Jazuşy Tynymbai Nūrmaǧambetov bır äŋgımesınde jurnalisterge ökpelı ekenın aitqan edı. «Sūhbat alamyn dep keledı de, avtordyŋ şyǧarmaşyǧy turaly mülde bılmeidı. Sodan keiın olarmen ne turaly äŋgımelesuge bolady?» dep renışın bıldırgen bolatyn. Jazuşynyŋ är jerden bır körıne bermeitını, ädebi jiyndarda töbe körsetpeitını ras. Sūhbattary bır de bır saitta joq. Esesıne qai jazǧany da jūrttyŋ auzynda jüretın talantty qalamger ekenıne dau joq.
Ūlttyq kıtaphana mūraǧatynan «Jas qazaq» gazetınıŋ 2005 jylǧy tıgındısın aqtaryp otyryp, bızdıŋ jazuşymyzdyŋ aǧynan aqtarylǧan sūhbatyn oqydyq. (№26. 1 şılde, 2005 jyl. Tynymbai Nūrmaǧambetov: “Şynaiy jazuşy ūdaiy ösıp otyruǧa tiıs”). Sūhbatty jürgızgender – marqūm ädebiettanuşy Ämırhan Balqybek pen aqyn, jurnalist Esei Jeŋısūly.
Jazuşynyŋ 13 jyl būrynǧy sūhbatyn oqyǧanda künı keşe jaryq körgen äŋgımedei äser aldyq. Bylaiynşa, sūhbatta aitqan äŋgımeler älı de maŋyzyn joiǧan joq, bügıngı künnıŋ özektı mäselelerı desek bolatyndai. Sol üşın köldei sūhbatty qaita terıp, portalymyzǧa berudı jön kördık. Köşırıp basu üşın sait äkımşılıgınen rūqsat alularyŋyzdy sūraimyz…
Jas qazaq: Orys ädebietınde «derevenskaia proza» degen proza bar, «tihaia poeziia» degen poeziia bar. Qazaq ädebietındegı sol «derevenskaia prozanyŋ» ökılı retınde jūrt sızdı ataidy. Soŋǧy uaqytta baiqaǧanymyz, sız sol taqyryptan – auyl taqyrybynan şyǧa bastaǧan sekıldısız. Älemdık, bükıladamzattyq taqyryptarǧa qalam tarta bastaǧandaisyz. Jaŋa örıs ızdeuıŋızge ne sebep boldy?
Tynymbai Nūrmaǧambetov: Jazuşy ünemı qozǧalysta, özgerıste boluy kerek. İä, ras, men kezınde auyl ädebietıne köp qalam tarttym. Būl maǧan oŋtaily boldy. Auylda tuyp, auylda ösken adammyn. Auyldyŋ barlyq tırşılıgın bala jastan körıp, kökıregıme sıŋırıp östım. Ädebietke keluımnıŋ özı menıŋ osy taqyrypty jaza alatyndyǧymdy sezu arqyly bolǧan boluy tiıs. Men alǧaş ädebietke kelgende Qalihan, Saiyn, Äkım, bärı de auyl taqyrybyna jazatyn. Jäne olar jaqsy jazdy. Bızdıŋ jüregımızge jaqsy äser ettı. Özımnıŋ de sol taqyrypqa jazǧym keldı. Jazsam qolymnan keletındei bolyp tūrdy. Auyl taqyryby degende, bız taqyrǧa şyqqan şöp emespız. Aldymyzda – Beiımbet. Jazuşylarymyzdyŋ bärı alǧaşqy qadamyn auyl taqyrybynan bastaǧan ǧoi. Äuezovtıŋ de, Müsırepovtıŋ de alǧaşqy äŋgımelerı auyl taqyrybynda. Sondyqtan bızdıŋ auyl taqyrybyna jazuymyz – tabiǧi närse. Al keiın basqa taqyryptarǧa qalam tartu mäselesıne kelsek, būl da bır jaiylym auystyru siiaqty. Adam ne oqysa, sonyŋ äserı boluǧa tiıs. Bızge alǧaşqy kezde jaŋa ataǧan jazuşylarymyzdyŋ şyǧarmalary äser etse, keiınnen älem ädebietınıŋ äserı tidı. Älem ädebietınıŋ, tügel demei-aq qoiaiyn, bırsypyrasynyŋ dämın tattym. Endeşe bız nege bır orynda qalyp qoiuymyz kerek. Ädebiet üşın 10-20 jyl keşe ǧana siiaqtanyp qala beredı ǧoi. Ǧasyrda bırneşe ret tolqyn jaŋaryp, bırneşe ret jaŋa aǧys paida bolyp jatsa, ol ädebiet üşın ülken qūbylys.
Jas qazaq: Osy atalǧan äŋgımelerıŋızde mistikalyq saryn basym siiaqty. Mūny qalai qabyldauǧa bolady?
Tynymbai Nūrmaǧambetov: Mistika älemdık ädebiette ejelden bar. Bızdıŋ ädebiette būl taqyrypqa barǧandar sirek. Men de boilap baryp kettım dep oilamaimyn. Mistika elementterı būrynǧy äŋgımelerımde bar-tūǧyn. Mysaly, «Kene» degen äŋgımemde. Bügıngı künnıŋ situasiialaryn beruge mistika oŋtaily. Atalǧan äŋgımelerde bolǧan oqiǧalardy qūpiialap beruge tiıs tūstar boldy. «Auǧandyq qūstar» äŋgımesın alaiyq. Avtordyŋ da jaqsy köretın närselerı bolady. Sol äŋgımemdı özım jaqsy köremın. Onda külkıleu jaǧdailardy surettep otyrǧandai körıngenmen, ışkı özegınde ülken oi aittym dep otyrmyn. Qūstardyŋ özge elde jürgenımen, tuǧan jerı üşın küresuı, ūşaqtyŋ bortyna soǧyluy… jalpy fantasmagoriialyq deuge keledı. Aityp otyrǧanymdai, būl ädebiette bar närse. Mistikaǧa baru – jaŋaşa ädıs qoldanu siiaqty. Al oqyrman qalai qabyldaidy degenge kelsek, ol oqyrmannyŋ öresıne bailanysty. Realistık närsenı jaqsy köretınder de bolady, mistikany da ūnatatyndar bolady. Oqyrman özın qalai qalyptastyrdy, äŋgıme sonda.
