Qazırgı taŋda halqymyz dıni közqarastaryna qarai ärtürlı topqa jıktele bastady. Būl keseldıŋ aldyn alyp, äreket etpesek, tarihtaǧy qatelıktı taǧy da qaitalauymyz mümkın. Öitkenı, kez-kelgen syrttan kelgen aǧymnyŋ basty nysanasy — qazaq halqynyŋ ǧasyrlar boiyna tırnektep jinaǧan ruhani mūrasy men mädenietı.
Bız, qazaqtar ömırden ötkenderdıŋ ruhyna Qūran baǧyştaimyz. Qazır tariqat, qabırdı ziiarat etu, olarǧa belgıtas ornatu islamǧa jat dep uaǧyz aituşylar köbeidı. Olar muzyka, teatr, öner, tuǧan kün toilaudy haram, künä dep esepteidı. Bızdıŋ mūsylmandyq tüsınıgımız — Allaǧa serık qosu (şirk) jäne dınge jaŋalyq qosu (bidǧat) bolsa, ata-babalarymyz qai islam dının ūstanǧan?,– degen sūraqtar tuyndauy mümkın.
Qūran men Sunna negızınde: Bırınşıden, «bidǧat» dep, arab tılındegı sözdık maǧynasy «jaŋalyq engızu» iaǧni, şariǧat tūrǧysynan paiǧambarymyz üiretken islam dınınde kezdespeitın ıs-ärekettı aitady. İslam ǧūlamalary bidǧatty tügeldei joqqa şyǧarmaidy. Dınge jaŋalyq qosudy (bidǧatty) jaqsy jäne jaman dep ekıge bölıp qarastyrady.
«Jaman bidǧat» dep ǧūlamalar islam dını negızderı men ǧibadat formasyna jaŋalyq engızudı aitady. Mysaly, bes uaqyt namazdy, alty uaqytqa şyǧaruǧa nemese ekı uaqytqa kemıtuge bolmaidy. İslamnyŋ iman, namaz, oraza, zeket, qajylyq jäne t.b. şarttaryna özgerıs engızuıne jol joq.
Jaqsy bidǧatqa adamnyŋ aqyly, oi-sanasy, qoǧam men adamnyŋ materialdyq, ruhani tırşılıgıne, kemeldıgıne üles qosatyn närseler kıredı. Būlar dıni jäne düniiaui damuǧa yqpal etkendıkten dınde rūqsat etıledı. Mysaly, Hz.Mūhammed paiǧambardyŋ tuǧan künı (mäulıd), täspı (tasbih), salauat (tahlil), Allany eske alu (zikr), äsem üilerde tūru, tehnika jetıstıkterınen paidalanu jäne t.b. Uahhabiler bolsa, paiǧambar däuırınde bolmaǧan närsenıŋ bärın joqqa şyǧarady. Olarǧa tūtastai bidǧat dep qaraidy. İslam eşqaşan adamnyŋ ruhani, materialdy damuyna, kemeldenuıne qarsy şyqpaidy. Adamnyŋ aşqan jaŋalyqtaryna Alla süiıspenşılık tanytady. Qūran men Sunnaǧa onyŋ talaptaryna sai keletın närsenıŋ bärın islam «ǧūryp» deidı. Iаǧni, körkem, ädemı degen söz. Barlyq mūsylmannyŋ qabyldaǧan ısı Alla tarapynan da qabyldanady. Eger bız Paiǧambar däuırınde bolmaǧan, Sunnaǧa sai emes dep, bügıngı ǧylym men tarihta qalyptasqan tafsir, hadis, fiqh ǧylymdarynan bas tartsaq, mektep, medrese, universitetke barmasaq, būl taza islamnyŋ ruhyna absoliuttık tūrǧydan qaişy keledı. İslam qatyp qalǧan qaǧida emes. Ol adamdy, äsırese, mūsylmandardyŋ damuy men kemeldenuıne bastaityn, sonysymen Allanyŋ qiiametke deiın ükımı jüretın soŋǧy dını.
