Joljazba
Ūşaqtyŋ tekpeşegınen tüse bere jolauşylardy ülken avtobus kütıp tūrdy. Opyr-topyr tüsıp, syiǧanymyzşa mınıp aldyq. 20-30 metrden keiın avtobus toqtap, esıgın aiqara aşty. Bärımız qaitadan tüsıp qaldyq. Avtobus kerı būrylyp, qol sozym jerde tūrǧan ūşaqtaǧy basqa jolauşylardy alyp keluge qaitadan kettı. Qūdai bıledı, eger ūşaqtaǧylar berı qarai jaiau aiaŋdasa, bız avtobustan tüsıp bolǧanşa olar da kelıp ülgerer edı. Meilı ǧoi, būl da bır tärtıp şyǧar…
Aeroport ışı ärı tar, ärı sonau ötken zamannan qalǧan jöndeuımen tūr eken. Eger qazaqstandyq nemese şeteldık rejisserlar alda-jalda keşegı sovet uaqyty turaly kino tüsıretın bolsa, osy äuejai sol zamannyŋ kelbetın aina-qatesız jetkızetını anyq. Äbden eskırgen, sūrqai. Esıgı aşylyp-jabylǧan saiyn şiq-şiq etedı. Ǧimarat tar bolǧandyqtan şyǧar, saparǧa şyǧatyn jolauşylar ūşaqty jertölede kütıp otyruǧa mäjbür. Onyŋ jalǧyz esıkten basqa kün säulesı tüsetın bır tesıgı joq. Qūdai özı keşırsın, qūddy bır syrtta jau ūşaqtary töbeden bomba jaudyryp, sol soiqannan bas sauǧalap jer astynda jasyrynyp otyrǧan soǧys adamdaryna ūqsaisyŋ…
Būryn-soŋdy būl qalaǧa jolym tüspegen edı, Nūrsūltan äuejaiynan aspandap alyp-ūşqan köŋılımdı Oraldyŋ äuejaiy osylaişa su sepkendei basyp tastady. Qanşa degenmen äuejai qalanyŋ basty qaqpasynyŋ bırı ǧoi. «Qandai qala boldy eken, adamdary qandai, şahardyŋ qandai erekşelıgı bar?» dep, eskı qalany bır köruge qūmartyp kelgen adamnyŋ aldynan sonau sovet zamanyn eske tüsıretın aeroport şyqqanda, osyǧan tūŋǧyş prezidenttıŋ aty berılgende jarqyrap tūrar ma edı dep erıksız oilaisyŋ.
Degenmen de oraldyqtar er köŋıldı jandar eken. Anau aeroporttan keiın eŋsem tüsıp, dünienıŋ bärı sūrqai tartyp kele jatqanda taksist jıgıtterdıŋ adal qyzmetı köŋılımdı bır köterıp tastady. «Tūraqty jūmys joq. Kedeidıŋ tırlıgınde ne qyzyq bolsyn…» – dep taksist jıgıt qalaǧa jetkenşe äŋgımesın bastady. Paradoks. Älemdegı eŋ bai kenışterdıŋ bırı, Qaraşyǧanaqtyŋ däl ırgesındegı el jūmystyŋ joqtyǧy men kedeişılıktıŋ kebın aitady. Aina arqyly artqy oryndyqtaǧy maǧan bır qarap qoiyp, taksist sözın sabaqtap keledı.
«Oralda jūmys tabu öte qiyn. Mūnai men gaz salasyna qoly jetkender ǧana tūrady. Köbısı Reseige jaqqa baryp jūmys ısteidı. Resei qalalary bızge jaqyn ǧoi. Olar da halyq köp bolǧannan keiın be, bızge qaraǧanda şarualary myqty… Negızı, Oralda ülken öndırıs joq. Aşylyp jatqan käsıporyndar da öte az. Amal joq, osylai taksi aidap, jolauşy tasyp näpaqa tabamyz, bolmasa jazdyŋ künderı qūrylysqa jaldanyp, mausymdyq jūmys ısteimız. Äiteuır, kün körudıŋ amaly ǧoi. Oblysty qanşa bai dese de, şekesı şylqyp, bailyǧy tasyp jatqan halyqty körmedım. Bärı qarapaiym tırşılık keşıp jatyr. Bızdıŋ oblystyŋ taǧy bır problemasy – jol. Äsırese audandarǧa jolyŋ tüsse tıpten qinalasyŋ. Bökeiordasy audanyna baratyn jarty joldyŋ köbısı asfalt degen ne ekenın bılmeidı. Jauyndy-şaşyndy köktem-küzderde joldyŋ mi-batpaǧy şyǧyp, kölıkterdıŋ jüruı tıpten qiyndaidy».
