Sūltan Han Aqqūly. Foto: akzhol.kz
– Sūltan Han, ötken keŋestık tarihtan Ūlttyq-territoriialyq nemese burjuaziialyq ūltşyldar Avtonomiiasy degen atauymen belgılı Alaş ūlttyq-demokratiialyq respublikasynyŋ biylǧy 100 jyldyǧyna orai ükımet qandai şaralardy qolǧa aluy mümkın? Alaş tarihyn zertteuşı, Älihantanuşy retınde köŋılıŋız tolmaityn tūstary bar ma? Astanada eskertkış ornatu mäselesı şeşımın taba ma?
– İia, sız dūrys aittyŋyz. Alaş ūlttyq-territoriialyq avtonomiia dep resmi türde jariialanǧanymen, Alaş – ūlttyq-demokratiialyq parlamenttık respublika bolyp düniege keldı. Ony Alaş tarihyna qatysty qūjattar būltartpai däleldeidı. Al, endı ükımettıŋ bügıngı Qazaq elı üşın teŋdessız tarihi maŋyzy bar Alaş respublikasynyŋ 100 jyldyǧyn atap ötuge qatysty ıs-şaralarǧa toqtalatyn bolsam, äzırşe ükımet auyz toltyryp aitatyndai ıs-şaralardy josparlai qoimaǧanǧa ūqsaidy. Bügıngı Qazaq elınıŋ berık ırgetasyn qalap, jer kölemı jaǧynan älemdegı 9 memleket bolyp otyrǧan eldıŋ bügıngı şekarasynbelgılep ketken Alaş respublikasynyŋ 100 jyldyq mereitoiy da, Alty Alaş kösemı Älihannyŋ 150 jyldyǧy siiaqty, jetım qyzdyŋ toiyndai ötetın syŋai baiqalady. Mereitoilyq ıs-şaralardyŋ josparyn jasau Mädeniet jäne sport ministrlıgıne jüktelgen körınedı. Bıraq ükımettıŋ arnaiy komissiiasy ne qaulysy bolmaidy. Ol degenıŋız ükımet tarapynan jetkılıktı qarjy men qoldau bolmaidy degen söz.
Euraziia ūlttyq universitetınıŋ «Alaş» ǧylymi zertteu instituty öz tarapynan mereitoilyq ıs-şaralardyŋ josparyn jasauǧa öz ūsynystaryn berdı. Olarǧa qysqaşa toqtalyp ötsem, Alaş taqyrybyn orta mektep pen joǧarǧy oqu oryndarynyŋ oqu baǧdarlamasyna mındettı pän, taqyryp retınde engızu, Alaş respublikasy men Alaş qairatkerlerı turaly derektı, körkem filmder tüsıru, balalar üşın animasiialyq önımder şyǧaru, baspasöz qūraldarynda jüielı türde tarihi aǧartuşylyq materialdar jariialau, Ūlttyq bank tarapynan qymbat metaldan Alaş Orda ūlttyq keŋesınıŋ 15 müşesınıŋ barelefımen (iaǧni beinelerımen) şaqalar (monetalar) qūiyp şyǧaru, Qazpoşta tarapynan olardyŋ portretterımen poşta markalaryn şyǧaru, Semei qalasyna Alaş avtonomiiasynyŋ astanasy bolǧandaǧy Alaş atauyn qaitaru, Petropavl qalasyna «Qyzyljar», Pavlodarǧa «Baianauyl», Öskemenge «Älihan» esımın beru, Reseimen şekaralas oblystardyŋ ortalyqtary men eldımekenderınde, Astana men Almaty jäne Semei qalalarynda Alaş respublikasy men qairatkerlerın ūlyqtaityn monumentaldy eskertkışter ornatu, Alaş qairatkerlerı jerlengen Mäskeudegı Don, Vagankov, Novodeviche jäne t.b. zirattaryna, Alaş ardaqtylary ömır sürgen, qyzmet atqarǧan nemese aidauda bolǧan Omby, Orynbor, Samara, Voronej syndy qalalardaǧy tūrǧyn üiler men mekemelerge eskertkış taqtalar ornatu jäne t.b.