Ädebiettegı özgerıs nemese jeke jazuşynyŋ şyǧarmaşylyǧyndaǧy özgerıs jasqa qaramaidy. Otyzda da, elude de özgeruge bolady. Jazuşy būrylu üşın sol mejege qai uaqytta keldı, mäsele sonda. Sosyn būl äŋgımenı öz ädebietımızdıŋ deŋgeiımen bailanystyryp aitsaq, bız düniejüzılık ädebietpen erte susyndaǧan bolsaq, erte būrylǧan bolar edık. Jaqsy närselerdı qazırgıden de köbırek bergen boluymyz mümkın edı. Bız ädebietke jaiau kelgen adamdar sekıldımız. Oqu, jūmys ısteu arqyly… Ädebiette şyn özgerıp, ösıp otyramyn degen adam ädebiettıŋ özınıŋ ǧana auruymen auyruy kerek. Äsırese, prozaşy. Proza «anany da, mynany da igerıp ketemın, bastyq ta bolamyn» degendı kötermeidı. HIH ǧasyrda orys ädebietın jasaǧan klassikterdıŋ bärı – aristokrattar. Olar «erteŋ menıŋ üiımde ne bolady, ne qoiady?» dep jürgen adamdar emes. Sol ülgı orys ädebietınıŋ bügınıne de ülgı boldy. Orys ädebietınıŋ bız bıletın Astafevterı, Rasputinderı, Belovtary eş jerde jūmys ıstemeidı. Dästür jalǧasty. Öitkenı, olar ädebietpen auyru qajettıgın bıldı. Aristokrattar ne üşın jūmys ıstemedı? Mäsele künkörıste ǧana emes. Prozanyŋ jügı aqyndyqtyŋ jügınen äldeqaida auyr. Mynadai derek aitaiyn. Rasputindı orystar erte baǧalady. Ol özı de baǧalauǧa tūratyn adam. «Sosialistık eŋbek Erı» ataǧyn berdı. Bırde sol Rasputinge «Pravdanyŋ» İrkutskıdegı tılşısı boluǧa ūsynys tüsıptı. Ondaǧy nietterı de dūrys. «Osy jıgıt äreketsız köp otyryp qaldy. Jūrtpen aralassa qaitedı?» degen niet. Rasputin bas tartypty. «Menıŋ jūmysym onsyz da jetıp jatyr» deptı ol. «Pravdanyŋ» tılşısı bolsa, gazettıŋ kündelıktı tapsyrmasy bolady ǧoi. Eŋ bastysy – jazuşynyŋ erkındıkte boluy, erkın oilauy. Ne jazǧyŋ keledı, jaz, qaida barǧyŋ keledı, bar – jazuşy osyndai jaǧdaida boluy kerek. Sonda ǧana özgeruge, būryluǧa nemese ädebiette bır jaŋa nätijelerge jetuge bolady. Şyǧys halyqtary köbınese qyzmettı joǧary qoiady. Būl – dert. Qyzmetten ketse özın sanattan şyǧyp qalatyndai köredı. Osy auru bızdıŋ köbımızdı qūrtty. Men osyǧan bır mysal aitaiyn. Şyŋǧys Aitmatov «Qoş bol, Gülsaryny» jazǧan kezde belgılı kompozitor Şostakovichtıŋ yqylasy qatty qūlapty. Mäskeu tübındegı demalys üilerınıŋ bırınde Aitmatovpen bırge demalyp jatyp: «Şyŋǧys, sen jūmysty qoiuyŋ kerek. Sendei jazuşyǧa kinematografister odaǧynyŋ töraǧasy bolyp ne kerek?» – deidı. Mūny Şyŋǧystyŋ öz maqalasynan oqydym. Şyqaŋ özınıŋ jūmysy şyǧarmaşylyǧyna kedergı jasamaitynyn aitady. Mūndaǧy aitpaǧym, bızdegı ülken tūlǧalardyŋ özı qyzmetpen qoştasuǧa bara almaǧan. Nazarda jürgısı keledı. Jazuşynyŋ nazarda jüruı şart emes. Jazuşynyŋ şyǧarmasy nazarda boluy kerek. Özı, meilı, ekınşı ne üşınşı qatarda jürsın. Jazuşy qai biıkke şyqsa da şyǧarmasy arqyly şyǧady ǧoi. Bızde osyny jeŋe almaǧan jazuşylar köp. Jasyratyn, eşteŋesı joq, bızdıŋ aldymyzdaǧy buynnyŋ ökılderınıŋ bırazy qyzmet arqyly özınıŋ mümkındıgınen airyldy. Men Saiyn Mūratbekov pen Äbış Kekılbaev ekeuıne de qyzmettıŋ zardaby tidı desem, ol kısılerdıŋ köŋılıne tiedı dep oilamaimyn.
Jas qazaq: «Men bügıngı zamannyŋ keiıpkerın taba almai jürmın». Osyndai oidy Dulat İsabekov aǧamyz bastap, müiızı qaraǧaidai bıraz jazuşylarymyz aitty. Keiıpkerdı alystan nemese jaqynnan ızdeudıŋ qanşalyqty aiyrmaşylyǧy bar? Qandai keiıpkerdı tauyp, qandai mäsele köterse de, ony alyp şyǧu jazuşynyŋ öresıne bailanysty emes pe?
Tynymbai Nūrmaǧambetov: Bırınşıden, Dulattyŋ «keiıpker taba almai jürmın» degen sözın özı üşın bergen jauap dep esepteuımız kerek. Jaqynda Saiyn Mūratbekov bır sūhbatynda: «Dulat süidedı ǧoi, basqalar da tappai jürgen şyǧar», – dep qaldy. Bır jazuşynyŋ jauabyn bükıl ädebiettıŋ jauaby dep esepteuge bolmaidy. Qazırgı jaǧdaida men Dulatty tüsınemın. Ol saiasatqa da aralasyp jür, basqa da şarualary az emes. Jalpy adam özı bırneşe mäselemen qatar ainalysqanda osyndai daǧdarysqa tap boluy äbden mümkın. Jazamyn degen jazuşyǧa taqyryp tabylady. Öz zamanynan keltıre me, basqa däuırden ala ma, özınıŋ oqyǧan-toqyǧany bar, süisıngenı bar, tüisıngenı bar, jerkengenı bar, sonyŋ arasynan jazuşy özı jany qalaǧan närsenı aluǧa tiıs. «Aiqai» atty povesımde nege men basqa eldıŋ mäselesıne, dertıne qalam tarttym? Ol maǧan oŋai bolǧan joq. Türık halqymen tuyspyz degenımızben, tūrmys-tırşılıgımızde aiyrmaşylyqtar köp. Keibır mäselelerge qatysty keŋesşıler kömegıne de jügındım. Türıkterdıŋ kiım kiiuı, jürıp-tūruy, tamaq ışuı – bärın dūrys keltırmei taǧy bolmaidy. Ol taqyrypqa barǧan sebebım, jalpy sol povestıŋ jelısındegı oqiǧa bızdıŋ elımızde de bolǧan desek qatelespeimız. Alapes degen auru men tuǧan Qyzylorda oblysynda da etek jaiǧan kezder ötken. Alǧaşqy kezderı alapespen auyrǧan adamdardy barsakelmes araldarǧa aparyp tastau oqiǧalary da kezdesken. Būl jaily maǧan aitqan bırlı-jarym kısıler de boldy. Būl taqyrypqa nege bardym? Mūndaǧy oi – ekı halyqtyŋ arasyndaǧy öşpendılıktıŋ zardabyn körsetu. Povestıŋ soŋǧy jaǧyna qarai keiıpker grek şaly Arkisalai elesımen kezedskende: «Nege men osyndai jazaǧa laiyq boldym? Men qolbasşy aidaǧan jerge baratyn qarapaiym jauyngermın ǧoi. Bärıne kınälı sūltandar ǧoi», – deitını bar. Täŋırı beinesındegı Arkisalai: «Senderdıŋ jürektılıkterıŋ, jıgerlılıkterıŋ bolmasa, olar jeŋıske jete almas edı. Bärıbır qan keşıp jürgen – sender», – dep jauap qatady. Maǧan būl tūsta şyǧarmanyŋ oiyn arttyru qymbat. Būl kıtabym köp taralymmen de tarai qoiǧan joq. Degenmen ol menıŋ bır sättı tuyndym bolyp qalatyn şyǧar dep oilaimyn.
Jas qazaq: «Aiqai» az taralymmen tarady dedıŋız. Bärıbır ädebi orta habardar boluy tiıs qoi. Osydan kelıp, syn mäselesın qozǧasaq… «Bızde ädebi syn mülde joq» degen pıkır de joq emes.
Tynymbai Nūrmaǧambetov: Joq dep aitsaq, taǧy yŋǧaisyz. Joq dep söilegennıŋ özı jaqsy emes. Öitkenı, syn jazylmaǧanmen, synşylarda «jazsam» degen oi boluy mümkın. Älı synşymyn dep jürgen jıgıtter boluy mümkın. Ärine, synnyŋ uaqyty älsıredı. Oǧan bır jaǧynan uaqyt kınälı bolsa, ekınşı jaǧynan, bızdıŋ ädebiet pen önerge degen saiasatymyz kınälı. Qazır qazaq ädebietınıŋ baǧy janyp tūrǧan şaq emes. Ädebiet ekınşı mäsele bolyp qaldy. Basty baǧyt saiasat pen ekonomikaǧa auysyp kettı. Bıraq būl uaqytşa bolar dep oilaimyn. Būl tūrǧyda optimistpın. Jalpy, ädebietın, önerın qūrmettemeitın el bolmaidy. Qazaqta ondai mınez de joq. Qanşama ǧasyrlar boiy öner men ädebiettı därıptep kelgen halyq qoi. Bärı de jol-jönekei dūrystalar dep oilaimyn.
Jas qazaq: Jaqynda Jazuşylar odaǧynyŋ 70 jyldyǧy öttı. Toi boldy, keş öttı. Bıraq sol jiynnan qalǧan jaqsy, mazmūndy äŋgıme joq siiaqty. Şetten de şeneunık jazuşylar kelgen siiaqty äser qaldyrdy. Şyŋǧys Aitmatov baiandama jasady. Tyŋdaǧandar «Şyqaŋ keiıngı qazaq prozasyn bılmeidı eken ǧoi. Baiaǧy Ahtanovty, baiaǧy Kekılbaevtı aitady» destı.