Oralǧa bırınşı märte kelıp otyrǧanymdy bılgen jıgıt aǧasy är qonaqüige jetelep aparyp, özı alǧa tüsıp, tırkeuşı qyzdarǧa «būl kısı alystan kele jatyr eken, dūrystau oryn tauyp berıŋder» dep aŋqyldap, ekı-üşeuıne bas sūǧyp jürıp, aqyrynda «Oral» qonaqüiınen oryn aldyq. Ärine, oryn tabyla ketkenıne quandym. Äitpese aldynda bız kırgen «Qūrmet», taǧy da basqa qonaqüilerde müldem oryn joq boldy. Soǧan qaraǧanda Oralǧa syrt jaqtan qonaqtar köp keletın siiaqty. «Oral» qonaqüiınıŋ baǧasy salystyra aitqanda arzan eken. Bıraq mūnda da sovet zamanynan qalǧan körınıster jetıp jatyr… Jalpy alǧanda, jergılıktı tūrǧyndar öte mädeniettı, sypaiy, qonaqjai. Köşede jol sūrasaŋ, ynty-şyntysymen tüsındırıp beredı. Eskı ǧimarat bolsa da, qonaqüidıŋ qyzmet körsetu sapasy öte joǧary eken.
Batys Qazaqstan oblysy Resei Federasiiasynyŋ bes: Astrahan, Volgograd, Saratov, Samara, Orynbor jäne özımızdıŋ Aqtöbe oblysymen şektesıp jatyr ǧoi. Bälkım, Reseimen auyly aralas, qoiy qoralas jatqandyqtan bolar, būl öŋırde memlekettık tılge qaraǧanda orys tılınıŋ mereiı üstem be dep qaldym. Äiteuır, osy qalada bolǧan üş künde köşe, kafe-ashanalarda, qonaqüide qanşama jergılıktı adamdarmen tıldestım, barlyǧy resmi tılge jüirık, özıŋ bas bolyp qazaqşa söilemeseŋ, ä degennen orys tılınde sairai jöneledı eken. Äitpese oblys halqynyŋ sany 2016 jyldyŋ 1 qaŋtaryna 636,9 myŋ adamdy qūrasa, sonyŋ 74,29 paiyzy (internetten alyndy) qazaq ūltynyŋ ökılderı. Oblys halqynyŋ teŋ jartysyna juyǧy, iaǧni 317,2 myŋ adam nemese barlyq halyq sanynyŋ 49,8 paiyzy qalalyq jerlerde tūrady.
Iаǧni Batys Qazaqstan oblysy halqynyŋ törtten bırın ǧana özge ūlttyŋ ökılderı qūrap otyrsa da, memlekettık tıldıŋ märtebesı älı de öz deŋgeiınde emes. Bälkım, osy maqala jaryq körgennen keiın osy oblystaǧy tıl basqarmasynyŋ basşylary «mıne, bızdıŋ oblysta qazaq tılınıŋ körsetkışı mynandai, qaǧaz-qūjattarymyzdyŋ qazaqşa tıldegı körsetkışı mynandai» dep dau aituy da mümkın. Bıraq men özım körgen, özım kuä bolǧan jaittardy ǧana aityp otyrmyn. Oblys halqynyŋ 75 paiyzy qazaq bolsa da, älı künge ekı audan orysşa atalady. Kaztalov jäne Zelenov audandary. Jai ǧana mysal retınde alar bolsaq, özım jaqsy bıletın Jambyl oblysy halqynyŋ 72,55 paiyzy (internetten alyndy) qazaq ūltynan tūrady eken. Iаǧni paiyzǧa şaqqanda Jambylǧa qaraǧanda Batys Qazaqstan oblysynda qazaqtar köp tūrady. Bıraq ekı oblystaǧy qazaq tılınıŋ jaǧdaiy müldem ekı türlı.