Öz tarapynan Alaş instituty Alaş qairatkerlerı mūrasynyŋ jinaqtaryn qūrastyryp, bırqatar zertteu men monografiiany baspaǧa ūsynady. Naqty aitsam, Älihan Bökeihan turaly qazaq jäne orys tılderınde 2 tomdyq, aǧylşyn, türık jäne ukrain tılderındegı 1 tomdyq monografiia, ūlt kösemınıŋ 15 tomdyq mūrasynyŋ 3-15 tomdaryn, Ahmet Baitūrsynūly mūrajai-üiınıŋ direktory Raihan İmahanbetpen bırlese otyryp, Ahaŋnyŋ 10-tomdyq şyǧarmalar jinaǧyn, A. Baitūrsynūly atyndaǧy Tıl bılımı institutynyŋ qyzmetkerlerımen bırlese otyryp, Eldes Omarūlynyŋ 3 tomdyq şyǧarmalar jinaǧyn, sondai-aq Ǧūmar Qaraştyŋ, Jasylyq Tölenūlynyŋ, Abdolla Baitasūlynyŋ jäne basqa da Alaş ardaqtylarynyŋ şyǧarmalaryn, oqulyqtaryn baspaǧa ūsynudy josparlap otyrmyz.
Eger Mädeniet jäne sport ministrlıgı qarjy bölıp jatsa, osylardyŋ bärı de jaryq körmekşı. Vise-premer Dariǧa Nazarbaevanyŋ 2016 jyldyŋ aqpanynda Senat depuattarynyŋ saualyna bergen jauabynda Astanada Alaş alleiasy aşylyp, eskertkış ornatu jäne körkem film tüsıru mäselesı qarastyrylyp jatqanyn habarlaǧan edı. Bıraq, özıŋ bılesıŋ, būrynǧy Eŋbekşılder degen şaǧyn ǧana köşege Älihan Bökeihannyŋ esımın beruden basqa bırde bır mäsele şeşılgen joq.Qaraǧandyda qazırgı Oqtiabr audanyna Älihannyŋ esımı berılmei qaldy.
IýNESKO syndy halyqaralyq bedeldı ūiym «bükıl düniejüzılık daŋqty qairatker» dep tanylǧan ūlt kösemı Älihannyŋ tuǧanyna 150 jyl tolǧan mereitoiynyŋ memleket tarapynan eleusız ötkenın aita berseŋ, sözıŋ jetpeidı... Al Alaş respublikasy men qairatkerlerın sonşama ūlyqtaudyŋ syry nede degen sūraq tuuy ǧajap emes. Eŋ aldymen qazaqtyŋ qazaqtyǧyn, qazaqtyŋ qazırgı tılı men ädebietın, jalpy mädenietın qalyptastyrǧan, bügıngı elımızdıŋ ırgetasyn qalap, şekarasyn belgılep ketken ūltşyl azamattarymyzdy ūlyqtau – bügıngı öskeleŋ ūrpaqty tärbieleu, olar tälım-tärbie alatyn, ülgı tūtatyn önege boluy üşın auadai qajet. Tarihy joq halyqtyŋ keleşegı joq dep ata-babalarymyz jai aitpasa kerek.
– Bügıngı künı Alaştanuşy ǧalymdar arasynda kelıspeitın pıkır qaişylyqtary bar ma? Bar bolsa ol qandai mäseleler?
– Eŋ aldymen aitarym: Alaş qozǧalysy men Alaş respublikasynyŋ tarihynda zerttelmegen, tıptı ǧalymdarǧa beimälım betterı älı de az emes. Alaş taqyryby tolyq aşylǧan joq. Alaş jūmbaǧyn jan-jaqty ärı tolyq aşyp beru bügıngı alaştanuşy ǧalymdardyŋ qolynan kele qoimas der edım. Öitkenı keŋestık tarihtanu mektebınen şyqqan bügıngı ǧalymdar sol mekteptıŋ qalybynan, qūrsauynan, şyrmauynan şyǧa almady.
