Jyl boiy ışkı naryqtaǧy janar-jaǧar mai baǧasyna qatysty köptegen mäsele talqylandy. Baǧanyŋ ösuıne baiyppen qaraityn tūtynuşylar bar, bıraq jaǧymsyz közqarastaǧylary köp.
Körşı naryqtarǧa köleŋkelı jolmen şyǧatyn otyn aǧynyn qalai toqtatuǧa bolady? Dizel otynynan bastaiyq. Keiıngı ailarda naryqtyŋ da, halyqtyŋ da bas auyruyna ainaldy būl. Oǧan tranzittık jük tasymalynyŋ ösuı sebep boldy. Mausym-qazan ailarynda oŋtüstıkten soltüstıkke, soltüstıkten oŋtüstıkke aǧylyp jatqan tranzit kölıkterdıŋ bagynda 200 myŋ tonnaǧa juyq qazaqstandyq dizel kettı.
Özbekstannan Reseige tauarlardy tranzit tasymaldau baiaǧydan bar jäne bola beredı. Resei - özbek öndıruşılerınıŋ negızgı sauda serıktesterınıŋ bırı. Bügınde Özbekstannyŋ bölşek sauda naryǧyndaǧy dizel otynynyŋ qūny 376 tg/litrdı qūraidy. Bızden qymbat. Iаǧni olardyŋ jük tasymaldauşylaryna jolai bızden janarmai toltyryp alu tiımdı bolady.
Resei naryǧynda dizel baǧasy - 296 tg/litr. Olar da bızden joǧary baǧa qoiǧan. Işkı öndırıs kölemıne qaramastan, reseilıkter Özbekstannyŋ jemıs-kökönıs jäne basqa da önımderın tūtynady.
Būl jerde bır mäşinege 100 litrden artyq janarmai qūimai şekteuge bolady, bıraq odan eş äser bolmaidy. Öitkenı jolai är JMQS-dan 100 litrden janarmai qūiyp alyp şyǧady.
Qandai şara qabyldau qajet?
Işkı qajettılıkterdı häm tranzit qajettılıkterın de qamtamasyz etu üşın reseilık dizel otynyn tartuymyz qajet. Būl üşın qysqy kezeŋde – Qazaqstan men Resei naryqtarynda tūtynu kölemınıŋ tömendeuı kezeŋınde jäne menşıktı dizelden qorlardy qalyptastyru kezınde RF-dan dizel äkeludı qamtamasyz etu boiynşa şaralar qabyldau jetkılıktı.
Reseilık dizeldı qalai äkeluge bolady - būl baǧa mäselesı. Iаǧni, Qazaqstan men Reseidegı dizel otynyna ärtürlı salyqtyq jüktemenı eskere otyryp, QR-daǧy dizeldıŋ bölşek sauda baǧasy Reseige qaraǧanda tömen bolady... degenmen, būl bızdıŋ elımızdıŋ salyq qūrauşylary bırızdendırılgenge deiın.
Demek, dizelge halyqqa "qolaisyz", joǧary baǧa belgıleu kerek. Öitkenı qazırgı baǧa aiyrmaşylyǧy – el ekonomikasyna ziian keltıretın nonsens. Jaqyn arada dizel baǧasy 280 tg/litr dep belgılenedı degen boljam bar - būl qajettı şara.
Benzin
Benzin jaǧdaiy bırşama jaqsy. Işkı öndırıs ışkı sūranysty da, Resei, Qyrǧyzstanǧa ketetın köleŋkelı eksportty da qamtamasyz etedı. Jaqynda BAQ betınde Aqtöbe oblysy şekara maŋyndaǧy JMQS-ta Resei kölıgı bagyn toltyrǧany turaly mäselesın jariialandy. Bır baǧan JMQS. Resei-Qazaqstan şekarasy boiynda qanşama JMQS bar...
Taǧy bır fakt. Şekaraşylar Jambyl oblysy Merkı audanynda Qyrǧyzstanǧa janarmai aǧyzyp jatqan jerasty qūbyryn tapty. Pavlodar oblysynyŋ qarjy monitoringı agenttıgı Reseige temır jol sisternalarymen 480 tonna Aİ-92 benzinın ötkızgenın anyqtady. Būl anyqtalǧan faktıler ǧana. Bızdegı benzin öndırısı jetkılıktı ekenın eskersek, osy aitylǧan zaŋsyz "aǧyndar" auqymy sonşalyqty taŋqalarlyq emes - teŋızdegı tamşydai ǧana.
Neǧūrlym qataŋ şekteu engızsek, benzindı äketu täsılderı de soǧūrlym kürdelı bolady. Al bızdegı baǧa körşılerımızben teŋespeiınşe, mūny eşkım toqtata almaidy. Bızde bır litr - 178 tg, Reseide bır litr - 270 tg, Qyrǧyzstanda bır litr - 289 tg. Janarmaidyŋ körşılerge ketıp jatqany bızge qanşalyqty auyrtpalyq salady?
Bırınşıden, 2021 jyldyŋ basynan bastap benzin öndıruşıler Qazaqstannan otyn eksportyn jüzege asyrmaidy. Eksporttyq kedendık baj tüsımderdı tolyq tüspeidı, jalpy salyq tüsımderı tömendeidı - öitkenı ädemdık naryqqa şyqqandp bızdegı benzin baǧasy öz ışımızdegıden joǧary belgılenedı.
Ekınşıden, bızdıŋ köleŋkemen ketıp jatqan benzinımız körşılerımızdıŋ ekonomikasynyŋ oŋ teŋgerımın qalyptastyrady. Bılseŋız, ışkı otyn naryǧynda qolaily baǧa deŋgeiın saqtau üşın bızdegı mūnai salasy mūnaidy 2 ese, al älemdık naryq baǧasynan 3 ese tömen baǧamen jetkızedı. Mūnai öndırudıŋ jyl saiynǧy ösıp kele jatqan özındık qūnyn eskere otyryp, būl öndıru tehnologiialarynyŋ importyna da, teŋge baǧamynyŋ tömendeuı jaǧdaiynda jabdyqtar importyna da bailanysty bolsa, onda el ışınde öŋdeuge mūnai jetkızu ony öndırudıŋ özındık qūny deŋgeiınde, tıptı odan da tömen deŋgeide jüzege asyrylady.
Sondyqtan bızdegı benzin baǧasy da, dizel otyny da körşılerımızdıŋ baǧasymen teŋestırıledı. Tek tepe-teŋdıktı tabu kerek. Al Ai-92 benzinınıŋ baǧasyn 230 tg/litr deŋgeiıne deiın köterse, köleŋkelı eksport azaimaq. Memleket janar-jaǧar mai naryǧyndaǧy salyq saiasatyn qaita qaraityn kez kelgen joq pa?
Erlan JAUKİN,
"Adyrna" ūlttyq portaly