Oral qalasyn qaq jaryp ötetın eŋ ülken daŋǧyldyŋ bırı – Drujba köşesın qazaqşalap Dostyq dep auystyryp, keiınnen azşylyqtaǧy özge ūlttardyŋ da ülesın erekşe eskergen boluy kerek, qazır būl köşe «Dostyq – Drujba» dep, qos ataudy iemdenıp tūr. Köşe boiyna ılıngen taqtaişalarda däl osylai jazylǧan. Būl ne qylǧan jalpaqşeşeilık ekenın tüsınbedım. Būl jerde men batysqazaqstandyq bauyrlarymdy jerden alyp, jerge salyp otyrǧanym joq. «Balyq basynan şıridı» degen, negızı, oblys basşylarynyŋ özı qazaq tılınıŋ qanat jaiuyna asa yqylasty emes siiaqty. Oral qalasynda jürgen kezımde joldaudy talqylauǧa bailanysty oblys äkımdıgı alqasynyŋ mäjılısı öttı. Oblys äkımı Altai Kölgınovtıŋ özı töraǧalyq etken būl jiynda mınbege köterılgenderdıŋ 90 paiyzy orys tılınde baiandama jasady. Tıptı arasynda aǧylşynşa söilegender de boldy. Oblys äkımınıŋ özı är söileuşıge söz bergen saiyn ekı tılde habarlap otyrdy. Eger oblys basşysynyŋ özı meilınşe ana tılınde söilep, memlekettık tıldı özgelerge ülgı etpese, memlekettık tıldı bilık tılı jasamasa, qarapaiym halyq qazaq tılınıŋ qadırın, qūdıretın, aibaryn qanşalyqty sezınedı?
Oral – qabyrǧasy aǧaştan örılgen eskı üilerı köp qala ǧana emes, ädemı eskertkışterımen de erekşe közge tüsetın şahar. Abai, Qūrmanǧazy, Dina, Syrym Datūly, Jūban Moldaǧaliev, Jahanşa Dosmūhamedov, Qadyr Myrza Älı jäne taǧy basqa da alyptardyŋ eskertkışterı öte sättı şyqqan. Tūrǧan jerlerı de keremet. Qalanyŋ körkın aşyp tūr. Bıraq osynau alyptardyŋ arasynan Chapaevtyŋ da eskertkışı «men mūndamyn» degendei syǧalaidy. Sovet Odaǧy älpeştegen kommunist batyrlardyŋ bırı Frunze esımımen atalatyn köşe de älgı Dostyq-Drujba daŋǧylyn kesıp ötıp, ūzynynan kösılıp jatyr.
Oblys ortalyǧynyŋ ırgesınde ülken kent jatyr. Alǧaş atauyn estıgende «Jaŋylys estıp tūrǧan bolarmyn, mümkın, atauy «Qaşaǧan» bolar» dep oilaǧanym ras. Joq, «Zachagan» eken. Şaǧan özenınıŋ boiynda ornalasqandyqtan, osylai orysşa atalyp ketıptı.
Osy kenttegı №30 mektepte Oral qalasynyŋ äkımı Mūrat Mūqaevtyŋ eseptık kezdesuı öttı. Qala äkımınıŋ kezdesuı degen aty bolmasa, negızgı eseptı Zachagan kentınıŋ äkımı Ädılbek Qadyrov berdı. Qala äkımı söz söilep, tūrǧyndardyŋ sūraqtaryna jauap berumen şekteldı. Negızı, jergılıktı gazetterdegı habarlandyrularda «19 qaŋtar künı saǧat 17:00-de Oral qalasynyŋ äkımı esep beredı» dep jazylǧandai edı. «Sonda eseptı nege qala äkımı bermedı?» degen sūraqty, ärine, eşkım qoimady.
Mektepte ötkennen bolar, ekı äkımnıŋ esebınde mūǧalımder aiaqtarynan tık tūryp qyzmet ettı. Kelgen adamdardan qai mekemeden nemese qai köşenıŋ tūrǧyny ekenın aqyryn sūrap, jiyn ötetın ekınşı qabatqa sıltep otyrdy.