Onyŋ bırden bır dälelı: būqara halyqty, qoǧamdy aitpaǧanda, tarihşy ǧalymdardyŋ arasynda Alaş avtonomiiasynyŋ qūrylǧanyn, jariialanǧanyn terıske şyǧaratyn, kerısınşe Tūrar Rysqūlūly syndy alǧaşqy qazaq kommunisterı men Kölbai Tögısov-Tölengıtov syndy qaişylyqtary bar tūlǧalardyŋ tarihi rölı men missiiasynyŋ boiauyn qoiulatyp, «jamanyn jasyryp, jaqsysyn asyryp» körsetkısı keletın syŋai baiqalady. Turasyn aitqanda tarihşylardyŋ, zertteuşılerdıŋ arasynda ruşyldyq demesem de, jerşıldık sipat baiqalatyny qūpiia emes.
– Alaşatanu ǧylym qai deŋgeide? Jas ǧalym, zertteuşıler köbeiıp kele me?
– Jas ǧalymdardyŋ arasynda Alaş taqyrybyna degen aitarlyqtai qyzyǧuşylyq bar-au.Jalpy öskeleŋ jastardyŋ ūlttyq tarihqa degen ynta-yqylasy zor.Bıraq jalpy ūlttyq ǧylymnyŋ bügıngı küi-jaiy jastardyŋ oǧan degen yntasynyŋ, yqylasynyŋ betın qaitarady. Jas ǧalymdardy bylai qoiǧanda, ǧylymi-zertteu instituttary men ǧylym doktor-professorlarynyŋ äleumettık jaǧdaiyn aituǧa auyz barmaidy.
Ūlttyq Ǧylym akademiiasy memlekettık mekemeden qoǧamdyq ūiymǧa ainalyp, onyŋ qūramyndaǧy ǧylymi-zertteu instituttarynyŋ (ǦZİ) bır bölıgı öndırısterge, bır bölıgı Bılım jäne ǧylym ministrlıgınıŋ qaramaǧyna berılgenın qazaq qoǧamy bıle bermeidı.
Metallurgiia, mūnai-himiia syndy önerkäsıp oryndaryna berılgen ǦZİ-lardyŋ jaǧdaiynan habarym joq. Al osy künı Bılım jäne ǧylymi ministrlıgınıŋ qaramaǧyndaǧy jäne joǧarǧy oqu oryndarynyŋ qūramyndaǧy ǦZİ-lar ögei balanyŋ künın keşıp jürgenı aşy da bolsa şyndyq. Öitkenı onyŋ ışınde äsırese JOO qūramyndaǧy ǦZİ-lardyŋ märtebesı älı de naqty belgılenbei keledı.
– Özge türkı halyqtarynyŋ Alaşordany özderımen bailanystyra zerttegen eŋbekterı bar ma?
– Būl saualǧa naqty mysalmen jauap bere almaimyn. Bar aitarym – Äzırbaijan, Qyrǧyzstan, Başqūrstan, Tatarstanda Alaş qozǧalysy men Alaş avtonomiiasynyŋ tarihyn özderınıŋ HH ǧasyr basyndaǧy ūlt-azattyq qozǧalysymen tyǧyz bailanysty zerttegen ǧylymi şyǧarmalar joq emes. Onyŋ üstıne Türkiiada ǧalymdar tarapynan Alaş respublikasynyŋ tarihy men Alaş qairatkerlerınıŋ şyǧarmaşylyq mūrasyna degen qyzyǧuşylyq kün sanap artyp keledı dep aituǧa bolady.
– Älihan Bökeihannyŋ tuǧanyna 150 jyl aiasynda da eselı eŋbek ettıŋız. Bıraz kıtaptar şyǧardyŋyz. osy oraida sızde kömek qolyn sozǧan demeuşıler turaly aita ketseŋız.