Mūsylman ǧūlamalary sopylyq tariqattar turaly onyŋ kemeldık joly, ar ılımı ekendıgın aityp ketken. Sopylyq adamnyŋ ışkı älemın aryltyp, ony qoǧamǧa paidaly qylatyn mektep. Paiǧambar özı turaly «Älbette, men körkem moraldy tolyqtyru, ornatu üşın jıberılgen paiǧambarmyn» degen edı. Al, uahhabiler sopylyqqa qarsy şyǧyp, tariqat maşaiyhtaryna yqpal berudı küpırlık, künä dep esepteidı. Ras, Paiǧambarymyz alǧaşqyda qabırdı ziiarat etuge tiym salǧan. Keiınnen pūtqa tabynuşylyq toqtaǧan soŋ, islam dını mūsylman qauymynyŋ jüregıne ūialaǧan soŋ, qabırdı ziiarat etuge rūqsat etken. Paiǧambar: «Men sızderdı qabırlerdı ziiarat etuden toqtatyp edım, endı qabırdı ziiarat ete berıŋder, öitkenı onda sızder üşın ǧibrat bar» degen edı. Demek, alǧaşqy islam däuırınde, pūtqa tabynuşylyq siiaqty şirkke sebep bolatyn salt-sana basym kezde qabırge ziiaratqa tiym salynǧan. Keiınnen ǧūlamalar tarapynan qabırge ziiarat jasaudyŋ qaǧidalary degen atpen kıtaptar da jazyldy. Demek, islamda qaǧidalar — bekıtılgen erejeler şeŋberınde qabırdı ziiarat etu, äulielerdı ardaqtau sauapty ıs eken.
Mazarǧa qabırtas, eskertkış qoiu mäselesıne kelsek, Paiǧambarymyzdyŋ özı Usman İbn Mazun qaitys bolǧanda onyŋ qabırınıŋ üstıne belgı tas äkelıp qoiǧan. Sebebın sūraǧandarǧa «Osy jerden ötkenımızde tasty körıp, Usmandy eske alyp, dūǧa qylyp tūramyn» degen eken. Demek, dınımızde ölgenderge belgıtas qoiu şariǧatqa jat emes eken.
Ölgenderge Qūran baǧyştau – barlyq mūsylman älemınde keŋ taralǧan. Ol ölılerdı eske alu üşın jasalǧan şara, ǧibraty, hikmetı mol närse. Qūran oqu arqyly ölık şyqqan üige özıŋnıŋ onyŋ qaiǧysyn bölıskenıŋdı bıldıresıŋ.
Paiǧambar aitady: «Qūran Kärım oqylǧanda jäne Alla Qūran oqyǧanǧa da, ony tyŋdaǧanǧa da, sauap jazady. Sondyqtan eger, oquşylar mäiıtke Qūran baǧyştasa, Alla oquşylarǧa bergen sauabyn kemıtpesten mäiıtke de jazady» deidı. Sondyqtan Qūran tılauäty Allanyŋ sözınıŋ saqtaluy jäne islam dınınıŋ jandanuynyŋ bır joly dep qarau kerek.
Qūranda: «… Keiıngı kelgen äulet ökılderı özderınen būryn ötıp ketken ata-babalaryna dūǧa oqyp: Ei, Alla, Bızdı keşır, imanda bızden būryn ötken bauyrlarymyzdyŋ künälaryn keşır», — deidı.
Paiǧambardyŋ özı keibır sürelerdı mäiıtke oqudyŋ artyqşylyǧyn aitqan. Mysaly: «Iаsin süresın oqysaŋyz, mäiıttıŋ azaby jeŋıldeidı» (İmam Ahmad Musnadi).
«Adam balasy qaitys bolsa, onyŋ ıstegen sauap amaldary toqtaidy, bıraq üş närse toqtamaidy. Sadaqa jariia (jaqsy ıs), perzentınıŋ oǧan jasaǧan dūǧasy jäne paidaly ılımı», İbn Jauziianyŋ özı, «Aldyŋǧy üş ǧasyrdaǧy islam ǧūlamalarynyŋ jerleu räsımınen keiın Qūran oqudy ösiet etken», — deidı.
Tauassul paiǧambardyŋ özı: «Äi, Alla, Senen, tek Senen ǧana sūrauşylar üşın sūraimyn» degen edı. Paiǧambar bır bişaraǧa: «Äi, Alla, Senen Senıŋ paiǧambaryŋ arqyly sūraimyn. Äi, Mūhammed, Sız arqyly Allaǧa jalbarynamyn. Äi, Alla, paiǧambardyŋ haqqy, üşın mınajatymdy qabyl ete gör», — dep, dūǧa jasa deidı.
Qazaq mädenietı men mūsylmandyǧy, dıni tanymy barlyq qabattary arqyly islam örkenietınıŋ bölınbes bölşegı ekendıgın körsetedı. Qazaq mūsylmandyǧynyŋ basqa mūsylmandyqtardan eşqandai kemşılıgı joq. Sebebı, ondaǧy kezkelgen qūbylys, salt dästür, jalpy qūndylyqtary islami negızde bolmysqa ainalǧan.
Dosai KENJETAI,
http://mazhab.kz
teologiia jäne filosofiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor
