El basymyz ūsynǧan «Ruhani jaŋǧyru» baǧdarlamasy aiasynda «Qazaqstannyŋ kielı jerler geografiiasy» ekspedisiiasymen Astana ırgesındegı Maksimovka, Semenovka, Jainaq, Jolymbet auyldaryna barǧanda bastalǧan äŋgıme oida joqta ülken maqalaǧa ainaldy. Oqyrman qauymǧa maqalany ūsyna otyryp osy baǧyttaǧy zertteulerımızdıŋ jaŋa bastalyp jatqanyn, Alla densaulyq berse būl ızdenısterımız älı de jalǧasa tüsetının eskertemız.
«Aqtaban şūbyryndy» zamany turaly bır üzık äŋgıme
Bızdıŋ az-maz ızdenısterımızdıŋ nätijesınde qazırgı Astanadan Atbasarǧa şyǧar auyzdaǧy Semenovka auyly sol zamanda Qyzai Qaramendı batyrdyŋ qystauy bolǧany anyqtaldy. Şejırede Qaramendı batyr jaugerşılık zamandaǧy qyraǧy, qasiettı adam edı deidı. Şyŋjaŋ qazaqtary arasynan şyqqan Dosper Sauryqūlynyŋ (1894-1971) «Esenkeldı» jyrynda (būl jyr 1984 jyly Beijıŋ «Ūlttar» baspasynda «Qazaq qissalary jinaǧynyŋ» 1-kıtabynda «Qyzai tarihy», 1990 jyly atalǧan jinaqtyŋ 2-kıtabynda «Esenkeldı» degen atpen jariialandy) Qyzai batyrlary turaly bırtalai derekter bar eken. Bırde ataqty Esenkeldı batyr ekeuı Qūttymbettıŋ auylynda tüstenıp otyrsa, "bata berıp attanaŋyzdar" dep, aiaǧy auyr kelınşektı aldaryna äkelıptı. Qaramendı batyr aqköŋıl adam eken, bata berıp syrtqa şyqqan uaqytta, Esenkeldı «batany beker berdıŋ-au, endı Qūttymbet ösıp, senıŋ ūrpaǧyŋ öspei qalady» degen eken-mıs. Qalmaqpen soǧystyŋ kezınde jaudyŋ qarauyl qaraityn qyraǧy qyzyna ǧaşyq bolyp, jūrttyŋ «ekı qyraǧydan su qaraŋǧy tuady» degenıne qaramastan, sony alyp balasy suqaraŋǧy bolǧan eken desedı. 1922 jyly Qazaqstanda Keŋes ökımetı jaŋa ornap jatqan tūsta qaraötkeldık qazaq azamattary Qaramendı batyrdyŋ beiıtı maŋynda Kenesary men Nauryzbaidyŋ qaza tapqanyna 75 jyl toluyna arnap as berıp, at şaptyryp ülken jiyn ötkızgen eken. Osy asta qazaqtyŋ Han Kenesı, onyŋ soŋynan ergen serıkterı Nauryzbai, Aǧybai, Janaidar, Jeke batyr, Būǧybai, Tanaş, Basyǧaralardyŋ attary atalyp, olardyŋ aruaqtaryna dūǧa oqylypty. As soŋynda qazaq azamattary Aqmolanyŋ sol kezdegı körnektı Ülken Bazar köşesın Kenesary-Nauryzbai köşesı dep ataǧan eken. Keiın Keŋes ökımetı esın jiyp, qazaqty būǧauǧa salǧan uaqytta būl köşe K.Marks köşesı atanyp kettı. Bıraq qazaq maŋdaiynda baǧy bar halyq, aqyry öldık-tırıldık degende atalarymyz armandaǧan, basyn bäigege tıkken, tızeden qan keşken täuelsızdıkke de jettık. Sol täuelsızdıktıŋ bır körınısı K.Marks köşesı qaitadan Kenesary atyna berıldı. Al ejelden handar men batyrlar jailaǧan Qaraötkel öŋırınde jaŋa Astana boi köterdı.
