen jön degen sūraqqa aldynda aitqan üşeuınen basqa tarihi şyndyq pen körkemdık şyndyqtyŋ arajıgın ajyrata bılu kerek der edım. Iаǧni rejisser tarihi şyndyqtan körkem şyndyq jasai bılu kerek. Kino – aldymen öner. Öner, onyŋ ışınde kino önerı – körkem qiialdyŋ jemısı. «Qazaqtyŋ ūlttyq romany tabiǧi jolmen bızdıŋ ūly eposymyzdan ösıp şyǧu kerek» degen eken bır sözınde degdar jazuşy Asqar Süleimenov. Tarihi film turasynda da osylai aituǧa bolady. Ökınışke qarai, olai bolmai otyr. Kino, onyŋ ışınde ūlttyq film, tarihi kino tüsıru – ūlttyq sanasy biık suretkerdıŋ enşısı. Bızde kinoǧa şou industriianyŋ közımen qaraidy. Kino ol – öner! Orysşa aitqanda – iskusstvo. Osy iskusstvoǧa qazırgı sanasy äbden kommersiialanǧan prodiuserler men rejisserler saudagerdıŋ, alypsatardyŋ közımen qaraidy. Al kino öner öte näzık dünie, onyŋ näzıktıgın kiıktıŋ laǧyna teŋeuge bolady. Şou-biznes ökılderınıŋ qolyna tüskende ol qolǧa üiretuge könbeitın kiıktıŋ laǧy siiaqty bırden ölıp qalady. Sondyqtan memleket şou-biznes ökılderın kino önerdıŋ maŋaiyna jolatpaudyŋ bır tetıgın qarastyrǧany abzal.
Jas qazaq: Osydan bes-on jyl būryn «Qazaq kinosyndaǧy olqylyqqa asfaltta ösken qazaq balalary kınälı» deuşı edı…
E.Töleutai: Kez kelgen problemanyŋ tüp-tamyry bolady. Qazaq kinosynyŋ bügıngı tüitkılderı ötken ǧasyrdyŋ 70-jyldarynda bastalǧan. Dälırek aitqanda, qazaq kinosynyŋ korifeilerı: Şäken Aimanov, Sūltan Qojyqov, Abdolla Qarsaqbaev, Mäjit Begalinder dünieden ozǧan soŋ, qazaq kinosy kerı kete bastady. Onyŋ bırneşe sebebı boldy. Men bıreuın aitaiyn. Mäskeude VGİK dep atalatyn ülken kino instituty bar. Jetpısınşı jyldardan bastap, osy institutta tek elitanyŋ balalary oqydy. Öitkenı äkelerı joǧary lauazymdy qyzmetın paidalanyp, özderınıŋ bır auyz qazaqşa bılmeitın balalaryn VGİK-ke jıberıp jatty. Partokrattar men baidyŋ balalary qaibır oqyp jarytsyn, olarmen bırge oqyǧan sirek te bolsa qazaq tıldı aǧalarymyzdyŋ aituynşa, ekınşı kurska kelgende jıgıtter jaǧy ışımdıkke üiır bolyp, qyzdar jaǧy köbınese aiaǧy auyr bop qalyp, oquyn tastap ketıp jatady eken. Ärine, ışınde bıtırıp şyǧatyndary bolady. Olar «VGİK bıtırıp keldı» degen atpen «Qazaqfilmde» kino tüsıredı. Bıraq bır auyz qazaqşa bılmeitın rejisser ūlttyq kinony qaitıp tüsırmek. Osylaişa, ūlttyq kinomyz Şäken men Sūltan Qojyqovtardan keiın bırden toqyrady. Şäken aǧalar ūlttyq film tüsıre alatyn şäkırt tärbielep ülgermedı. Keiın «toqsanynşy jylǧylar» dep atalatyn rejisserlerdıŋ jaŋa legı kelıp, ūlttyq kinony müldem tūqyrtyp tastady. Söitıp dästür üzıldı. Osydan üş jyl būryn Euraziia kinofestivalıne VGİK-tıŋ professory, ataqty Solovev keldı. Sonda Respublika saraiynyŋ sahnasynda söilegen sözınde äigılı professor zaldaǧy şäkırtterıne qarata: «Men būlarǧa ūlttyq kino tüsırıŋder degenmın» dedı. Osy sözımen ol qazaq kinosyndaǧy toqsanynşy jylǧylar tolqynyna köŋılınıŋ tolmaitynyn bıldırdı.
Jas qazaq: Qazır kinoda jürgen jastar kımder?