Qazır jeke ǧalymdardyŋ zertteuıne, kıtap şyǧaruyna kömek qandai? – İia, Alty Alaş kösemı, bügıngı Qazaq elınıŋ ırgetasynan şatyryna deiın köterıp, şekarasyn belgılep bergen Alaş ūlttyq-demokratiialyq respublikasynyŋ töraǧasy (prezidentı) Älihan Bökeihannyŋ tuǧanyna 150 jyl tolǧany toilanǧan 2016 jyly menıŋ bır emes, bırneşe kıtabym basylyp şyqty. Atap aitsam, özıŋ atap ketken qazaq, aǧylşyn jäne orys tılderındegı «Älihan Bökeihan. Alikhan Bukeikhan. Alihan Bukeihan» jinaǧynyŋ ızınşe qazaq jäne orys tılderındegı, ekı tılde de 2 tomnan tūratyn «Älihan Bökeihan. Qazaq jerınıŋ joqşysy» jäne «Alihan Bukeihan. Tvores istorii» atty monografiiam, ūlt kösemı şyǧarmalarynyŋ tūŋǧyş 15 tomdyq tolyq jinaǧy jaryq kördı. Demeuşı degenge men myna närsenı erekşe aita ketkım keledı. Qazaqtyŋ HH ǧasyr basyndaǧy ūlt kösemı Älihannyŋ tuǧanyna 150 jyl tolǧan mereitoiy IýNESKO-nyŋ 2015 jylǧy 18 qaraşadaǧy Qararyna säikes osy bedeldı halyqaralyq ūiym aiasynda toilanuǧa tiıs boluyna qaramastan, atalǧan kıtaptar men 15 tomdyq qomaqty jinaqty basyp şyǧaruǧa ükımetten, ūlttyq biudjetten bır tiyn qarjy bölıngen joq. «Älihan Bökeihan. Alikhan Bukeikhan. Alihan Bukeihan» jinaǧy Alaş kösemınıŋ tuǧanyna tura 150 jyl toluy qarsaŋynda, iaǧni 2016 jyldyŋ 5 nauryzyna qarai belgılı käsıpker, mesenat Jeŋıs Türkiia basqaryp otyrǧan «Er Jänıbek» halyqaralyq qoǧamdyq qorynyŋ qarjylai qoldauy arqasynda jaryq körıp, onyŋ alǧaşqy tūsaukeserı Türkiia astanasy – Ankarada ötken bolsa, qazaq jäne orys tılderındegı tūŋǧyş 2 tomdyq monografiia (bas aiaǧy 4 kıtap) şymkenttık belgılı käsıpker, ūltjandy azamat Äbdımäjit Syzdyqbekovtıŋ qamqorlyǧymen basylyp şyqty.
Köpşılık Äbdımäjittıŋ özın onşa tani bermeitın de şyǧar. Bıraq onyŋ elı üşın ıstep jürgen ısın bır qazaq qoǧamy emes, ataǧy jer jarǧan käsıbi boksşymyz, bırneşe atau boiynşa älem chempiony Gennadii Golovkinnıŋ bükıl älemdegı janküierı jaqsy bıledı. Nege deseŋız: Genanyŋ ringke kiıp şyǧatyn äigılı kök qazaq şapanyn (araqasynda üş «G» ärpı toqyp jazylǧan jäne ünemı jeŋıs äperıp jürgen şapapynan aitamyn) iyǧyna sol Äbdımäjit Syzdyqbekov japqan. «Er Jänıbek» halyqaralyq qoǧamdyq qory da ötken jyly belgılı Şoqai tanuşy ǧalym Sadykova Bahyt apaimyzdyŋ “Turkistan mili birligi” ǧylymi zertteuler jinaǧyn 1000 danamen şyǧarsa, Zuqa batyrdyŋ tuǧanyna 150 jyl toluyn halyqaralyq deŋgeide keŋ toilauǧa ükımetten artyq atsalysqan joq pa! Aşy da bolsa aşyǧyn aitsam, biyl da Alaş respublikasynyŋ 100 jyldyq mereitoiynyŋ jügı taǧy da demeuşılerdıŋ moinyna artylatyn türı bar. Älekeŋnıŋ qazaq-orys tılderındegı 15 tomdyq tūŋǧyş tolyq jinaǧy da demeuşılerdıŋ qoldauymen jaryq kördı.