Tynymbai Nūrmaǧanbetov: Ärine, bılmeidı. Kım bıldıredı olarǧa? Jäne bılmegenı üşın Aitmatov kınälı emes. Bügıngı ädebiettıŋ jai-küiı kınälı. Aitmatov emes, bız özımız-özımızdı bılıp jatyrmyz ba? «Ädebietımızde qazır ne özgerıs?», «Qandai aǧys bar?» özımızdı-özımız qoparyp oqyp jatyrmyz ba? Ädebiettıŋ ainalasyndaǧy närselerdıŋ bärınde kıbırtıkter, qolaisyzdyqtar bolyp tūr. Ädebi syilyqtardy beru mäselesınde de alyp-qaşty äŋgımeler köp. «Naǧyz jüirıkke bereiık» degen ūǧym azaidy. Mūnyŋ bärı ädebiettıŋ baǧy tömendeuıne sebebın tigızıp jatyr.
Jas qazaq: «Ädebi şeneunıkterdıŋ däuırı jürıp tūr» deuge bolady ǧoi…
Tynymbai Nūrmaǧanbetov: Mūny kım qalai aitsa da, özı bıledı. Ainalyp kelgende būl-bızdegı qūlyq-peiıldıŋ özgeruı. Būl arada bilıktıŋ de äserı bar. Bilık üşın kım alǧany da, bergenı de bärıbır siiaqty. Bız ädebietke jaŋa kelgen kezde de, keiınnen bolsyn, ädebiet pen önerde tūlǧalar bolatyn. Solar özı atmosfere jasaityn. Ädebiettegı ūiatty, ädeptı saqtau, dästürdı jalǧastyru sondai tūlǧalardyŋ yqpalymen jürgızılıp jatatyn. Qazır bızde sondai tūlǧalar azaiyp kettı. Köbısı qyzmet atqaruşy, mındet atqaruşy adamdar bolyp kettı. Būl ädebiette ǧana emes, qoǧamda, ömırde alasaruymyz, arzandauymyz degenge keletın şyǧar.
Jas qazaq: Osy arada sız aitqan Markestıŋ «Jüz jyldyq jalǧyzdyǧy» turaly oi qosa ketsek. «Būl – ortanqol, jurnalistık elementter basym şyǧarma» degen pıkır aqparat qūraldarynyŋ bırınde aitylyp ta kettı. Būl ne degen söz?
Tynymbai Nūrmaǧambetov: Ädebiettegı eŋ qauıptı närse – adamnyŋ oilanbai söileuı jäne oiyna kelgendı aita saluy. Jūrtpen sanaspau, aǧymmen sanaspau – nadandyqqa jeteleitın närse. Sonda Batysty, Amerikany, bükıl düniejüzın tabyndyrǧan şyǧarmaǧa, «teŋdesı joq» dep baǧa berılgen şyǧarmaǧa bır adamnyŋ köŋılı tolmaidy jäne tolmaityndyǧyn baspasözde aitady. Maǧan būl jai tüsınıksız. Oiyna kelgenın aita salu tendensiia bolyp bara jatyr. Ärkım ot basynda, avtobusta, tıptı takside kele jatyp türlı oiǧa berıluı mümkın ǧoi. Būryn adam öz oiyn qoǧamnyŋ mınezıne baǧyndyra söileu degen bolatyn. Demokratiia osy dep aita beru jön emes. Sondai pıkırler aitu arqyly «men bırdeŋenı būzyp-jardym» dep oilaityndar da bar. Eger ölermendene bersek, bärın de joq qyluǧa bolady. «Jüz jyldyq jalǧyzdyq» – jüz jylda bır keletın dünienıŋ bırı. Şynynda da, bır qaraǧanda onyŋ jurnaoistık elementtermen astasqan stilı bar. Ol – Markestıŋ öz erekşelıgı. Bız jazuşy qandai formamen berse de, onyŋ tüpkı aitar oiyn ūstauymyz kerek.
Jas qazaq: «Ädebiette, önerde atmosfera jasaityn tūlǧalar qalmai barady» dep qaldyŋyz. Qazır ädebiette, jalpy qoǧamda oi aitatyn, sabyrǧa şaqyratyn, tūlǧa boluǧa tiıs, ülkendık körsetetın sızderdıŋ buyn emes pe?
