QAZAQ ÄLIPBİI QALYPQA TÜSKENMEN, QAITA QARAR ÄRIPTER BAR…
Qazaq tılı älıpbiın latyn grafikasyna köşıru jönındegı Ūlttyq komissiia nazaryna
Qazaqtyŋ latyn grafikasyna negızdelgen jaŋa älıpbiın qabyldau – jalpyhalyqtyq qoldauǧa ie bolyp, jappai talqylau özegıne ainaldy. Eŋ bırınşı qazaqşa töl ärıpterdı digrafpen taŋbalaǧan älıpbi qoǧamda qatty qarsylyqqa ūşyrady. Ekınşı ret özgertılıp, latyn grafikasyna ötu turaly Prezident Jarlyǧymen jariialanǧan apostrofty nūsqanyŋ da, qoldanu barysynda kemşılıkterı şyǧyp, el köŋılınen şyqpady. Endı, mıne, Elbasymyz Nūrsūltan Nazarbaev el tılegın eskerıp, «Qazaq tılı älıpbiın kirillisadan latyn grafikasyna köşıru turaly» Qazaqstan Respublikasy Prezidentınıŋ 2017 jylǧy 26 qazandaǧy №569 Jarlyǧyna özgerıs engızdı. Halyqtyq talqylau qalypqa tüsırgen Qazaq älıpbiı ömırge jol tartty. Aq jol tıleimız! 2017 jyly 26 qazanda Elbasy jarlyǧy şyqqanda el qatty quandy. «Eŋ bastysy saiasi şeşım şyqty! Qazaqtyŋ jaŋa älıpbiı – Latyn grafikasyna negızdelgen älıpbige ötu qabyldandy. 1940 jyly qazaq halqynan bır auyz sūramai-aq bır künde qabyldanǧan kirillisa būǧauynan 77 jylda äreŋ bosadyq. Ūlttyq ruhani otarsyzdanu latyn älıpbiıne köşumen bastalady!» – dep jazdyq bız.
Men öz basym latyn älıpbiıne ötudı onşaqty jyldan berı qoldap, quattap kelemın. 2013 jyly19 aqpanda jazǧan «LATYN älıpbiıne köşuge QARSYLYQ – ŪLT MÜDDESINE QARSYLYQ!» atty maqalam ülken qoǧamdyq pıkır tuǧyzdy. Jalyndy jastardan alǧys, ardaqty aǧalarymnan «qarǧys» alǧyzǧan osy maqalada aitqan oilarymnyŋ bügınde ıske asyp kele jatqanyna şükırşılık aitamyn. Sodan berı qanşama maqala jazyp, qanşa jiyndarda söilegenımızdı sanap jürgen joqpyz. Soŋǧylaryn aitar bolsam, alǧaşqy digraftyq jobaǧa qarsy şyqqan bırneşe maqalam jäne apostrofty nūsqanyŋ kemşılıkterın körsetken «EŊ BASTYSY, LATYN ÄLIPBİI TURALY ŞEŞIM QABYLDANDY! Endı äleumet bolyp, ärıpter älpetın tüzei beremız» atty 8 qaraşada (2017 jyl) jariialaǧan maqalalarymda naqty ūsynystar jasalǧan bolatyn
Mūnda bız apostroftyŋ aprobasiia kezınde kedergı jasaǧan üş kemşılıgın körsete otyryp, 9 ärıptıŋ üstıne akut qoiǧan nūsqasyn ūsynyp edık, sonyŋ 6 ärpı soŋǧy özgerıske engenıne quanyp otyrmyz.
Maqaladan mysal keltıre keteiın:
«…Sonymen, Á (Ä) degen akutty nūsqa A’(Ä) degen apostroftan anaǧūrlym dūrys qoi. Öitkenı artyq oryn almaidy, buynǧa bölu men internetten dereksöz ızdeude de kedergıler bolmaidy.
Endeşe, apostrofpen belgılengen 9 ärpımız:
Á Ä
Ó (ö)
Ú (ü)
Ÿ (u)
Ń (ŋ)
Gg (ǧ)
Í ı (ı)
Ś (ş)
Ć(ch)
bolyp, akutqa nemese umlaut-diereziske ainalsa, aişyqty da, ädemı emes pe?!. (Negızı, öz pıkırım, osy Ch ärpınıŋ keregı joq edı Ş ärpı tūrǧanda)
Būl jerde tek qazaqşa Ǧ ärpınıŋ ornyna alynǧan toǧyzynşy apostrofty ärıp Gg ärpınıŋ üstıne taŋba qoiu funksiiasy ǧana pernetaqta men smartfonnan tabylmai tūr. Mümkın, bızdıŋ şamamyz jetpei jatqan bolar, IT mamandary amalyn tabar.» -dep jazǧan edık 2017 jylǧy 8 qaraşada.