Onyŋ ışınde eŋ aldymen Qaraǧandy oblysy äkımı Nūrmūhambet Äbdıbekovtı, Maŋǧystau oblysynyŋ Tüpqaraǧan audanynyŋ äkımı Temırbek Asauovty atap ötkım keledı. Jeke käsıpkerlerden «Qazaqstan-Kommersiia» AQ prezidentı Jauǧaşty aǧa Näbiev pen ol qūrǧan «Ūly dala elı» qoǧamdyq bırlestıgı, «Altyn Qyran» kompaniialar tobynyŋ jetekşısı, halyqaralyq qorynyŋ prezidentı Islämbek Saljan, «Qazaqmys» korporasiiasynyŋ basşylyǧy qarjylai qoldau körsettı.«Aq jol» demokratiialyq partiiasynyŋ demeuşı tabuǧa mümkındıgınşe qolqabys körsetkenın aita ketu kerek. Al endı atalǧan kıtap-jinaqtardyŋ qanşa danamen basylyp şyqqanyn da ūmytpaiyq. Resmi derekke säikes, bügıngı taŋda elımızdıŋ halqy 18 millionǧa jetıp qalsa, osy halyqqa qyzmet körsetetın kıtaphanalardyŋ sany 12 myŋ bolady. Būl da resmi mälımet.
Al üş tıldegı «Älihan Bökeihan. Alikhan Bukeikhan. Alihan Bukeihan» kıtaby men 15 tomdyq «Älihan Bökeihan. Şyǧarmalary – Sochineniia» jinaǧy 1 myŋ danamen, al qos tomdyq «Älihan Bökeihan. Qazaq jerınıŋ joqşysy» jäne «Alihan Bukeihan. Tvores istorii» monografiialary bar-joǧy 500 danamen ǧana jaryqqa şyqty. Al endı Mädeniet ministrlıgınıŋ «Äleumettık qūndy ädebietter baǧdarlamasy» boiynşa şyǧatyn kıtap ta bas-aiaǧy 2 000 danamen taralady. Mūndai taralym kımge jetedı degen sūraqtyŋ özı artyq emes pe? Äitse de 2016 jyldyŋ soŋynda Mädeniet jäne sport ministrlıgı 15 tomdyq jinaqtyŋ 1 jäne 2 tomdaryn, atap ötkenımdei, basyp şyǧaruǧa qarjy bölıp, ol ötken jeltoqsan aiynda basylyp şyǧyp, 2 myŋ dana kıtap eldegı 12 myŋ (!) kıtaphanaǧa taratyldy.
Al biyl Mädeniet jäne sport ministrlıgı Alaş respublikasynyŋ 100 jyldyǧy aiasynda qalǧan 13 tomyn – 3-15 tomdaryn 5 myŋ danamen, iaǧni būrynǧy tirajdan 2,5 ese köp danamen basyp şyǧarady-au degen ümıtım bar. – Būǧan deiın de Älihan Bökeihan turaly bıraz eŋbekter jaryqqa şyqqan. Sızdıŋ kıtabyŋyzdyŋ basqa basylymdardan aiyrmaşylyǧy nede? Qanşalyqty jaŋa derekter engızıldı?
– Joq, būǧan deiın şyqqan eŋbekter Alty Alaş kösemı Älihannyŋ özı, onyŋ ömırı men san qyrly ǧylymi-publisistık, saiasi-qoǧamdyq qyzmetı turaly emes, tek qana onyŋ saiasi-qoǧamdyq qyzmetı Alaş ūlt-azattyq qozǧalysy, partiiasy jäne Alaş respublikasynyŋ (ǧylymi zertteuler men maqalalarda avtonomiia retınde qarastyryldy) tarihy konteksınde sipattalyp keldı. Al menıŋ monografiiamda tūŋǧyş ret Älihannyŋ düniege keluınen ömırınıŋ soŋǧy künıne deiıngı bükıl ǧūmyr joly sipattaldy.
Kıtapta Älihannyŋ ǧūmyrnamasy būltartpaityn tarihi derekterge, mūraǧat qūjattaryna, onyŋ ışınde KSRO men QazSSR KGB-sy, Reseidıŋ FSB-sy mūraǧattarynan alynǧan qūjattar bar, tuǧan tuysqandarynyŋ, ǧylym men baspasöz jäne publisistikadaǧy ärıptesterınıŋ, Alaş qozǧalysy, Alaş partiiasy jäne Alaş respublikasyndaǧy üzeŋgılesterınıŋ estelıkterın arqau ete otyryp sipattaldy. Qazaq ne orys tılındegı 2 tomdyq monografiiany mūqiiat oqymai, jai paraqtap şyǧyp-aq, onda Älihan ömırınıŋ ärbır sätı belgılı bır tarihi derekközıne süiene otyryp sipattalǧanyna köz jetkıze alasyŋ.