E.Töleutai: Qazırgı jaǧdaiǧa keletın bolsaq, kino salasynda jastar köp. Bıraq denı – orystıldı jastar. Būlardan ūlttyq rejisser şyǧa qoiuy ekıtalai. Demek älı jaŋa zaman Şäkenderın ūzaq kütetın türımız bar. Aitpaqşy, joǧaryda aitqan üş kittıŋ bırı – akter jönınde de qazaq kinosynda problema jetıp-artylady. Äsırese, qazırgı jas kino akterler men aktrisalardyŋ qazaq tılınde söileuı syn kötermeidı. Bırde tarihi filmnıŋ tüsırılım alaŋynda bır akterdıŋ dūrys söilei almaǧanyna yza bop: – Özıŋ kinoǧa qaidan kelgensıŋ, qai salanyŋ mamany edıŋ, – desem, – Käsıbi aktermın, joǧary oqu ornynda sahna tılınen sabaq beremın, – dep qarap tūr. Jylaisyŋ ba, külesıŋ be? Jas akterlerdıŋ köbı sahna tılınen maqūrym, qazaqi söz saptai almaidy. Tegıs tobyrlyq mädeniettıŋ virusyn jūqtyrǧan, milaryn, sanasyn estrada, pop, rok muzyka äbden jep qoiǧan. Boiyna rok muzyka ötıp ketkendıkten tūtyǧyp söileidı. Bıreuı Abaidy, Mahambettı jatqa aita almaidy. Köbınıŋ tılınde «asfalt defektısı» bar, iaǧni qazaq ärıpterı ŋ, q, ǧ, ı, ö, ū, ü, dybystaryn aita almaidy. Būl dybystarǧa tılı kelmegen soŋ qazaq sözınıŋ jūpary aŋqymaidy. Jattap alyp, jasandy söilegendei äser qaldyrady. Aitpaqşy, kino akterdıŋ söz jattauy jaily bırer söz. Baiaǧyda qyrǧyzdyŋ ataqty akterı Beişenaliev Mäskeu pavilonynda bır rölge tüsıp jatyp, sözın ūmytyp qalypty. Bärı aŋ-taŋ, velikii Beişenaliev qalaişa ūmytyp qalady, būl ne degen masqara! Beişenaliev tünımen qanşa araq ışse de (keŋes zamanynyŋ kinoakterlerı qatty ışken) rölın jattap keluge uaqyt tabady eken. Sol joly qūdai ūryp, bälkım, qatty mastyqtyŋ saldarynan Beişenaliev älgındei kepke ūşyraidy. Ärine, rejisserge de, redaktorǧa da akterdıŋ rölın ūmytyp qaluy asa bır tragediia emes. Şamaly uaqyt berıp, qaita jattatqyzyp dubl jasap qaiyra tüsıre beredı. Bıraq būl Beişenaliev syndy «önerım – ömırım» dep ūǧatyn, eşqaşan jaŋylysyp körmegen käsıbi akterge auyr soqqy bop tiedı. Qapy qalǧanyna, ūiatqa qalǧanyna ömır boiy opynyp ötken eken. Sodan keiın Beişenaliev eşqaşan sözınen jaŋylmaǧan desedı. Al qazır şe, akterler araq ışpeidı, bıraq köp akterler tüsırılım alaŋyna daiyndyqsyz keledı. Rölıne degen jauapkerşılık joq. Sondyqtan keleşekte Öner akademiiasyna qabyldanatyn bolaşaq kino akterlerge talapty küşeitu kerek. Talantty, tıl bıletın, eŋ bastysy «ŋ»-ǧa tılı keletın, ūlt dünietanymnan habary barlardy ǧana qabyldau kerek. Sahna tılı sabaǧy akterlık şeberlık sabaǧymen bırdei basymdyqqa ie boluy qajet. Baiaǧyda Öner akademiiasynyŋ aulasynda basy salbyrap, mūŋaiyp ketıp bara jatqan eŋgezerdei jas jıgıttı baiqap qalǧan Käuken Kenjetaev odan ne bolǧanyn sūrapty. Älgı jıgıt emtihannan qūlap qaldym deptı. «Jür» dep qolynan jetelep alǧan Käuken aǧamyz emtihan jürıp jatqan klasqa kırıp barypty da: – Qazaq kinosyna Qobylandy kerek pe? – deptı. – Kerek! – deptı älgıler. – Alpamys kerek emes pe? – deptı. – Kerek, kerek, – dep şulasypty taǧy da. – Endeşe nege qūlatasyŋdar, mıne, tūr ǧoi, Qobylandy, – degen eken. Söitıp, älgı auyldan kelgen eŋgezer «tipaj» jıgıt akterlık bölımge qabyldanyp ketken eken. Qazır «Tūlpardy qu basynan