Endı mıne, el bolyp talqylaǧan jaŋa älıpbiımız jaŋa biıkke şyqty. Eldıŋ aldymen sol künı-aq, 20 aqpanda «Memlekettık älıpbi – memlekettıŋ tūtastyǧy üşın qyzmet etuı kerek» dep quana qoldap, «JAŊA ÄLIPBİIMIZBEN JAZUDY BASTAP KETEIIK! Jüzudı üirenu üşın suǧa tüsu kerek» dep, eldı jappai jaŋa älıpbiımızdı qoldanuǧa şaqyryp, ekı maqala jazyp jariialadyq.
Soŋǧy özgerıs engızılgen qazaqşa latyn älıpbiınde būrynǧy apostrofpen belgılengen 9 ärıptıŋ 6 qazaqşa töl ärpı üstıne noqat, iaǧni akut qoiylumen taŋbalandy. Ekı ärıp SH (Ş) jäne CH (Ch) digrafpen paidalanatyn boldy. Qazaqşa İ-I jäne I ärıpterı latyn grafikasyndaǧy bır ǧana I taŋbasymen belgılendı.
Jalpy alǧanda, būl nūsqa dūrys boldy. Bıraq, bır kıltipan i,i ärıpterınıŋ bas ärpı men qazaqşa ı ärpınıŋ bas ärıpterı bır I taŋbasymen belgılenuı. Qazaq tılıne tän barlyq dästürlı 9 dybystyŋ 8-ı latyn ärpımen jeke dara taŋbalanudy saqtap qalǧanda, jalǧyz I ı ärpı «basynan» airylyp otyr. Iаǧni, ı kışı ärpı saqtalǧan da, Ibas ärpı İ-I dybystarymen qosylyp ketken. Mysaly, «IIIL» degen sözdı latynmen jazǧanda IIIL bolyp, 4 ärıptıŋ üşeuınde qatarynan bır ärıp qaitalanǧanda kım ne tüsınedı? Sonda IZET degen adam atyn «İzet» dep oqimyz ba, joq «Izet» dep oqyla ma? Qazaqtyŋ «Izet» degen ızgı sözı men esımı joǧalyp ketpei me erteŋ? «İgılık» degen igı söz ben esımder erteŋ Igilik bolyp jazylǧanda Igılık bolyp qalmai ma? Al menıŋ babamnyŋ aty İsany ISA dep jazǧanda, ony ISA dep oqyp, solai aitqandarǧa ne deuım kerek? Komissiia solai şeşıp, atalarymyz azan şaqyryp qoiǧan attarymyzdy auystyryp jıberdı deimız be Izet, İsaq, İgen, İgılık jäne t.b. bärımız?
Bız ūsynǧan nūsqada qazaqşa ı ärpınıŋ bas ärpı de Í dep belgılenıp, akutpen berılgen, būnyŋ ne qiyndyǧy bar edı? Apostrofty nūsqada da däl bügıngı nūsqadai belgılengen. Bıraq onda İ- I ärıpterı apostrofpen belgılengesın, ekı ärıptıŋ aiyrmaşylyǧy bolǧan edı. Būl joly İ-dıŋ ütırın alyp tastaǧasyn, i men ıärıpterınıŋ bas ärıpterı bır taŋba bolyp şyǧa kelgen. Al mūnyŋ bolaşaq keselı komissiia müşelerın oilandyrmaǧan sekıldı. Bar bolǧany I ärpınıŋ basyna bır akut qoiu kımge ziianyn tigızer edı... Töl dybystarymyz qazaq tılınıŋ fonetikalyq erekşelıgıne negızdelıp, tılımızdıŋ ūlttyq negızınıŋ saqtaluynyŋ aiǧaǧy. Ötkende älıpbi turaly Elbasyǧa Aşyq hat jazǧan 17 akademiktıŋ de eŋ basty talaby osy qazaqy töl dybystardyŋ saqtaluy edı. Türıkter K men Q ärıpterınıŋ ornyna osylai bır ǧana K ärpın alǧandyqtan, Q ärpı qazır joiylyp kettı… Būrynǧy qazaqy ärıpterdıŋ taŋbasynan saqtalǧany osy ı ärpı edı, endı onyŋ da «basyn jūtyp» otyrmyz. Sondyqtan qazaqpen bırge jasasyp kele jatqan, eşkımge ziiany joq, ızgı niettı «ı» ärpın basy bütın bas ärpımen qaitaryp berıŋızder!