Qaramendı batyrmen qatar osy jerdı Qyzaidyŋ ataqty batyrlary Jainaq pen Barmaq ta qonys qylǧan. Osy jerde Esenkeldı batyr aty jer-su ataularynda saqtaldy ma degen zaŋdy sūraq tuady ? Bızdıŋ oiymyzşa Nūranyŋ bır salasy Esenkeldı özenı batyr atyna qatysty boluy mümkın, ärine, būl tarapta älı de zertteu jūmystary jürgızıluı kerek. Barmaq batyr auyly qazırgı künı Maksimovka atalady, al Jainaq auyly özınıŋ atyn saqtap qaldy. Qazırgı künı Jainaq stansiiasy, Jaŋa Jainaq auyly bar. Būryŋǧy Jainaq auylynda tek qana qorym saqtalǧan. Äkımşılık jaǧynan būl auyldardyŋ bärı Selinograd audanyna qaraidy.
Osy jerden säl joǧary Qyzaidyŋ Jolymbet auyly 1930-şy jyldardan altyn rudingı esebınde belgılı, Aqmola oblysy Şortandy audanynyŋ qūramynda. Jolymbet joǧaryda aitylǧan Qūdainazardyŋ ülken ūly, Esenkeldınıŋ aǧasy, malsaq, şarua adamy bolǧan eken delınedı. Qyzaidyŋ osy maŋdy jailaǧanynyŋ bır qyzyqty belgısı Kökşetau-Burabaidyŋ bauraiynda Abylaidyŋ ordasynyŋ şyǧys jaǧyndaǧy Abaqai qyraty. Özge qazaq jylannyŋ tergeu aty «tüime» dese, qyzai balasynyŋ jylandy «abaqai» deitını tılşı ǧalymdarǧa belgılı boluy tiıs. Sonymenen «Aqtaban şūbyryndydan» keiıngı auyr zamanda Saryarqaǧa kelgen Qyzai atalary qazır qazaq balasy astana qylyp tu kötergen Qaraötkelden Burabaiǧa deiıngı jerdı qonys qyldy dep aita alamyz.
Būl «Aqtaban şūbyryndydan» keiıngı jaǧdai edı. Qyzaidyŋ oǧan deiıngı tarihy Ile boiymen, İt ışpes Alaköl degen köldermen bailanysty ekenı şejırede aitylady. HÜII ǧasyrdyŋ ortasyna qarai qazaq «qara qalmaq» ataǧan dürben -oirat elı küşeiıp qazaqty Altai, Ile, Tarbaǧataidan yǧystyrdy. Būl zamandy qazaqtyŋ auyz ädebietınde «Bastapqy aqtaban» dep ataidy. 1652-şı jyly qazaq pen qalmaqtyŋ soǧysy kezınde Salqam Jäŋgır han öldı, osydan bastap qazaq Syrdariia boiyna ūilyǧyp, bır jaǧy Edılge, bır jaǧy Ertıske iek artatyn han jailauynan airyldy. «Bastapqy Aqtabandy» qalyŋ naiman şyqqan Dulattan asyryp barlyq boiauymen, qaiǧy-zarymen öleŋ örnekterıne tüsırgen eşkım de joq:
«Ata qonys Arqadan
Basynda qazaq auǧanda,
Küzdı küngı nöserdei
Közınıŋ jasy jauǧanda,
Aqtaban bop şūbyryp,
Asyp asqar taudan da,
Alqa köldı ainalyp,
Aq qaiyŋdy sauǧanda,
Arysyn belden omyryp,
Qalmaq tartyp bardy aldy;
Ūiqysy tüssız qanbaǧan,
El qalap, er taŋdaǧan,
Bergen sertten tanbaǧan
Aq qūba aru jardy aldy;
Teŋ arqany qiylyp,
Artqan jügı üiılıp,
Örde şögıp nar qaldy;
Küz toqsan qystyŋ mausymy
Edere tartsaŋ azbaityn,
Aisyz tünde adassaŋ,
Auylyŋnan jazbaityn
Audaryp aldy tarlandy;
Aş küzendei bügılttı
Altyn qarǧy arlandy,
Atalyqtai aqsaqal
Allasyna siynyp,
Tılegı mülde qiylyp,
Säjdede jatyp zarlandy.
Analyqtai bäibışe
Kökıregın kernegen,
Kündız külkı körmegen
Közınen töktı armandy.
El üşın keşıp janynan,
Ereuılge şyqqan er,
Öleksesın qūşaqtap,
Qala berdı tuǧan jer.
Qanattan qūiryq airyldy
Qandy köz qaiqy qara ker.
Qara būlttan qabyndap.