tanityn» Käuken siiaqty ülken jürektı aǧalar joq. Esesıne, qazaq kinosyna kelıp jatqan jas akterlerdıŋ oiy da, boiy da kışıreiıp barady. Öner ılımın oqytatyn şaŋyraqtardyŋ «kommersiialanuyna»… bailanysty teatr men kino bölımderıne auyl jastary – qazaq isı aŋqyǧan «tipajdar» tüse almaityn bolǧan. Naǧyz önerdıŋ kedeiden, kedeidıŋ balasynan şyǧatynyn ūmyttyq. Al betterı «Batys Qytai – Şyǧys Europa» asfaltındei jyp-jyltyr, jüzderınde «biografiia» ızı joq – ömır körmegen, boilary da, oilary da alasa, tobyrlyq mädeniet jūldyzdaryn kumir tūtatyn qalanyŋ, iaki baidyŋ toq balasy eşqaşan ūlttyq akter bola almaitynyn bılemız. Bıle tūra oqytyp jatyrmyz. Atalmyş serialda da jas akterlerımızdıŋ sözdı boiyna sıŋırmegenı, sıŋıre almaǧany anyq baiqalyp tūr. Qalai sıŋıredı, qazaqşa kıtap oqymasa, jyr, küi, än tyŋdamasa?! Jastardyŋ bar oiy – tezırek jūldyz bolyp tanylu. Bıraq olar naǧyz akter bolu üşın jankeştılıkpen eŋbektenu, üirenu kerektıgın aldymen köp oqu-toqu kerektıgın eskere bermeidı. «Qotyr atqa soqyr at üiır» degendei ūlttyq dünietanymnan beihabar orys tıldı prodiuser men rejisserlerge endı orystıldı saqau akterler qosyldy. Oǧan ssenariilerdıŋ köbınese orys tılınde jazylatynyn qosyŋyz. Osydan soŋ, ūlttyq kino qoiyrtpaq bolmai qaitsın?! Älgı üş kitıŋız it bop qaldy emes pe? Keleşekte memleket ideologiiasyna jauapty mekemeler, kino önerın üiretetın öner ordalary osy olqylyqty joiudyŋ jolyn tabuy kerek. Biyl Parlamentte «Kino turaly zaŋ» qabyldau üşın keŋ kölemde äzırlık jūmystary jürıp jatyr. Jaŋa zaŋda qazaq kinosynyŋ ūlttyq mäselesı zaŋmen qorǧaluy tiıs! Äitpese, ūlttyq kinomyzdyŋ osy qūldyraǧany – qūldyraǧan.
Jas qazaq: Tarihi kartinalarǧa kemınde qanşa qarjy bölınuı kerek?
E.Töleutai: Aitpaqşy, menı taŋqaldyrǧany – arty dauǧa ūlasqan älgı serialǧa bölıngen qarjynyŋ mardymsyzdyǧy. Bar bolǧany 54 million teŋge. Aityŋyzşy, onsyz da jartysyna juyǧy salyqqa ūstalatyn mūndai bolmaşy qarjyǧa qalai sapaly film tüsıruge bolady? Bızdıŋ qoǧam, onyŋ ışınde bloger-kino synşylarymyz qyzyq kino tüsırudı bır op-oŋai dünie köredı. Kino degen aldymen – öndırıs. Öndırıs bolǧanda soŋǧy tehnologiia jetıstıgımen jūmys ısteitın öndırıs. Al mūndai tehnologiialyq, intellektualdyq öner öndırısıne köp qarjy jūmsalady. Qazırgı uaqytta ortaşa gollivudtyq filmge jūmsalatyn qarjynyŋ özı 100 million dollardan asty. Amerikalyq kinogerler aqşasy köptıkten aqşa şaşyp jatqan joq. Sapaly kino tüsıru mol qarjyny qajet etedı. Kino degenımız – öndırıs prosesterınıŋ küşımen önerge ainalatyn älemdegı jalǧyz erekşe öner türı. Serialdy tüsıruge tapsyrys beruşılerdıŋ osy qarapaiym qaǧidaǧa sauaty jetpegen. Eger būl serialdy Gollivud tüsırse, kem degende 100 million dollar salar edı. Nätijesınde, ekranǧa taǧy bır sony kinotuyndyny jarq etkızer edı. Bız äuelı kinonyŋ qarjysyn, materialdyq-tehnikalyq bazasyn sailap almai, kino tüsırudı bastap ketemız. Sonan soŋ şulaimyz-ai kep! Joq! Olai bolmaidy. Keleşekte tarihi film tüsıru ısın belgılı bır jüiege keltırgenımız jön. Tüsırılım kezeŋderınıŋ normativın bekıtken abzal. Mäselen, tarihi filmnıŋ daiyndyq