Al Ş ärpın SH dep belgılegenşe, bız ūsynǧandai Ş-ny Ś dep belgılese, Ch-ny Ć dese, nemese Ch-ny mülde alyp tastasa da, dūrys edı… Ärı bır-aq taŋba bolar edı. Nemese jastardyŋ bärı būrynnan Ş ornyna jazyp jürgen W ärpın paidalanu kerek edı. Onsyz da eldıŋ bärı osy äigılı de ämbebap taŋbanyŋ qalyp ketkenıne alaŋdauly. W ärpın aǧylşyndar qai ärıptıŋ ornyna paidalanaty bızdıŋ basymyzdaǧy «tūsau» bolmau kerek, bız qazaq älıpbiın jasap jatyrmyz ǧoi… Digraftan apostrofqa ötken kezdıŋ özınde-aq būl ärıpter bır ärıppen belgılenıp edı ǧoi. Öitkenı «Ashana», Ashat» sözderı Ashana – Aşana, al Ashat – Aşat dep oqylady ǧoi… Esımı Ishaq, İshaq degender atyn erteŋ Ishaq dep jazsa, ony mynau Ş ärpın SH dep jazǧanda, el qalai oqyp, qalai ataitynyna auzym barmai otyr?.. İshaqtar jinalyp, jaŋa älıppe komissiiasynyŋ müşelerın ızdep jürmesın? Digraftan el bolyp aiqailap jürıp zorǧa qūtylǧanda, ekı digraf ärıp ne üşın kırgızıldı eken? Būlardy da tüzeu kerek. «Jetı ret ölşep, bır ret kes» degen qazaq. Älıpbidıŋ soŋǧy nūsqasyn joba retınde jariialap, talqylauǧa ūsynǧanda, būndai kemşılık bolmas edı.
Menıŋ taŋǧalatynym, osy bız keltırıp otyrǧan, eldı ürkıtken SH -Ş ärpıne bailanysty oǧaş mysaldar, alǧaş digrafty nūsqa şyqqan 2017 jylǧy 11 qyrküiekten berı baspasöz ben ǧalamtorda örıp jür ǧoi. Menıŋ özım de sol kezde maqalalarymda da talai jazdym, telearnalarǧa bergen sūhbattarymda da bırneşe ret aitqanmyn. Sonda qazaqşa latyn älıpbiın jasau komissiiasy nege būny qaperge almaidy? Apostrofty nūsqaǧa ötkende-aq, el zorǧa qūtylǧan digrafqa endı üşınşı ret qaita oralu şūqyrdan qaşyp, orǧa qūlaumen bırdei emes pe?
Bız latynşa Ü taŋbasy qazaqşa Ü ärpı bolyp kelse de, aǧylşynşa ol Y dybysy bolǧandyqtan, solai auyp qaldyrdyq. Sondai-aq latynnyŋ H taŋbasyn bız nege qazaqşa H dybysyna paidalanbaimyz? h dybysyn da osy H ärpımen belgıleu kerek nemese, Ch dybysyn alyp tastap, h men h dybystaryn jeke-jeke qaldyraiyq.
Sonymen menıŋ ūsynysym:
Í ı (ı)
Ś (ş)
Ć (ch)
H (hh) nemese h men h ärıpterın jeke –jeke qaldyryp, ch ärpın alyp tastau kerek.
Eldıŋ renışın tudyrǧan 4 ärıptı osylai özgertudı sūraimyz. Bolmasa, osy ärıpterdıŋ qabyldanǧan nūsqasyn jäne bız ūsynǧan nūsqany salystyryp, äleumettık jelıde saualnama jasap köruge de bolady.
Latyn älıpbiın halyq bolyp, jappai talqylap kele jatqanymyz, Elbasymyzdyŋ eldıŋ qandai da ūsynys-pıkırı eskerıledı degen sözınıŋ jüzege asyp jatqanynyŋ jarqyn belgısı. Endeşe, qyrqy bıtıp, qyryq bırınşısı qalǧanda, taǧy da bır talqydan ötkızıp alsaq, kelısıp pışken tonymyz kelte bolmaidy.
QAZAQTYŊ «I» ärpın QAITARYP, eldı ürkıtken ekı digraftan qūtqaryŋyzdar!
Qazybek ISA
Qazaquni.kz