Halyqty basty qaiǧy-şer.
Sol betımen şūbyryp,
Torǧaidai tozyp Syr tüstı».
(Dulat Babataiūly. Zamana sazy: Öleŋder men dastandar (Qūrast. Q.Ömıräliev). Almaty, 1991, 88-89 bb).
Dosper Sauryqūly İt ışpes Alaköldegı Qyzaidyŋ Qalmaqpen soǧysyn surettei otyryp Qūdainazar degen batyrdy ataidy. Qūdainazar toǧyz aǧaiyndy boldy deidı aqyn. Bır jyldary Qyzai elın jau şauyp, janyn pida etıp tosqauylda Qūdainazar batyr qalady:
Aitaiyn Qūdainazar batyrdy endı,
Aǧasyn: - Berı kel,- dep, şaqyrdy endı.
Qūttymbet toǧyzynyŋ eŋ ülkenı,
Salady aǧasyna aqyldy endı.
- Toǧyzdan men şyǧaiyn jan pidaǧa,
Qaraŋyz, bala men, sız, qatynǧa endı.
Qūdainazardyŋ «üş ūl - jas, er jetkenı - bır qyz edı». Dosper şejırege süienıp sol qyz erekşe qyz edı deidı: «şaruasyn basqarǧany sol qyz edı. özınde bılım de bar, öner de bar, maqtasam, sol zamannyŋ düldülı edı». Äkesımen bırge «şolpandai taŋǧy tuǧan jūldyz» sol qyzy qalyp, ekeuı de qaptaǧan qalyŋ jaudan mert bolady. El keiın esın jinap, qalyŋ ölıktıŋ ortasynan ekeuınıŋ süiegın äzer tabady. «Batyrdyŋ Qūdainazar bır belgısı, Ekı elı jalpaq edı qasqa tısı» edı deidı, sol qasqa tıs bolmasa tapaǧandai eken. Osylaişa ürıkken el Syr boiyna tüstı.
Arqa jerın qaitaru «Qaiyp bülınşılıgınen» keiın 1717-1718-şı jyldary bastaldy. «Bır joqty - bır joq tabar» degen qazaqtyŋ sözınıŋ jany bar. Türkıstandaǧy daǧdarys, Aiagöz tübındegı jeŋılıs, Bögen, Şaian, Arys boiyndaǧy şaiqastar Äz Täuke zamanynda jaibaraqattylyqqa, meiırbandylyqqa üirenıp qalǧan eldı qaita şiratty. Senetın saiypqyran hany, äskerın bastaityn has sūltany joq daǧdarǧan el endı özınıŋ batyrlarynyŋ soŋynan erdı. Būl zamanda «qyryq jyl boiy qyrǧyn» bolatynyn bılgendei Alla taǧala qazaqqa saidyŋ tasyndai, şetınen ylǧi kökjal batyrlardy berdı. Jan-jaqtan qaptaǧan jau, antalaǧan barymtaşy bolǧandyqtan, qazaqtyŋ juasynyŋ özı de şiryǧyp atqa mındı. Moldajan Jadaiūlynyŋ «Qanjyǧaly qart Bögenbaidyŋ bır joryǧy» atalatyn jyry däl osy dürbeleŋ kezeŋge tıkelei qatysty:
Söz qylyp qozǧaitynym bır Bögenbai,
Batyrlar Bökeŋ syndy bolǧan talai.
Tozǧyndap Syrdan qazaq ürıkken kezde
Bastary ketken eken qosyla almai.
El bermei erge bilık qaşa bergen,
Esalaŋ qasqyr tiıp ürıkken qoidai.
Ät toptyŋ batyrlary öz betımen,
El saqtap ketken eken airyla almai!
Arqany aŋsaǧan eldıŋ tılegı batyrlarǧa qamşy boldy. Aqsaqaldardyŋ batasymen, äjelerdıŋ tılegımen jıgıtter Arqa jerın menşıktenıp qalǧan qalmaqty türe quyp bır jaǧy Sarysudan Nūraǧa kelse, ekınşı jaǧy Ölkeiektıŋ üş tarmaǧyna jettı, endı 1718- şı jylǧy Saryarqaǧa qaita kelgen äŋgımenı baiandau üşın sözdı Dulatqa bereiık:
«Tuǧan jerdı kökseter
Halyqta sönbes syr küştı.
Esın jinap alǧan soŋ,
Bozbala üide jatpady.
Tobyşaq atty baptady,
Bolat süŋgı saptady.
Ata kegın almaqqa,
At terlıgın keptırmei,
Jiı attandy qalmaqqa.
Dau aiaǧy ainaldy
Jazylmas auru tolǧaqqa.
Kemelıne kelgen soŋ,
Arqany qazaq köksedı,
Arasynan qalmaqpen
Bälenıŋ oty öşpedı.
Öşpek tügıl üstedı.
Saulyqty qysyr qaldyryp,
Qoşqardyŋ tüspei küiegı.
Aiǧyrdan bölıp bienı,
Buradan bölıp tüienı,
Qaita Arqaǧa köşkenı.
Arqany oŋai bermedı
Irge tepken köp qalmaq
El şaiqalyp, el qandap
Mal şabylyp, jer şaŋdap,
Qymbat boldy qazaqqa
Qalmaqtan qaita jer almaq».
Saryarqaǧa Bögenbai batyr bastaǧan Jetı Momynmen bırge kelgenderdıŋ ışınde Qabanbai batyrdyŋ soŋyna ergen Naiman balalary da bar edı. Köş Ūlytaudyŋ batys bökterın jaǧalai, Yrǧyz-Torǧai qualai otyryp osy jyly Ordyŋ qara aǧaşyna özenıne jettı. Arǧynnyŋ ışınde Jetı momyn atalatyn eldıŋ köpşılıgı, bırneşe top bolyp qypşaq pen naiman “qoja qūlaqtas, molda sabaqtas” degendei qiyn-qystau zamanda bır-bırıne serıktes, niettes bolyp Esıl-Nūra arasyna tu tıktı. Kışı jüzdıŋ basy tügel qosylatyn jerı Yrǧyzdyŋ boiy, Äbılqaiyr hannyŋ ordasy sol özennıŋ boiynda. Arǧynnyŋ Bes Meiram tarmaǧynyŋ balalary kelgen uaqytta Naimannyŋ bırtalai bölıgı, sonyŋ ışınde Qarakerei men Qyzai Esıl men Nūranyŋ arasynda otyrǧany myna bır aŋyzdan da bılınedı: «Baǧzylardyŋ aituyna qaraǧanda 40 üi Temeş (Altai) köşıp kelgende būl jerde naiman otyr eken, bır tünnıŋ ışınde olardyŋ qyryq baitalyn jep qoiypty. Sonda naimandar: «bız senderge jep qoiǧan baitaldaryŋdy qaitar demeimız, ol senderge erulık jäne qonaqasy bolsyn. Bır auyldyŋ ışınde bır üi aş bolsa bükıl auyl aş bolady, bır auyl aş bolsa bükıl ru aş bolady, odan da bızdıŋ özımız keteiık» dep köşıp ketken eken» (Materialy po kirgizskomu zemlepolzovaniiu, sobrannye i razrabotannye ekspedisiei po issledovaniiu stepnyh oblastei. Pod rukov. F.Şeribny. T.4.Semipalatinskaia oblast, Pavlodarskii uezd.-Voronej, 1903. s.10).
Esenkeldı batyr aty tarihta qattauly
Qyzaidyŋ bergı tarihynda Esenkeldı batyrdyŋ aty erekşe atalady. Derekterge qarasaq «Abylai zamany» atalatyn erlık däuırınıŋ ülken tūlǧalarynyŋ bırı. Batyrdyŋ atyn elge tanytqan qymbat derektıŋ bırı Şyŋjaŋ qazaqtary arasynan şyqqan Dosper Sauryqūlynyŋ (1894-1971) «Esenkeldı» jyry. Joǧaryda bız osy jyrdan Qūdainazar batyrdyŋ qalmaqqa qarsy soǧysyp qyzymen bırge ölgen äŋgımesın keltırdık.