kezeŋı kem degende bır jyl ne bır jarym jyl boluy kerek. Tüsırılım kezeŋı kem degende 8 aiǧa (qys mezgılı körsetıluı üşın) sozyluy kerek, qalǧan montajdau-dybystau t.b kezeŋderıne jarty jyldai uaqyt berıluı qajet. Tarihi film osylaişa kem degende ekı, ekı jarym jyl ışınde tüsırılıp, körermenge jol tartqany jön. Sosyn tarihi filmnıŋ biudjetı jönınde bırer söz. Mäselen, «Qozy Körpeş – Baian sūlu» siiaqty tarihi serialdyŋ biudjetı kem degende bır million dollar, al mysalǧa, Kenesary han jaiynda körkem film tüsırer bolsaq, biudjetı 10 million dollardan kem bolmauy kerek. Eger osyndai tüsırılım normativın saqtai otyryp, osyndai kölemdegı qarjyǧa tarihi film tüsırer bolsaq, rejisserden, filmdı tüsırgen kinokompaniiadan jaqsy film talap etuge bolady. Körıp otyrǧanymyzdai, 54 million teŋgege serial tüsıru «arzannyŋ jılıgı tatymaidynyŋ» kerı bolyp şyqqan. Menıŋ «Qazaqstan» telearnasy basşylaryna bır aitarym, «Qozy Körpeş – Baian sūlu» serialyn sörege tastamai, osy serialdy qaiyra montajdap ejelgı ǧaşyqtyq epos jaiynda syr şertetın «Qozy Körpeş – Baian sūlu» atty derektı filmge ainaldyrǧan jön. Sonda jūmsalǧan qarjy jelge ūşpaidy. Ötınerım, keleşekte elımızdıŋ telearnalary mūndai az qarjyǧa film, iaki serial tüsırıp äure bolmasa eken. Taǧy da bır qūbyjyq kino düniege kelmes üşın, taǧy da bır tarihi jädıger-jauharlarymyzdy qorlamas üşın, ūlttyq qūndylyǧy qorlanǧan jūrtty bügıngıdei ūlardai şulatyp, aşyndyrmas üşın…
E.Töleutai: Dūrys sūraq. Jetpeidı. Öitkenı tarihi film tüsıru – öte kürdelı prosess. Ol keŋ kölemdı öndırıs auqymyn talap etedı. Jyl saiyn jaŋaryp, türlenıp otyratyn şetel asyp keletın kinotehnika men kinotehnologiialar qymbattau üstınde. Onyŋ üstıne, tarihi serial tüsıretındei bızdıŋ telearnalardyŋ eşqandai täjıribesı, maşyǧy joq, tıptı materialdyq-tehnikalyq bazasy da sai emes.Telearnalar tarihi serial tüsırmek tügılı, keŋes ükımetı kezınde qalyptasqan jurnalistık mekteptı joiyp aldy. Autsorsing degen jūt şyqty. Autsorsing – qazaq telearnasyna kelgen tıkelei näubet, zaual. Men autsorsing ainalasynda qandai adamdardyŋ jürgenın bılemın. «Qozy Qörpeş – Baian sūlu» da osy autsorsing aferasynyŋ qūrbanyna ainaldy. Taǧy da aitamyn, telearnalar men autsorsingtık kompaniialarǧa eş uaqytta tarihi filmderdıŋ taǧdyryn senıp tapsyruǧa bolmaidy. Tarihi filmder tüsıru jauapkerşılıgın tek «Qazaqfilm» kinostudiiasyna jüktegen jön. Bıraq onyŋ da jaǧdaiy qazır mäz emes. Soŋǧy jyldary Şäken Aimanov atyndaǧy «Qazaqfilm» kinostudiiasynyŋ 18 gektar jerıne köz alartqan ärtürlı lobbi jasauşylar olai-būlai şabuyldap «Qazaqfilmnıŋ» de keteuın ketıre bastady. Degenmen «Qazaqfilmde» Şäken Aimanov salǧan sara dästür, aiqyn jol bar. Materialdyq-tehnikalyq bazasy da telearnalarǧa qaraǧanda oq boiy ozyq. Sonyŋ özınde tarihi film tüsıru köp jaǧdaida sättı bola bermeidı. Sonau qazaq kinosynyŋ korifeilerı közı tırı uaǧynda da sätsız tüsırılgen tarihi filmder bolǧan. Sondyqtan tarihi film tüsıru ısın oiynşyq körıp, ony eşqaşan kommersiialyq jobaǧa ainaldyrmaǧan jön.
Jas qazaq: Sonda tarihi filmdı «Qazaqfilmge» ǧana bergen jön deisız ǧoi.