Tynymbai Nūrmaǧambetov: Qoǧamda, ädebiette, önerde qalyptasqan dästürler bolady. Ülkendı syilau, aqsaqaldyqqa jarau degen siiaqty… Onyŋ ziiandy jaqtary da bolǧan şyǧar. Bıraq negızınen onyŋ bızdıŋ ädebiet üşın jaqsylyǧy köp bolǧan. «Ol älı de bolar edı, nege qazır joq?» degen yŋǧaida qoiyp otyrsyzdar ǧoi sūraqty? Äuezovter, Müsırepovter, Mūqanovtar öz zamanynda aqsaqaldyq jasady. Bır qyzyǧy, olardyŋ bır-bırımen kelıspegen mäselelerı de köp. Olardyŋ arasyndaǧy ökpe, dau bügıngıden asyp tüspese, kem emes. bıraq ädebiettıŋ müddesıne kelgende olar ökpelesudı ūmytqan, ol qasiettı jeŋgen. Al bızdıŋ bügıngı buyn (alpystan asqannyŋ bärın bır buyn dei beruge bolady ǧoi) ekeuara, üşeuara daulasqan jaǧdailar köp bolyp kettı. Būl qalai bolǧanda da bızdıŋ aqsaqaldarymyzdyŋ älsızdıgı bolyp otyr. «Ananykı dūrys, mynanykı dūrys» dep bıreuıne ış tartudyŋ da qajetı joq. Mysalǧa, ekı Mūhtardyŋ Şyŋǧys han turaly talasy. Şyŋǧys hannyŋ boiynda, ızdeseŋız ızgılık te, qatıgezdık te jetedı. Oǧan bola talasudyŋ keregı joq. Ärkım öz pıkırınde qala beruge bolady. Jaŋa özderıŋız Markestıŋ ūly tuyndysy jaily jaryq körgen soraqy oidy aityp qaldyŋyzdar. Bız nege sondai oilardyŋ jetegınde ketuımız kerek? Pıkırtalastyŋ bolǧany qoǧamnyŋ ösuı üşın de jaqsy. Pıkırtalas mäŋgı bolu kerek. Ädebietke tym-tyrystyq jaraspaidy. Bıraq «men aitqanǧa sen nege ilanbaisyŋ?» dep ökpelep, bırın-bırın jau tūtyp ketu degen maǧan tüsınıksız. Ol – yŋǧaisyz närse. Ol – naşar önege. Jeŋılıp qalǧan jaqtyŋ oŋbai qalatyn da eşteŋesı joq. Şyŋǧys han älı de Şyŋǧys han. Älı bälen ǧasyr Şyŋǧys han bola beredı. Ol üşın älı talai adam daulasady. Mūndai talasqa bola ekeuara bır-bırımızdı jau köre beretın bolsaq, bızdıŋ ädebiettıŋ endıgı baqany bolady dep jürgen azamattardyŋ öskendıgıne jatpaidy.
Jas qazaq: Sız ädebiette maidanda qyryq jylǧa juyq jürsız ǧoi. Qalai oilaisyz, osy uaqytta qazaq ädebietı evoliusiialyq ösu jolynan öttı me?
Tynymbai Nūrmaǧambetov: Jalpy bızdıŋ ädebiet – baqytyna qarai basqa eldıŋ ädebietınen kem tüspei, jarysa kelgen ädebiet. Būl bızdıŋ jazba ädebietımızdegı alǧaşqy tūlǧalarymyzdyŋ öte talantty boluynan dep esepteimın. Mäselen, Äuezovtıŋ, Mailinnıŋ, Müsırepovtıŋ alǧaşqy äŋgıme-hikaiattarynyŋ özı älemdık ädebietpen salystyrsaŋyz da qatardan qalǧan dünie emes. Ol kısıler ūltty damytu üşın, ūltynyŋ ädebietı basqa eş eldıŋ ädebietınen kem bolmas üşın köp eŋbek ettı. Ol jön-jönekei qatty östı. Menıŋ oiymşa, Äuezovtıŋ «Abai joly» romanyndai dünie eŋ bızdıŋ ädebietımızde qaita tumaidy. Qazaq qanşa jasasa, «Abai joly» – sonşa qaşyqtyqqa jaraityndai epopeialyq dünie. Müsırepovtıŋ äŋgımelerı – düniejüzılık qalamgerlerdıŋ deŋgeiındei jazylǧan şyǧarmalar. Ärine, Müsırepovtı basqa jūrt Äuezovtei audaryp, qabyldaǧan joq. Bız öz ädebietımızdı özımız tanityn uaqytqa jettık qoi. Sol siiaqty, Mailinnıŋ äŋgımelerı. Biaǧaŋnyŋ özı – ädebiette qaitalanbaityn tūlǧa. Onyŋ maqalalarynyŋ özı äŋgımege ūqsap ketedı, tögılıp tūrady. «Külpaş», «Daudyŋ basy Dairabaidyŋ kök siyry», «Arystanbaidyŋ Mūqyşy», t.b.üzık-üzık ınju-marjandar. Ony tınınen aiyrmai, sol küiınde ädemı audarsa, qai-qai eldıŋ oqyrmanyn da süisıntedı. Jalpy ösu degen – şartty ūǧym. Äuezovterden, Müsırepovterden, Jansügırovterden ösu, olardan artu degen oŋai emes. bıraq sony laiyqty jalǧastyrudyŋ özı – ösu. Al men «laiyqty jalǧastyrular bolmady» dep aita almaimyn. Poeziiada keşegı Mūqaǧalilar, keşegı Jūmekender, bügıngı Tūmanbailar, Qadyrlar jalǧastyrmady ma?! Jalǧastyrdy. Olar poeziiany jaŋa biıkterge köterdı. Prozadan Täken Älımqūlovtyŋ, Saiyn Mūratbekovtıŋ, Äbış Kekılbaevtıŋ, Tölen Äbdıkovtıŋ şyǧarmalary – aldyŋǧy aǧalardyŋ zaŋdy jalǧasy bolǧan dünieler. Demek, ädebiettıŋ bız äŋgımelesıp otyrǧan künge deiıngı küiın jaman atai almaimyz. Al aldaǧy uaqytta osy qalypty yrǧaq özınıŋ jaratylysyn būzyp almai ma, osy aǧys özınıŋ arnasyn üzıp almai ma? Osyǧan bız