Älqissa, Qūdainazar ölgen soŋ onyŋ üş ūlynyŋ taǧdyry ne boldy degen mäselege keleiık. Dosper äŋgımesıne qaraǧanda Qūttymbettıŋ ülken ūly Qarabas «Şeşesın üş jetımnıŋ alamyn dep», aiǧyrdai azynap maza bermegen soŋ Qūdainazardyŋ kelınşegı bır tünde tūlypqa airan qūiyp, azyqqa qūrt, ırımşık tüiıp, jeŋıldep bır kısılık kiım alyp, balalarymen qaşyp şyqsa kerek. Sonda kışısı Sūltankeldı emşektegı bala, ortanşysy Esenkeldı jeteleuge könedı eken. Jolymbet ekeuınen ülkenı artynan özı jürıp kete berdı. Aŋyzǧa qaraǧanda jesır kelınşek törkını Saryüisınge kelıp, sol jerge kelıp panalaidy-mys. Zamannan zaman öttı, üş ūlda teŋ erjettı. Jolymbet - mal iesı momyn boldy, Mınezı qoidan juas, qoŋyr boldy. Senımdı, tiianaqty el-jūrtyna, Kädımgı qariiadai porym boldy. El süigen Esenkeldı serke boldy, Kenjesı Sūltankeldı erke boldy. Jaqsylyq jamandyqpen ekeuı - egız, Būl baqyt üş jetımge erte qondy.
Erjetken soŋ üş ūl öz elderıne qaitty. Arystandai üş azamat elge kelıp Begımbet, Derbıs, İtemgen, Meŋıs bolyp, Qyzai balasy at şaptyryp, toi jasady. Būl toiǧa Er Qabanbai batyr keldı deidı. Esenkeldı men Qabanbai dostyǧy osy jerden bastalady. Naimannyŋ altyn tuy Qabanbai batyr Esenkeldı üiıne kelıp qonǧan künı, qatyny ūl tuyp «Balanyŋ atyn özım qoiamyn», - dep, «Qabanbai, Qabanbai» dep atyn qoidy. Eşkımge öz atymdy qoiǧyzbauşy em, Köŋılım tartty saǧan jaqyn», - deidı. Qyzaidyŋ öz ışınde Esenkeldı ūlynyŋ atyn Qabanbai qoiyp tūryp «Kötere alsaŋ Qabanbai bolasyŋ, kötere almasaŋ Jamanbai bolasyŋ» degen söz bar. Qazaqtyŋ sol zamandaǧy bas batyry, jaugerşılıktegı has batyry Qarakerei Qabanbai ordasy ol kezde Qaraötkelden säl şyǧysqa qarai, Nūra özenıne oŋ qaptalynda bolatyn.
Osy oqiǧadan bastap bız Esenkeldı batyrdy ylǧi da Qabanbai batyr janynan köremız. Endı ǧana el közıne tüse bastaǧan Qyzaidyŋ batyr azamatyn Abylai ordasyna alyp baryp, qazaqtyŋ kemeŋger basşysymen tanystyratyn da Qabanbai. Dosper aqyn özınıŋ babasy Esenkeldıge qatysty būl oqiǧany erkeşe şabyttanyp jyrlaidy: «Üiıne qaitqanynda er Qabanbai, Babamdy Qaiyp bi men şaqyrdy endı. Barady ata ūlynan jūrt bastyǧy, Abylai eldı jiyp jatyr, - deidı. Qalaişa jaudan aman el qorǧaimyz, Sol jerde qorytamyz aqyl, - deidı».
Būl kezeŋde Joŋǧariia memleketı jantäsılımge jaqyndaǧan edı. «Paluannyŋ jamany - şaldyrǧan soŋ ökıner, küzetşınıŋ jamany - aldyrǧan soŋ ökıner” deidı, onyŋ basşylyǧynda jürgen azamattardyŋ uaiym-qaiǧysy köbeie tüstı. Ökıngenmen ne şara, Joŋǧariia tozyǧy jetken matadai toz-toz bolyp barady. Endı qazaq kerei, naiman, üisın rularynyŋ köne qonysy bolǧan, kezınde Türık qaǧanattarynyŋ jerı Altai men Tarbaǧataidy, Jetısu men Şyǧys Türkıstandy ne de bolsa qaitarmaqqa uaǧdalasty. “Jauyn aiaǧan jaraly qalady” – endı Joŋǧariiany aiaǧanymen ıs bıtpeidı. Sau-tamtyǧy qalsa qazaqtyŋ qūramynda jeke bır ūlys-el bolyp tūrar, qalmasa ol da joq.