E.Töleutai: Ärine. Būdan bölek, tarihi filmdı tüsıre alatyn maman qajet. Elımızde tarihi kartina tüsıre alatyn şeber rejisser men käsıbi maman sausaqpen sanarlyqtai az qaldy. Ony da eskergen jön. Tarihi häm ūlttyq film tüsıre alatyn rejisserler dep būl künde Satybaldy Narymbetov, Doshan Joljaqsynov, Rüstem Äbdıraşev, Aqan Sataev jäne Säbit Qūrmanbekov, Daniiar Salamatty aituǧa bolady. Jyl soŋyndaǧy «Qozy Körpeş – Baian sūlu» serialy turaly bolǧan jaǧdai tarihi film tüsıru mäselesıne baiyppen qarap, abailap baru kerektıgın meŋzegendei. Tıptı keleşekte tarihi filmdı arnauly lisenziiasy bar rejisser ǧana tüsıruı kerek şyǧar. Olai bolmaǧan jaǧdaida jauhar epostarymyz ben tarihi taqyryptarymyz bırınen soŋ bırı osyndai masqaraǧa ūşyrai bermek. Qazaq – epikalyq sanaǧa ie ūlt. Qazaqtyŋ jadynda sonau köşpendıler saltanat qūrǧan jarqyn zaman öşken joq. Är qazaqtyŋ sanasynda Baian sūludyŋ, Qozynyŋ, Alpamystyŋ, Edıge men Er Tarǧynnyŋ beinesı ǧajaiyp obraz retınde saqtalǧan. Äsırese, halyq jadyndaǧy sūlular galereiasy ǧajap. Sondyqtan epostarymyzdy tüsırgende, basty röldı somdaityn sūludy taŋdaǧanda, asa saq bolu kerek. «Han būrylyp qaraǧandai» sūlulyǧy öz aldyna, «maŋdaiyna kün, etegıne jel timegen» kırşıksız, päk boluy şart. Ärine, talanty öz aldyna. Mūndai arudy el ışınen ızdep tabu kerek. Ol üşın kasting mäselesı jolǧa qoiyluy kerek. Qazır qasting mäselesı de qazaqtyŋ qasietın tanymaityn orys tıldıler men akter taŋdauda barmaq basty, köz qystyǧa baratyn pysyqailardyŋ qolyna köşude. Osy mäsele de nazardan tys qalmauy tiıs.
Jas qazaq: Öz täjıribeŋızden aityŋyzşy, tarihi film tüsırgende nege män bergen dūrys: tarihi derekke me, älde oqiǧaǧa nemese dialogqa ma? Qaisysynyŋ jügı auyr?
E.Töleutai: Jalpy kino önerı üş kittıŋ üstınde tūr. Äuelı ssenarii, sosyn rejisser jäne akter. Osy üşeuınıŋ bırı aqsasa, bıttı – kino bolmaidy. Dauly serialda osy üşeuı de joq. Jūrttyŋ bärı sätsız tüsırılgen film üşın prodiuserdı kınälauda. Öitkenı ol ataǧy şyqqan adam. Ataǧy şyqqan adam dattauǧa jaqsy, kım synasa da qyby qanady. Şyntuaitynda, tüsırılgen filmge rejisser jauap beredı. Filmdı tanymal rejisser tüsırmegendıkten, ol tasada qalyp qoidy. Taiaqtyŋ bärın serialdyŋ prodiuserı jedı. Tarihi filmge rejisser ülken daiyndyqpen keluı kerek. Tarihi filmnıŋ rejisserı halyq dünietanymynan mol habardar, kem degende ekı-üş körkem film tüsırgen täjıribelı rejisser boluy kerek. Al mūndaǧy rejisser bauyrymyzdyŋ būryn eşqandai film tüsırmegenı, kino tüsırudıŋ qyr-syryn älı meŋgermegenı körınıp-aq tūr. Al endı tarihi filmderde nege män bergen jön degen sūraqqa aldynda aitqan üşeuınen basqa tarihi şyndyq pen körkemdık şyndyqtyŋ arajıgın ajyrata bılu kerek der edım. Iаǧni rejisser tarihi şyndyqtan körkem şyndyq jasai bılu kerek. Kino – aldymen öner. Öner, onyŋ ışınde kino önerı – körkem qiialdyŋ jemısı. «Qazaqtyŋ ūlttyq romany tabiǧi jolmen bızdıŋ ūly eposymyzdan ösıp şyǧu kerek» degen eken bır sözınde degdar jazuşy Asqar Süleimenov. Tarihi film turasynda da osylai aituǧa bolady. Ökınışke qarai, olai bolmai otyr. Kino, onyŋ ışınde ūlttyq film, tarihi kino tüsıru – ūlttyq sanasy biık suretkerdıŋ enşısı. Bızde kinoǧa şou industriianyŋ közımen qaraidy. Kino ol – öner! Orysşa aitqanda – iskusstvo. Osy iskusstvoǧa qazırgı sanasy äbden kommersiialanǧan prodiuserler men rejisserler saudagerdıŋ, alypsatardyŋ közımen qaraidy. Al kino öner öte näzık dünie, onyŋ näzıktıgın kiıktıŋ laǧyna teŋeuge bolady. Şou-biznes ökılderınıŋ qolyna tüskende ol qolǧa üiretuge könbeitın kiıktıŋ laǧy siiaqty bırden ölıp qalady. Sondyqtan memleket şou-biznes ökılderın kino önerdıŋ maŋaiyna jolatpaudyŋ bır tetıgın qarastyrǧany abzal.