Jiynǧa säl erterek baryp, aldyŋǧy qatarlardyŋ bırıne otyra ketken edım, öŋkei mūǧalımderdıŋ ortasyna jaiǧasyp alyppyn. Olardyŋ mäjbürlı türde kelgenderı ä degennen-aq baiqalyp qaldy. Öitkenı «Közderıne bır körındık qoi, endı qaita bersek bolar ma eken? Jinalys tezırek bıtse eken» dep, özara äŋgıme aityp, būl zalǧa amalsyz kelgenderın sezdırıp, eger adam köbeiıp bara jatsa tezırek sytylyp ketuge şaq otyrdy. Äkımdı künde köre bermeimız, osy sätte jaǧdaiymyzdy aityp qalaiyq dep talpynǧan mūǧalımdı körmedım.
Zaldaǧy oryndar aqyryndap tola bastady. Ärkım qalaǧan ornyna jaiǧasyp jatqandai körıngenımen, aldyŋǧy qatarǧa eşkım aiaq baspady. Bıraq būl oryndar jiyn bastalar şaqta bas sūqqan ülken kısılerge būiyrdy. El aiaǧy basylǧan sätte qala äkımı Mūrat Mūqaevtyŋ töbesı de körındı. Äkım keŋ zalǧa kıre salysymen aldyŋǧa qatardaǧy ülken kısılermen qūraq ūşa amandasyp, jaǧdailaryn sūrap, mikrofondy ala salyp, jiyndy bastap kettı. Bastaǧany sol – kent äkımıne söz berdı. Jergılıktı aqparat qūraldarynyŋ jazuyna qaraǧanda, kent äkımı Ädılbek Jänıbekūly ötken jylǧy eseptık kezdesuınde «kelesı esebımde qazaqşa baiandama jasaimyn» dep uäde bergen eken. Uädesınde qanşalyqty tūrǧany būl joly anyq baiqaldy. Baiandamasyndaǧy qazaqşa joldardy qinalyŋqyrap bolsa da, äiteuır, oqyp şyqty. Bıraq memlekettık tılde erkın söilei almaityny bärıbır bılınıp tūr. Kent äkımınıŋ ejıktep qazaqşalaǧany memlekettık tılge degen qūrmetı, älde basqasy ma, qala äkımı men jergılıktı tūrǧyndar būl mäselege köŋıl audarmady.
Kent äkımınıŋ ış pystyratyn ūzaq-sonar baiandamasynan keiın jäşıktegı hattar oqylyp, qalyŋ ūiqyǧa ketıp bara jatqan halyqty sergıtıp tastady. Sosyn baryp qana zaldan sūraqtar qoiyldy. Mıne, sol kezde äkımdık qyzmetkerlerı mikrofondy eŋ aldymen aldyŋǧy qatarda otyrǧan aqsaqaldarǧa berumen boldy. Şynyn aitu kerek, olardyŋ keibırı mikrofonǧa ūmtylǧan da joq. Iаǧni söileuge anau aitqandai qūlyqtary bolmaǧan siiaqty. Qala äkımı «Al, endı zaldaǧylar sūraq qoisyn…» deuı mūŋ eken, zaldaǧy halyq qozǧalaqtap, arasynan bırneşeuı mikrofonǧa ūmtyla berdı. Bıraq äkımdıktegıler «sız söileŋızşı» degendei mikrofondy belgılı bır aqsaqaldarǧa ūzatumen boldy. Qala äkımı būl körınıstı körıp tūrsa da, körmegendei keiıp tanytty. Al mikrofondy tyqpalap, zorlyqpen ūstatqan aqsaqaldar ne aitsyn?
Bır taŋǧalǧanym, ülkenderdıŋ özderı de orysşaǧa zuyldap tūr. Bylaişa aitqanda, mikrofon ūstaǧandarda qazaqşa söilemedım-au degendei qysylu, imenu bolǧan joq. Soǧan qaraǧanda mūndai jiyndar būrynnan orys tılınde ötıp jürse kerek. Ärine, ülkenderdıŋ ışınde bırdı-ekılı mäsele kötergenderı de boldy. Bıraq sözderınıŋ soŋy «kent äkımınıŋ esebın qanaǧattanarlyq dep baǧalaularyŋyzdy ötınemın» deumen aiaqtalyp jatty.
Şaǧyn ǧana bolsa da, Zachagannyŋ mäselesı şaş etekten. Gaz baǧasyn töleudegı qiyndyqtar, kei köşelerde jaryq joq, barynyŋ özı ölımsırep janady, jol naşar, keibırınde asfalt töselmegen, mädeniet üiı salynsa, jastar arasynda būzaqylyq örşıp barady, qalaǧa qatynaudyŋ qiyndyqtary… Halyqty erkın söiletse, aitatyn taqyryp az emes eken.