qazır küdıkpen qaraimyz. Ärine, soŋymyzdan kele jatqan jıgıtterdıŋ jazǧandaryn qarap otyramyz. Joq deuge bolmaidy. Bıraq tap jaŋaǧy Mūqaǧali, Jūmekenderdıŋ deŋgeiındegı şyǧarmalar bar dep aita almaimyn. Bälkım, poeziiamyzda bar şyǧar. Keide Qazaq radiosynan jas jıgıtterdıŋ öleŋderın tyŋdap tūram, gazetke şyqqandaryn oqyp tūram. Al prozada eleŋ etkızerdei eşteŋe oqi almai jürmın. Ras, özımızge tete jıgıtter bar. Olar būryn da jazyp jürgen, qazır de jazyp jür. Bıraq otyzdyŋ ışındegı jastardan da ülken dünie kütuge bolady ǧoi. Bızdıŋ zamanymyzda ädebietke kelem degenderdıŋ töbelerı jiyrma-otyzynda-aq körıngen. Kım ekenı, qolynan ne keletını aŋǧarylǧan. Özımız de otyzdyŋ maŋynda töbe körsetkenbız. Demek, bügıngı jastardan sondai ümıtter kütuımız zaŋdy. Olardan eşqaşan ümıt üzuge bolmaidy. Öitkenı, halyq bar, topyraq bar. Ädebiet pen öner adamdarynyŋ tırşılıgı – bır qūpiia tırşılık qoi. Kütpegen jerden bıreu jarq ete qaluy mümkın. Tıptı bır otbasynda adam bolmaidy dep jürgen bala bolaşaqta bükıl otbasyn asyrauy mümkın. Sol siiaqty ädebiette de «oi, eşkım joq qoi» dep otyrǧanda, bızde de ösıp kele jatqandar bar şyǧar. Ädebietke kelu degen de qyzyq. Bıreu jiyrmasynda keledı, bıreu qyryq jasynda keledı. Ol özı bır qūpiia küş. Tıptı keide jazuşy bolatyn adam adasyp basqa jüredı. Ol mümkın mūnaişy bolyp jürgen şyǧar. Matematikany quyp jürgen jürgen şyǧar. Ol künderdıŋ künı ädebietke auady. «Halyq bar jerde talant bolmaidy» degendı bızdıŋ aituǧa haqymyz joq. Bızde eŋ aldymen bilıktıŋ öner men ädebietke degen közqarasy tüzelu kerek. Būl salalarǧa ünemı qamqorlyq kerek. Būryn jaǧdai jalpy ädebietke jasalyndy. Endı jeke adamǧa jasaluy kerek. Odaqqa müşe degen 700 adam jalpy lek qoi. 700 adamnyŋ ışınde qalam terbep jürgenı 200 bola ma, 100 be, Qūdai bılsın. Endıgı jerde ädebiette de, önerde de ümıt küttıretın jandardyŋ jeke basyna jaǧdai jasaluy kerek. Öitkenı, ömır süru būrynǧydan kürdelı bolyp kettı. Önerden görı ädebietke keludıŋ azaby auyrlau. Muzykanttar tez körınedı. Olarǧa özı oryndaityn tuyndysyn basqa tılge audarudyŋ keregı joq. Şynynda da üzdık dünie bolsa, tüpnūsqa qalpynda älemge tanyla alady. Suretşı de solai.
Jas qazaq: «Qazaq ädebietınıŋ älemge tanyluy qalai?» degende, audarma mäselesın aitpai ketuge bolmaidy degenıŋız ǧoi?
Tynymbai Nūrmaǧambetov: «Ädebiettıŋ, önerdıŋ baǧyn köterude bilıktıŋ äserı mol» degendegı oidyŋ bır astary da osy. Älemdık deŋgeiıne jaraidy degen dünielerdı audaru mäselesıne köŋıl bölu kerek. Osy uaqytqa deiın köŋıl bölınbedı demeimın. Mädeniet, öner salasyn basqaryp otyrǧandar ışınde ırı tūlǧalardyŋ joq boluynyŋ būǧan tıkelei äserı bar. «Ana şyǧarma, myna tuyndy audaryluy kerek» dep baǧdar beretın adam kerek. Ministrlıktıŋ türlı salalarynda qyzmette jürgen adamdardyŋ ädebiettı bılgenın bylai qoia tūraiyq, qazaqşa bıletınıne quanamyz ǧoi qazır. Qazaqşa aitqanymyzǧa tüsınse, qazır sol da olja. Iаǧni, kadrlarǧa da köp närse bailanysty. Būryn şyǧarmasynyŋ audaryluyn da, basqany da jazuşy özı basşylyqqa alatyn. Kıtap audarylǧan jaǧdaida audarmaşyǧa da qalamaqy tölenetın. Qazır jazuşy audarmaşynyŋ eŋbegıne tölenetınıne kepıldık bere almaidy. Jekelegen, mümkındıgı bar adamdar ǧana audartyp jatyr. Būryn özge elderdıŋ ädebietımen de jüielı türde tanystyryp otyratyn jüie bar edı. Odaq ydyraǧan soŋ o da būzyldy. Ädebiet salasyndaǧy problemalardyŋ barlyǧynyŋ şeşıluı ainalyp kelgende bilıktıŋ mäselenı şeşudegı kısılıgıne, ädıldıgıne bailanysty bolyp otyr.
Jas qazaq: Nobel syilyǧyna qatysty äŋgıme bolǧanda, keibır memleketterdıŋ özderınıŋ talantty jazuşylaryna osy syilyqty alyp beru üşın müddelı saiasat jürgızgendıgı de aitylady. Bızge de osyndai saiasat kerek pe? Öitkenı, qazır ortaaziialyq ädebietke batys tarapynan nazar audaru artyp kele jatqan körınedı. Erteŋgı künı qandas halyqtardyŋ ökılderı alyp ketıp, qazaq taǧy barmaq tıstep qalmai ma?