Jas qazaq: Osydan bes-on jyl būryn «Qazaq kinosyndaǧy olqylyqqa asfaltta ösken qazaq balalary kınälı» deuşı edı…
E.Töleutai: Kez kelgen problemanyŋ tüp-tamyry bolady. Qazaq kinosynyŋ bügıngı tüitkılderı ötken ǧasyrdyŋ 70-jyldarynda bastalǧan. Dälırek aitqanda, qazaq kinosynyŋ korifeilerı: Şäken Aimanov, Sūltan Qojyqov, Abdolla Qarsaqbaev, Mäjit Begalinder dünieden ozǧan soŋ, qazaq kinosy kerı kete bastady. Onyŋ bırneşe sebebı boldy. Men bıreuın aitaiyn. Mäskeude VGİK dep atalatyn ülken kino instituty bar. Jetpısınşı jyldardan bastap, osy institutta tek elitanyŋ balalary oqydy. Öitkenı äkelerı joǧary lauazymdy qyzmetın paidalanyp, özderınıŋ bır auyz qazaqşa bılmeitın balalaryn VGİK-ke jıberıp jatty. Partokrattar men baidyŋ balalary qaibır oqyp jarytsyn, olarmen bırge oqyǧan sirek te bolsa qazaq tıldı aǧalarymyzdyŋ aituynşa, ekınşı kurska kelgende jıgıtter jaǧy ışımdıkke üiır bolyp, qyzdar jaǧy köbınese aiaǧy auyr bop qalyp, oquyn tastap ketıp jatady eken. Ärine, ışınde bıtırıp şyǧatyndary bolady. Olar «VGİK bıtırıp keldı» degen atpen «Qazaqfilmde» kino tüsıredı. Bıraq bır auyz qazaqşa bılmeitın rejisser ūlttyq kinony qaitıp tüsırmek. Osylaişa, ūlttyq kinomyz Şäken men Sūltan Qojyqovtardan keiın bırden toqyrady. Şäken aǧalar ūlttyq film tüsıre alatyn şäkırt tärbielep ülgermedı. Keiın «toqsanynşy jylǧylar» dep atalatyn rejisserlerdıŋ jaŋa legı kelıp, ūlttyq kinony müldem tūqyrtyp tastady. Söitıp dästür üzıldı. Osydan üş jyl būryn Euraziia kinofestivalıne VGİK-tıŋ professory, ataqty Solovev keldı. Sonda Respublika saraiynyŋ sahnasynda söilegen sözınde äigılı professor zaldaǧy şäkırtterıne qarata: «Men būlarǧa ūlttyq kino tüsırıŋder degenmın» dedı. Osy sözımen ol qazaq kinosyndaǧy toqsanynşy jylǧylar tolqynyna köŋılınıŋ tolmaitynyn bıldırdı.
Jas qazaq: Qazır kinoda jürgen jastar kımder?
E.Töleutai: Qazırgı jaǧdaiǧa keletın bolsaq, kino salasynda jastar köp. Bıraq denı – orystıldı jastar. Būlardan ūlttyq rejisser şyǧa qoiuy ekıtalai. Demek älı jaŋa zaman Şäkenderın ūzaq kütetın türımız bar. Aitpaqşy, joǧaryda aitqan üş kittıŋ bırı – akter jönınde de qazaq kinosynda problema jetıp-artylady. Äsırese, qazırgı jas kino akterler men aktrisalardyŋ qazaq tılınde söileuı syn kötermeidı. Bırde tarihi filmnıŋ tüsırılım alaŋynda bır akterdıŋ dūrys söilei almaǧanyna yza bop: – Özıŋ kinoǧa qaidan kelgensıŋ, qai salanyŋ mamany edıŋ, – desem, – Käsıbi aktermın, joǧary oqu ornynda sahna tılınen sabaq beremın, – dep qarap tūr. Jylaisyŋ ba, külesıŋ be? Jas akterlerdıŋ köbı sahna tılınen maqūrym, qazaqi söz saptai almaidy. Tegıs tobyrlyq mädeniettıŋ virusyn jūqtyrǧan, milaryn, sanasyn estrada, pop, rok muzyka äbden jep qoiǧan. Boiyna rok muzyka ötıp ketkendıkten tūtyǧyp söileidı. Bıreuı Abaidy, Mahambettı jatqa aita almaidy. Köbınıŋ tılınde «asfalt defektısı» bar, iaǧni qazaq ärıpterı ŋ, q, ǧ, ı, ö, ū, ü, dybystaryn aita almaidy. Būl dybystarǧa tılı kelmegen soŋ qazaq sözınıŋ jūpary aŋqymaidy. Jattap alyp, jasandy söilegendei äser qaldyrady. Aitpaqşy, kino akterdıŋ söz jattauy jaily bırer söz. Baiaǧyda qyrǧyzdyŋ ataqty akterı Beişenaliev Mäskeu pavilonynda bır rölge tüsıp jatyp, sözın ūmytyp qalypty. Bärı aŋ-taŋ, velikii Beişenaliev qalaişa ūmytyp qalady, būl ne degen masqara! Beişenaliev tünımen qanşa araq ışse de (keŋes zamanynyŋ kinoakterlerı qatty ışken) rölın jattap keluge uaqyt tabady eken. Sol joly qūdai ūryp, bälkım, qatty mastyqtyŋ saldarynan Beişenaliev älgındei kepke ūşyraidy. Ärine, rejisserge de, redaktorǧa da akterdıŋ rölın ūmytyp qaluy asa bır tragediia emes. Şamaly uaqyt berıp, qaita jattatqyzyp dubl jasap qaiyra tüsıre beredı. Bıraq būl Beişenaliev syndy «önerım – ömırım» dep ūǧatyn, eşqaşan jaŋylysyp körmegen käsıbi akterge auyr soqqy bop tiedı. Qapy qalǧanyna, ūiatqa qalǧanyna ömır boiy opynyp ötken eken. Sodan keiın Beişenaliev eşqaşan sözınen jaŋylmaǧan desedı. Al qazır şe, akterler araq ışpeidı, bıraq köp akterler tüsırılım alaŋyna daiyndyqsyz keledı. Rölıne degen jauapkerşılık joq. Sondyqtan keleşekte Öner akademiiasyna qabyldanatyn bolaşaq kino akterlerge talapty küşeitu kerek. Talantty, tıl bıletın, eŋ bastysy «ŋ»-ǧa tılı keletın, ūlt dünietanymnan habary barlardy ǧana qabyldau kerek. Sahna tılı sabaǧy akterlık şeberlık sabaǧymen bırdei basymdyqqa ie boluy qajet. Baiaǧyda Öner akademiiasynyŋ aulasynda basy salbyrap, mūŋaiyp ketıp bara jatqan eŋgezerdei jas jıgıttı baiqap qalǧan Käuken Kenjetaev odan ne bolǧanyn sūrapty. Älgı jıgıt emtihannan qūlap qaldym deptı. «Jür» dep qolynan jetelep alǧan Käuken aǧamyz emtihan jürıp jatqan klasqa kırıp barypty da: – Qazaq kinosyna Qobylandy kerek pe? – deptı. – Kerek! – deptı älgıler. – Alpamys kerek emes pe? – deptı. – Kerek, kerek, – dep şulasypty taǧy da. – Endeşe nege qūlatasyŋdar, mıne, tūr ǧoi, Qobylandy, – degen eken. Söitıp, älgı auyldan kelgen eŋgezer «tipaj» jıgıt akterlık bölımge qabyldanyp ketken eken. Qazır «Tūlpardy qu basynan tanityn» Käuken siiaqty ülken jürektı aǧalar joq. Esesıne, qazaq kinosyna kelıp jatqan jas akterlerdıŋ oiy da, boiy da kışıreiıp barady. Öner ılımın oqytatyn şaŋyraqtardyŋ «kommersiialanuyna»… bailanysty teatr men kino bölımderıne auyl jastary – qazaq isı aŋqyǧan «tipajdar» tüse almaityn bolǧan. Naǧyz önerdıŋ kedeiden, kedeidıŋ balasynan şyǧatynyn ūmyttyq. Al betterı «Batys Qytai – Şyǧys Europa» asfaltındei jyp-jyltyr, jüzderınde «biografiia» ızı joq – ömır körmegen, boilary da, oilary da alasa, tobyrlyq mädeniet jūldyzdaryn kumir tūtatyn qalanyŋ, iaki baidyŋ toq balasy eşqaşan ūlttyq akter bola almaitynyn bılemız. Bıle tūra oqytyp jatyrmyz. Atalmyş serialda da jas akterlerımızdıŋ sözdı boiyna sıŋırmegenı, sıŋıre almaǧany anyq baiqalyp tūr. Qalai sıŋıredı, qazaqşa kıtap oqymasa, jyr, küi, än tyŋdamasa?! Jastardyŋ bar oiy – tezırek jūldyz bolyp tanylu. Bıraq olar naǧyz akter bolu üşın jankeştılıkpen eŋbektenu, üirenu kerektıgın aldymen köp oqu-toqu kerektıgın eskere bermeidı. «Qotyr atqa soqyr at üiır» degendei ūlttyq dünietanymnan beihabar orys tıldı prodiuser men rejisserlerge endı orystıldı saqau akterler qosyldy. Oǧan ssenariilerdıŋ köbınese orys tılınde jazylatynyn qosyŋyz. Osydan soŋ, ūlttyq kino qoiyrtpaq bolmai qaitsın?! Älgı üş kitıŋız it bop qaldy emes pe? Keleşekte memleket ideologiiasyna jauapty mekemeler, kino önerın üiretetın öner ordalary osy olqylyqty joiudyŋ jolyn tabuy kerek. Biyl Parlamentte «Kino turaly zaŋ» qabyldau üşın keŋ kölemde äzırlık jūmystary jürıp jatyr. Jaŋa zaŋda qazaq kinosynyŋ ūlttyq mäselesı zaŋmen qorǧaluy tiıs! Äitpese, ūlttyq kinomyzdyŋ osy qūldyraǧany – qūldyraǧan.