Aitpaqşy, jergılıktı gazetterdıŋ bırınen Oral qalasyndaǧy Depo köpırınıŋ qūrylysy biylǧy jyldyŋ tamyz-qyrküiek ailarynda aiaqtalyp, paidalanuǧa berıletını turaly aqparatty oqyp qaldym. Negızı, 2017 jyldyŋ nauryz aiynda bastalǧan būl qūrylys ekı jylǧa josparlanyp, 2019 jyly aiaqtaluy tiıs edı. Byltyr äleumettık jelıde osy köpır ülken şu bolǧan-dy. Qoǧamdyq belsendı Aibolat Bökenov 2,3 mlrd teŋgege jobalanǧan köpır qūrylysyna būryn qoldanylǧan, iaǧni şırıgı bar qūbyrlardy paidalanyp jatqanyn aityp dabyl kötergen-dı. Tıptı äleumettık jelılerge osy sözderın aiǧaqtaityn videolar da saldy. Osy saparymda Aibolatpen de söilestım. Ol mäselenı tıpten arydan bastaidy.
– Būl daudyŋ basy özımnıŋ ekı auyldasymnan bastaldy, – deidı bızben äŋgımesınde Aibolat Bökenov. – Osy köpır qūrylysynda jūmys ıstep jürgen ekı jıgıt jalaqylarynyŋ tym azdyǧyn aityp keldı. Sodan qūrylys basşylaryna jolyǧyp, män-jaidy anyqtadym. Söitse, olar «qaita qūrylysşy jıgıtter bızge qaryz, bız olardy oqyttyq, qoldaryna kuälık berdık» deidı. İä, şynynda, olarǧa «dänekerleuşı, kırpış qalauşy» degen siiaqty kuälık bergen. Bıraq ol jıgıtter būl käsıp boiynşa müldem oqymapty. Sonda kuälıktı qaidan alǧan? Osyny anyqtamaq bolyp bır top jurnalistı ertıp, qūrylys basyna bardym. Bıraq küzetşıler «arnaiy qūrylys kiımderıŋ joq, bastaryŋa kırpış qūlap ketse, kım jauap beredı?» dep alaŋǧa jolatpai qoidy. Degenmen alǧan betımnen qaitpai, būryşty ainala bere temır qaqpadan özım sekırıp tüstım. Söitsem, bız tügıl, qūrylysşylardyŋ özderınde de arnaiy kiımder joq, üi kiımımen, aiaǧyndaǧy jeŋıl süiretpemen betondy kürekpen şaiqap, barlyq jūmysty qolmen atqaryp jatyr. Äleumettık jelıge būl sözderımdı däleldeitın de videolar saldym. Bıraq selt etken basşylar bolmady.
Äleumettık jelılerde qandai video tūrsa da, qoǧamdyq belsendı Aibolat Bökenovtıŋ aitqandaryn däleldeu tym qiyn. Qūrylys basşylary ärtürlı sebep aituy mümkın. Jeme-jemge kelgende özderın aqtap alary sözsız. Bıraq osy jaittar sebep boldy ma, älde el ışınde ärtürlı äŋgımenıŋ köbeiıp bara jatqany sebep boldy ma, äiteuır, Depo köpırınıŋ biyl paidalanuǧa berıletını turaly aqparat oraldyqtardy qatty quantyp tastady.
Ärine, Batys Qazaqstan oblysy köştıŋ eŋ soŋynda qalǧan ölermen öŋır emes. Özıne tän tırşılıgı bar. Bolaşaǧy, damuy bar dep sipattalatyn aimaqtardyŋ bırı. Degenmen de Oral öŋırı qūdai bergen kenı men gazynyŋ arqasynda qorasy qoiǧa, şarasy maiǧa tolǧan baquatty aimaqtyŋ bırı dep aituǧa bola ma? Alystaǧy auylyn, şalǧaidaǧy qystauyn körmei, oblys ortalyǧynda jürgen üş-tört küngı saparymda, şyny kerek, osy sūraqqa jauap taba almadym…
Oralhan DÄUIT
zhasalash.kz