Al kıtapqa ädıl baǧasyn, onyŋ qanşalyqty tartymdy, qyzyqty, senımdı nemese sapaly jazylǧanyn oqyrman aita jatar. – Alaştanu taqyrybyna bailanysty alda qandai josparlaryŋyz bar?
– Biyl bügıngı Qazaq elınıŋ negızı, ırgetasy bolǧan Alaş respublikasynyŋ, ädılın aitsaq – bügıngı Qazaqstannyŋ 100 jyldyǧy toilanatynyn eskere otyryp, jalǧyz men emes, «Alaş» ǧylymi-zertteu institutynyŋ josparlap otyrǧan ıs-şarasy öte qomaqty. Onyŋ ışınde öz basym mümkındık bolsa biudjet esebınen, bolmasa – demeuşılerdıŋ qoldauymen Älihan Bökeihan turaly tūŋǧyş monografiiany 5 tılde – qazaq, aǧylşyn, türık, ukrain jäne orys tılderınde, sondai-aq 15 tomdyq «Älihan Bökeihan. Şyǧarmalary – Sochineniia» jinaǧyn kemınde 5 myŋ danamen basyp şyǧaryp, ekeuınıŋ ışınen monografiianyŋ tūsaukeserın Astana-Almatyda ǧana emes, Ankarada, Kievte, Mäskeude jäne Londonda ötkızudı josparlap otyrmyn.
Oǧan qosa «Alaş» iinstituty Alaş respublikasynyŋ 100 jyldyǧy mereitoiy aiasynda Alaş qairatkerlerınıŋ, atap aitqanda Ahmet Baitūrsynūlynyŋ mūrajai-üiı basşyǧylymen, iaǧni Raihan İmahanbetpen bırlese otyryp, Ahaŋnyŋ 10 tomdyq şyǧarmalar jinaǧyn, sonymen qatar A. Baitūrsynūly atyndaǧy Tıl bılımı institutynyŋ qyzmetkerı Orynai Jūbaevamen bırlese otyryp, Eldes Omarūlynyŋ 3 tomdyq şyǧarmalar jinaǧy, Şymkent qalasyndaǧy saiasi quǧyn-sürgın qūrbandarynyŋ mūrajaiynyŋ būrynǧy direktory Hanbibı Esenqaraqyzy qūrastyryp äzırlegen «Aq jol» gazetındegı materialdar jinaǧynyŋ 11-25 tomdaryn, sondai-aq Jaqsylyq Tölenūlynyŋ, Abdolla Baitasūlynyŋ jäne t.b.
Alaş ardaqtylarynyŋ mūrasyn jinaq etıp baspaǧa ūsynbaqşy. Mıne osy jäne basqa da qūndy tarihi dünielerdı basyp şyǧaruǧa Mädeniet jäne sport ministrlıgıne ümıt artamyz. Odan qaiyr bolmasa, ädettegıdei, eldıŋ közı aşyq, kökıregı oiau käsıpkerlerıne, ūltşyl azamattarynyŋ kömegıne süienemız. Söz soŋynda aitarym: kezınde, osydan tura 1 ǧasyr būryn, qazaqtyŋ qazaqtyǧyn saqtap, qazaqtyŋ qazırgı mädenietınıŋ negızın qalap bergen «Qazaq», «Saryarqa» gazetterı, «Aiqap», «Abai» jurnaldaryn şyǧaruǧa qarjy berıp, Orynbordaǧy I jäne II Jalpyqazaq qūryltaiynyŋ bar şyǧynyn köterıp, jaŋa düniege kelgen Alaş respublikasyna, onyŋ Alaş armiiasyn jasaqtauǧa da Ūly dalanyŋ mesenat, demeuşılerı zor üles qosty emes pe! Ondai ūltşyl, elşıl myrza azamattar bügıngı Qazaq elınde de az emes.
– Sūhbatyŋyzǧa rahmet!
Qoişybek Mübarak
"The Qazaq Times"