Jas qazaq: Tarihi kartinalarǧa kemınde qanşa qarjy bölınuı kerek?
E.Töleutai: Aitpaqşy, menı taŋqaldyrǧany – arty dauǧa ūlasqan älgı serialǧa bölıngen qarjynyŋ mardymsyzdyǧy. Bar bolǧany 54 million teŋge. Aityŋyzşy, onsyz da jartysyna juyǧy salyqqa ūstalatyn mūndai bolmaşy qarjyǧa qalai sapaly film tüsıruge bolady? Bızdıŋ qoǧam, onyŋ ışınde bloger-kino synşylarymyz qyzyq kino tüsırudı bır op-oŋai dünie köredı. Kino degen aldymen – öndırıs. Öndırıs bolǧanda soŋǧy tehnologiia jetıstıgımen jūmys ısteitın öndırıs. Al mūndai tehnologiialyq, intellektualdyq öner öndırısıne köp qarjy jūmsalady. Qazırgı uaqytta ortaşa gollivudtyq filmge jūmsalatyn qarjynyŋ özı 100 million dollardan asty. Amerikalyq kinogerler aqşasy köptıkten aqşa şaşyp jatqan joq. Sapaly kino tüsıru mol qarjyny qajet etedı. Kino degenımız – öndırıs prosesterınıŋ küşımen önerge ainalatyn älemdegı jalǧyz erekşe öner türı. Serialdy tüsıruge tapsyrys beruşılerdıŋ osy qarapaiym qaǧidaǧa sauaty jetpegen. Eger būl serialdy Gollivud tüsırse, kem degende 100 million dollar salar edı. Nätijesınde, ekranǧa taǧy bır sony kinotuyndyny jarq etkızer edı. Bız äuelı kinonyŋ qarjysyn, materialdyq-tehnikalyq bazasyn sailap almai, kino tüsırudı bastap ketemız. Sonan soŋ şulaimyz-ai kep! Joq! Olai bolmaidy. Keleşekte tarihi film tüsıru ısın belgılı bır jüiege keltırgenımız jön. Tüsırılım kezeŋderınıŋ normativın bekıtken abzal. Mäselen, tarihi filmnıŋ daiyndyq kezeŋı kem degende bır jyl ne bır jarym jyl boluy kerek. Tüsırılım kezeŋı kem degende 8 aiǧa (qys mezgılı körsetıluı üşın) sozyluy kerek, qalǧan montajdau-dybystau t.b kezeŋderıne jarty jyldai uaqyt berıluı qajet. Tarihi film osylaişa kem degende ekı, ekı jarym jyl ışınde tüsırılıp, körermenge jol tartqany jön. Sosyn tarihi filmnıŋ biudjetı jönınde bırer söz. Mäselen, «Qozy Körpeş – Baian sūlu» siiaqty tarihi serialdyŋ biudjetı kem degende bır million dollar, al mysalǧa, Kenesary han jaiynda körkem film tüsırer bolsaq, biudjetı 10 million dollardan kem bolmauy kerek. Eger osyndai tüsırılım normativın saqtai otyryp, osyndai kölemdegı qarjyǧa tarihi film tüsırer bolsaq, rejisserden, filmdı tüsırgen kinokompaniiadan jaqsy film talap etuge bolady. Körıp otyrǧanymyzdai, 54 million teŋgege serial tüsıru «arzannyŋ jılıgı tatymaidynyŋ» kerı bolyp şyqqan. Menıŋ «Qazaqstan» telearnasy basşylaryna bır aitarym, «Qozy Körpeş – Baian sūlu» serialyn sörege tastamai, osy serialdy qaiyra montajdap ejelgı ǧaşyqtyq epos jaiynda syr şertetın «Qozy Körpeş – Baian sūlu» atty derektı filmge ainaldyrǧan jön. Sonda jūmsalǧan qarjy jelge ūşpaidy. Ötınerım, keleşekte elımızdıŋ telearnalary mūndai az qarjyǧa film, iaki serial tüsırıp äure bolmasa eken. Taǧy da bır qūbyjyq kino düniege kelmes üşın, taǧy da bır tarihi jädıger-jauharlarymyzdy qorlamas üşın, ūlttyq qūndylyǧy qorlanǧan jūrtty bügıngıdei ūlardai şulatyp, aşyndyrmas üşın…
Jas qazaq: Äŋgımeŋızge rahmet! Jaras KEMELJAN!