Tynymbai Nūrmaǧambetov: Nobel syilyǧyn beru mäselesınıŋ de ädıletsız şeşılgen kezderı bolǧan. Būl syilyq – düniejüzılık mädeniette öz ornyn alǧan syilyq. Keide saiasatqa bailanystyrylǧan jerlerı bar. Öitkenı, ony basqaryp otyrǧan da adamdar ǧoi. Adam jürgen jerde bärın kütuge bolady. Degenmen adamzat mädenietındegı barlyq salany qamtyp, joǧary nätijege jetken adamdardy elep-eskerıp otyrǧan jäne meilınşe ädıl şeşuge tyrysyp otyrǧan syilyq dep ūǧuymyz kerek. Būl syilyq ülken ädebietke berıledı. Ony men zau biıktegı asyl närse dep ūǧamyn. Oǧan bızde laiyq şyǧarmalar qazır bar ma, joq pa, būl jaǧy düdämaldau. Bızge äuelı ädebietımız ben mädenietımızdıŋ joǧary örleuıne, basqa elderge laiyqty tanyluyna tiıstı alǧyşarttar jasauymyzdyŋ özı jeŋıs bolar edı. Joǧary syilyq almai-aq, öz ädebietınde mäŋgı şoqtyǧy biık bolyp qalǧan tūlǧalar da az emes. Mysaly, Tolstoidy kım kemsıte alady? Qai laureattan tömen qoia alasyz? Syilyq degennıŋ özı – şartty närse. Osy tūrǧyda taǧy bır oi keledı. Är elde öz elderınıŋ är saladaǧy alyptaryna beretın syilyqtary bar. Mysaly, jaqynda ispan tektı elder arasyndaǧy ülken syilyqty tapsyru räsımı boldy. Teledidardan körıp otyryp süisıngenım, bırtektı halyqtar öz ışterınen osyndai syilyqtarǧa laiyqty adamdardy ızdep tauyp jatyr. Mūnyŋ özı de mädeniet. Osyny körıp otyryp maǧan mynadai oi keldı. Türkıtektes halyqtar da osyndai nege ūiymdastyrmasqa?! Ol halyqtardyŋ bailanysyn ornatady, tuystyq sezımın arttyrady. Bır-bırıne mūnai, gaz, su berıp te aralasady ǧoi. Ol saiasi jaǧy. Halyq pen halyqtyŋ şynaiy bailanysyp, tüsınısuı üşın ädebiettegı, mädeniettegı bailanys öte qajet. Qazır türkıtektes halyqtardyŋ jaqyndasuynda bır kıbırtık bar. Būl bızdıŋ basymyz bırıkpeuden tuyp tūr. Özderıŋız bılesızder, Keŋes odaǧy kezınde bız onyŋ qūramyndaǧy eldermen qalai aralastyq? Olardyŋ ädebiettegı, mädeniettegı aldyŋǧy qatarly ökılderınıŋ bärın bıldık. Sonyŋ sarqyndysynyŋ paidasy bızge älı künge tiıp jatyr. Al bügıngı künı basqa elderdıŋ jaŋaǧydai ürdısı bızge önege bolyp jatsa eş aiyp emes. Türkı tektes halyqtar ädebietınıŋ myqty ökılderıne berıletın syilyq bary ras, bıraq qazır onyŋ onşa bedelı bolmai tūr.
Jas qazaq: «Endıgı jerde jazuşy, aqyn kerek emes. Olar özderı syrqat, auru adamdar» degen pıkırdı jaqynda baspasöz betınde matematik Asqar Jūmadıldaev aitty. Mūndai pıkır ne sebepten aityldy dep oilaisyz? Şynynda da, bolaşaqqa aqyn-jazuşy kerek pe?
Tynymbai Nūrmaǧambetov: Jaqynda Tolstoidyŋ bır jazbasyn oqyp qaldym. «Keleşekte jazuşylar bız siiaqty tom-tom şyǧarmalar jazbauy mümkın. Tıptı körkem närselerge baru da bırte-bırte tyiyluy mümkın. Maqalalyq närselermen şektelıp, sony ädebiet dep eseptep, sondai baǧytqa auyp ketuı mümkın» deptı Tolstoi. Būl, ärine, qalam ūstap jürgen adamdy oilandyrady. Tolstoi aitqan närsesın bılmei aita salatyn adam emes qoi. Menıŋ aldymda «Tolstoi sony nege negızdep aitty?» degen mäsele tūrdy. Kelgen qorytyndym – ol qoǧamdaǧy, adamdardyŋ boiyndaǧy özgerısterdı baiqau arqyly jasalǧan paiym. Adam janyndaǧy özgerıstermen ädebiettegı, önerdegı özgerıster tıkelei bailanysty. Bügıngı qoǧamda bolyp jatqan özgerısterdı ärkım özınşe qabyldaidy. Būǧan adam ainalysyp jürgen mamandyqtyŋ da äserı bar. Qalai bolǧanda da bızdıŋ oqyrmanymyz azaidy. Bügıngı adamdar saudaǧa, sonyŋ ainalasyndaǧy käsıpterge jaqyn bolyp kettı. «Erteŋ jazuşynyŋ keregı bolmai qalady» degendı Asqar Jūmadıldaev aitsa, oǧan men taŋ qalmaimyn da. Menıŋ oiymşa, jazuşylyqtyŋ joiyluy öte ūzaq prosess. Är halyqtyŋ önerge, ädebietke qatynasy är türlı. Bızdıŋ qazaqtyŋ önerge qatynasyn eşqaşan joqqa şyǧaruǧa bolmaidy. Bızdıŋ halyqtyŋ tarihynda qazaqty ösırgen de, tärbielegen de – osy ädebiet pen öner. Bızdıŋ halyq üşın ädebiet