Burabaida bas batyrlarymen aqyldasqan Abylai endı üş jüzdıŋ qazaǧynyŋ qaruly azamatyn Ūlytauǧa jinauǧa bel bailady. Būl jaugerşılıkke toly HÜIII ǧasyrdyŋ tura teŋ ortasy, 50-şı jyldardyŋ basy bolatyn. Qazaqtyŋ şejırelerınde būl zamandy: «Sadaq belde dap-daiar, naiza qolda, At beldeude tūrady, tüie – qomda, - dep suretteidı. Qyzai elınıŋ batyrlary Abylai ordasynyŋ şyǧystan qorǧaityn qalqany qyzmetın atqaruşy edı.
1756 jyly Joŋǧariiadan Ämırsana bastaǧan bır top qalmaq bekzadalarynyŋ kömek sūrap qazaq jerıne kelgenı mälım. Abylai ordasynyŋ tapsyrmasy boiynşa Ämırsanaǧa abaq-kerei Qojabergen men qyzai Esenkeldı batyrlar qomqorlyq jasaǧan. El auzyndaǧy aŋyzda «Abylai Ämırsanany Esengeldı batyrdyŋ auylynda saqtaǧan edı» delınedı. Ämırsana men Esenkeldı dos bolyp, Esenkeldı bır balasyna Ämırsananyŋ atyn qoiǧan. Odan taraǧan ūrpaq qazır Qyzaidyŋ ışınde ösken atanyŋ bırı.
Qara qalmaqty jeŋıp şyǧysqa jyljyǧanda da qyzailar alda boldy. Naiman balasy şyǧystaǧy ejelgı qonysyna qarai jyljyǧandy dūrys kördı me, älde Abylai ordasynda qazaqtyŋ igı-jasqylary bas qosqan keŋeste osyndai şeşım qabyldandy ma, äiteuır el köştıŋ basyn Altai men Tarbaǧataiǧa būrdy. Dosper «Osylai Aiagözge keldı Qyzai» dese, Qūrbanǧali Halid bolsa «qazaqta Qyzaidan būryn Aiagöz maŋyna qonǧan el joq edı» deidı (Q.Halid. Tauarih hamsa. Almaty,1992. 109 b.). «Tauarih hamsada» jazylǧandai Ämırsana bülıgı basylǧan soŋ Aiagöz özenıne qūiatyn Laisu-Batpaqsu degen jerde qazaq, qalmaqtyŋ basşylary kelıssöz ötkızıp, bıtımge keledı. Olar kökqasqa aiǧyr, qarabas qoşqar soiyp, qoldaryn qanǧa matyryp: talanǧan mal, aqqan qan salauat desedı. Qūrbanǧali Halid keltırgen derekter boiynşa būl kelıssöz 1757 jyly bolǧany mälım. Osy bas qosudyŋ şyǧynyn Aiagöz boiyna özgeden erterek ornyqqan Qyzai balasy köterıp alady. «Ekı jaq (qazaq-qalmaq) bıtımge kelgennen keiın qazaqtar aqyryndap ılgerlei berdı. Aiagöz özenınen ötıp Alakölge, ber jaǧy Zaisan, Tarbaǧatai tauyna şeiın asty» dep jalǧaidy söz özegın Q.Halid. Qyzai taǧy da köştıŋ aldyna tüsıp Tarbaǧatai öŋırındegı Barlyqqa toqtaidy. Qytai derekterıne qaraǧanda qazaq 1760 jyldary Köksu, Barlyq, Altynemelden asyp Ile öŋırıne deiın mal ötkızıp, eptep köşıp kele bastaǧan. Qyzai rulary alǧaşynda Tarbaǧatai öŋırıne (Toqta- Barlyqqa) kelıp, mekendep, onan soŋ Būratala arqyly Ile öŋırıne barǧan.
Esenkeldı batyr osy köştıŋ basynda boldy jäne osy arqyly Abylai hannyŋ şyǧys saiasatynyŋ ıske asuyna ülken üles qosty. Batyr turaly bırtalai äŋgımelerdı Qytai men Qazaq ordasy arasyndaǧy elşılık habarlarynan kezdestıremız. Dosper jyrynda da Esenkeldı batyrdyŋ Abylai elşılıkterın Qytaiǧa bastaǧan saparlary körınıs tapqan. Esenkeldı batyrǧa Ejen han berdı deitın kök tas turaly qyzai aqsaqaldary bırtalai äŋgıme aitady, asyl kök tas olardyŋ qolynda älı de bar. Bır äŋgımege qaraǧanda qazaq elşılıgı qaitarda Ejen hannyŋ ordasynda dastarhan jaiylypty, ydys-aiaqtyŋ bärı altyn edı. Sol kezde Esenkeldı bır külıp, bır qyzaryp otyrsa kerek, sonda Ejen han: - Nege küldıŋ, Esenkeldı? Jasyrmai syryŋdy özıŋ aitşy dedı. Sol kezde batyr jasynda bastan keşken mehnatty, qorlyqty aityp, şeşesınıŋ «Balam, as jeisıŋ altyndaǧan tabaqpen, Bır Jaratqan ömır berse saǧan» degenın esıne aldy,-deidı.
