«Qazaqty avtonomiia qylsaq, Qaraötkel – Alaştyŋ ortasy, sonda universitet salyp, qazaqtyŋ ūl-qyzyn oqytsaq, «Qozy Körpeş – Baiandy» şyǧarǧan, Şoqan, Abai, Ahmet, Mırjaqypty tapqan qazaqtyŋ kım ekenın Europa sonda bıler edı-au» degen eken Ä.Bökeihan. Qaraötkel dep Esıl jaǧalauynda qazırgı Astana öŋırın ataǧan. Sauda-sattyqtan bölek, nebır düldül sal-serılerdıŋ öner körsetken äigılı Qaraötkel järmeŋkesı de osynda oryn tepken. Älekeŋ Qaraötkel öŋırı bolaşaqta astana bolsa degen armany bügınde jüzege asyp otyr.
Alaş arystarynyŋ oiǧa alǧan maqsaty oryndalǧan jaǧdaida «Alaş» avtonomiiasynyŋ (memleketınıŋ) astanasy retınde Qaraötkel öŋırı sol uaqytta-aq qazaqtyŋ el ordasyna ainalar ma edı degen oi tuady.
Astanany «Alaş Orda» dep atauǧa negız bolar bırneşe sebep bar. Alaş – qazaqtyŋ bır atauy.
Ekınşıden, qazaqqa ǧana emes, tuystas türık halyqtaryna, onyŋ ışınde tıldık tuystyǧy jaǧynan qypşaq tobyndaǧy elge ortaq atau. Qazaq, qyrǧyz, qaraqalpaq, noǧai, başqūrt, tatar tärızdı tuystas elerdı «Alty Alaş» dep ataǧan ǧoi. «Alaş» dep ūran salǧanda bärı de ortaq ūranǧa arqalary qozyp, qalai bırıkkenderın bılmei qalady dep jazady būl turaly Alaş arystary. Astanany «Alaş Orda» dep qoisaq, şyn mänınde türık halyqtarynyŋ ortalyǧyna ainalamyz.
Üşınşıden, şet tılderde jazyluy, aityluy, qūlaqtaryna qabyldanuy da oŋai.
Törtınşıden, tarihi negızı bar atau. Būl jaiynda Amanqos Mekteptegı bylai deidı: «Astana» degen söz parsynyŋ "tabaldyryq" degen kırme sözı ǧoi. Äzerbaijandar tabaldyryqty «astana» deidı. Jalpy, törük tılınde «orda» sözı orysşa «stolisa» ūǧymyn bıldıredı. Mäselen, Aqorda, Kökorda, Altynorda, Alaşorda, Qyzylorda, Bökeiordasy, taǧysyn taǧy. Törük tılderınde "orda" sözıne mändes baş[s]qala, b[p]aitaq, başkent nūsqalary bar. Būrynraqta men būl turaly jazǧan edım. Qazaqta tabaldyryqty basuǧa, otyruǧa bolmaidy dep tiymdaidy. Bız ata-babanyŋ tiymyna qarsy tabaldyryqty basyp, tabaldyryqta otyrmyz».
Besınşıden, būl atau Alaş arystarynyŋ armanymen astasyp jatyr.
Sonymen, Alaş arystary ne sebepten «Alaş» sözın avtnonmiia (bolaşaq memleket) atauy retınde bekıttı?
Alaş ūrany men Alaşa han esımderın börı tötemımen bailanystyrşuy ǧalymdarymyzdyŋ bar ekenın aitqan jön. Ärine, köne türıkterdıŋ tüp babasy Aşina turaly aŋyz ben Alaşa han jaiyndaǧy aŋyzdar arasyndaǧy ündestıktı aŋǧarmai qalu mümkın emes. Joşy han men Alaşa han kesenelerı Ūlytauda boi kötergen. Qazaqtyŋ «Altyn Ordanyŋ» mūragerı ekendıgın būl da bır äigılep tūrǧan naqty derek emes pe? «Alaş» – qyrǧyz, qaraqalpaq, noǧai, özbek syndy köşpelı tuys halyqtarǧa da ortaq ūran. Alaş qairatkerlerınıŋ «Alaş» atauyn qaita tırıltuınıŋ astarynda ülken ideologiialyq saiasat jatqanyn baǧamdau qiyn emes. Ol Alaş tuy astyna «Altyn Orda» qūramynda bolǧan Deştı-Qypşaq dalasyndaǧy tuystas türık halyqtaryn bırıktırıp, tarihi ädılettılıktı ornatu. Körnektı alaştanuşy ǧalym S.Aqqūlynyŋ jazuynşa, «Alaş Orda» atauynyŋ Şyŋǧys han qūrǧan Altyn Orda imperiiasymen ündes boluy kezdeisoqtyq emes. «Alaş respublikasynyŋ joǧary atqaruşy bilıgınıŋ atauyna onyŋ qūryltaişylary özderınıŋ tüpkı maqsatyn, «Alaş memleketı» ne «imperiiasy» degen ūǧym, mazmūn berdı: «Alaş» – bırıkken türkı halyqtarynyŋ atauy, «Orda» – «Memleket» (ne «İmperiia»)» tap basyp jazady ol. XIX ǧasyrdaǧy köş bastaǧan ırı qairatkerlerımız avtonomiia atauyn «Qazaq» dep atamai, «Alaş» dep keŋ auqymda aluynyŋ syry osynda edı. Bızdıŋşe, türık halyqtarynyŋ barlyǧyn emes, Qypşaq dalasyndaǧy tuys halyqtardy bırıktıru ideiasy öte maŋyzdy edı. Qaraqalpaq, qaraşai, qyrǧyz, başqūrt, noǧai, tatar halyqtary türık tılın tazaraq saqtaǧan ärı qazaqqa özge türık tıldestermen salystyrǧanda öte jaqyn ūlttar. Repressiia men aşarşylyqqa deiın Ortalyq Aziiada eŋ ırgelı, qalyŋ otyrǧan el qazaqtar bolǧan sebeptı, az sandy tuystas ūlttardy qazaqqa qaratu, olardy bır şaŋyraq astyna ūiytu bır kezdegı ortaq ūran bolǧan Alaş atauymen ǧana mümkın edı. «Alaş» dep ūran tastalǧanda qazaq qana emes, qypşaq tılı tobyna jatatyn tuystardyŋ kez kelgenı arqalanyp, bırıgıp jauǧa tura ūmtylatyny tarihi derekterde taŋbalanǧan.
Arman Äubäkır,
R.B. Süleimenov atyndaǧy
Şyǧystanu institutynyŋ PhD doktoranty,
Abai.kz