pen önerde tausyluǧa äzırşe erte. Bıraq bız erte dep, kıtap şyǧaru, ony nasihattau saiasatyn betımen jıbere bersek, ony merzımınen erterek sualdyruymyz mümkın. Keide bızdıŋ kıtaptarymyzdy körgen oqyrmandar, tanystarymyz ony qaidan aluymyzǧa bolatynyn sūraidy. Soǧan aitar uäjımız joq. Qalai bolǧanda kıtap satudy ūiymdastyru, ükımettıŋ qolynda ǧoi. Kıtaptarymyz dükenge tüspese, ony oqyrmandarymyz ala almasa, obal kımge? Al sörelerde orys kıtaptary tolyp tūr. Ükımet būl mäselede mektep mūǧalımderınıŋ tılegıne qūlaq assa jetıp jatyr. Sosyn mynadai bır mäsele bar. Qazır kıtaptar ary ketse 2 myŋ danamen şyǧyp jatady. 2 myŋ danamen şyǧuǧa tiıs kıtaptar da bar şyǧar. Bıraq bızdıŋ ädebiette tūtas ūrpaq bıluge tiıs kıtaptar bar. Sız sonda Äuezovtı de, Müsırepovtı de 2 myŋ danamen şyǧarasyz ba? Jansügırovtı şe? Mailindı? 2 myŋ oquşy degen bır qalanyŋ bır audanynyŋ oquşysy deuımız kerek qoi. Men ädebietke qatystysyn ǧana aityp otyrmyn. Tarih bar ǧoi, tanymdyq, önegelık kıtaptar da bar ǧoi. «Erteŋ tılımız qalai bolady?» dep talasuymyzdyŋ bır tüiını osynda jatyr. Osyny köre-bıle jasap otyrmyz. Qazır saiasat degen biık bır närse bolyp kettı. Qazırgı ūrpaq «Äuezov kım? Müsırepov kım?» deseŋ oilanady. «Peruaşev kım? Äbılqasymov kım?» deseŋ, sart etkızedı. Sonda ne bolǧanymyz?
Jas qazaq: Sızben äŋgımelese otyryp, dramaturgiiaǧa qatysty da sūramai ketuge bolmas. Būl sala bügıngı kün sūranysyna ılesıp otyr ma?
Tynymbai Nūrmaǧambetov: Būl salada da bailanys üzılıp qaldy. Dramaturg ne jazyp, ne qoiyp jatyr, ony rejisser bılmeidı. Rejisserlerdı dramaturgter bılmeidı. Olardy bırıktırıp otyrǧan bır ortalyq joq. Būryn ministrlıktıŋ repertuarlyq kollegiiasy bar edı. Pesalar qabyldanatyn, rejisserler kep tanysatyn. Qazır ol joq. Osy bailanystyŋ üzıluı dramaturgiianyŋ ǧana emes, teatr salasynyŋ aldaǧy uaqytta halı müşkıl boluyna sebep boluy ǧajap emes. Körermen bar. Teatrlardy köbeittık. Oblys ortalyqtarynyŋ köpşılıgınen qazaq teatrlaryn aştyq. Būrynǧy pesalardy qaita-qaita körsete beruge bolmaidy. Audarma da mäŋgı azyq bola almaidy. Körermen nenı körgısı keledı, teatr solai qisaiuǧa mäjbür. Bügıngı körermennıŋ qazaqy ǧana emes, jalpy mädenietten aulaqtap bara jatqany ras. Özı şegınıste jürgen körermendı teatrǧa keltıru üşın solardyŋ nenı jaqsy köretınıne orai beiımdelıp, komediiany, melodramany köbırek qolai köretın jaǧdai baiqalyp tūr. Onyŋ ışınde arzandau, jeŋıl külkıge qūrylǧandary da bar. Ony teatrǧa baryp aitaiyn deseŋız, körermen körıp otyr. Sondyqtan repertuardan alyp tastai almaidy. Teatr jūrtşyşyqqa öner körsetetın oryn ǧana emes, tärbie orny da. Teatr – ülken mektep. Teatrdyŋ körermen yŋǧaiyndaǧy närselerdı bere otyryp, olardy oily, sūlu närselerge jetelep ketuge de mümkındıgı bar. Körermen jaqsy närsenı kımnıŋ jazǧanyn anyqtap jatpastan-aq köredı. Nemıs jazdy ma, aǧylşyn jazdy ma, orys jazdy ma, jaqsy närse bärıbır qabyldanady. Menıŋ baiqauymşa, qazır pesa jazyp jürgen jıgıtterdıŋ özı sanauly. Marqūm bolǧan kısılerdı aitpai-aq qoiaiyq, jazyp jürgenderdıŋ köbı men qatarly. Jastar arasynda drama jazyp jürgenderdı sirek köremın. Mūny aldaǧy uaqytta teatr salasyna keletın qiyndyqtyŋ, daǧdarystyŋ körınısı dep esepteuımız kerek. Ainalyp kelgende, dramaturgterdı de tärbieleu kerek. Adam bırdeŋe jazu üşın qyzyǧuşylyq bolu kerek. Jazyldy, qoiyldy, bıraq oǧan berılıp jatqan qalamaqy joq. Kım jazady? Būrynǧy jazǧandar jazar. Demek, teatr salasynda da bilıktıŋ qatty oilanatyn retı kelıp tūr.
Qorytyndylap aitar bolsaq, bızdıŋ mädeniet, ädebiet salasy jaŋa şaralardyŋ kerektıgın meŋzegen tūsta tūr. Ony memleket şeşpeitın bolsa, onda bızdıŋ ädebiettı, mädeniettı qūldyrau kütıp tūr demeske şara joq.
Tynymbai NŪRMAǦAMBETOV,
zhasorken.kz