Qyzai arasynda Abylaidyŋ bır balasy Qasymnyŋ ülken ūly Esenkeldınıŋ aty Qyzai Esenkeldı batyrdyŋ qūrmetıne qoiylyp edı delınedı. Būl oqiǧa Esenkeldı batyr elşılık jūmystaryna belsene aralasyp jürgen 1760 jyldardyŋ ortasyna qarai boldy ma dep şamalaimyz. Esenkeldı batyr būl kezde erlıgımen äbden elge tanylǧan, ömırden täjıribe jinaǧan, talai ret şet elge elşılıktı bastap baryp aqjoltai atanǧan kezı. Qasym törenıŋ şeşesı Topyş Han Ordasy Burabaiǧa 1743 jyly hanym bolyp keldı. Qasym sūltan 1745 jyly tudy degende, onyŋ ülken ūly Esenkeldı eŋ erte degende 1765 jyly tuuy mümkın: «Auylyna babam qonyp jatqan künı, Qasymnyŋ ūl tuypty qatyny endı. Yrymdap Esekeŋe qoiǧyzypty, Abylai nemerenıŋ atyn endı». Endeşe Qyzai Esenkeldı batyr osy jyly han ordasy Burabaiǧa är türlı şarualarmen kelıp jürdı, ekı ortada bailanys üzılgen joq dep aita alamyz.
Burabaidaǧy Abylai han ordasymen ekı aradaǧy bailanys HIH ǧasyrdyŋ ortasyna deiın üzılmegenın Qyzaidyŋ Kenesary hannyŋ kegın alamyz dep qyrǧyzdy şapqan oqiǧalarynan da aŋǧaramyz. Kek alamyz dep Alatauǧa attanǧan qoldy bastaǧan belgılı batyrlar - matai Täneke men qyzai Qūdaimendı deidı.
Qyzaidyŋ tegı qadym zamanǧa bastaidy
Erlık däuırınıŋ bırtalai äŋgımelerınıŋ basyn şoldyq, endı osy Qyzaidyŋ tegı kım degen mäselege keleiık. Ol üşın bız ataqty Ärıptıŋ aqyn Kökbaiǧa aitqan «...Arǧynǧa senen körı Qyzai jaqyn» degen sözıne täpsır jasap köremız. Ärıp pen Qökbai bır-bırımen zamandas, öz zamanynyŋ asa bılımdı, aqyn azamattary. Ol zaman jalaŋ sözdıŋ zamany emes, myqty azamattardyŋ arasynda astarsyz eşteŋe de aitylmaidy. Kökbai Tobyqtynyŋ Kökşe degen atasynan, Ärıp bolsa Sadyr ūrpaǧy, şeşesı Kökşe, sol sebeptı naǧaşy-jien bolyp ekeuı aiausyz qaljyŋdasady, bıraq ekı arada jau piǧyl joq. Ärıp qandai tarihty meŋzep tūr ? Endı soǧan keleiık, būl jerde baiyrǧy tarihsyz bolmaidy, myŋjyldyqtan ärı oqiǧalar aitylyp tūr. Q.Halidtyŋ «qazaqtyŋ qariialary myŋjyldyqtyŋ ışınde adaspaidy» degenı este bolsyn.
Tobyqty Arǧyn ışıne Bes Meiram emes, Jetı Momyn qatarynda kıretını sözsız. Şejıre tüzudıŋ zaŋdylyǧy boiynşa Bes Meiram äuel bastan bar da, Jetı Momyn Arǧynǧa keiın qosylǧany anyq. Qai zamanda qosyldy degen sūraq tuady ?
Bızdıŋ jyl sanauymyzdan üş myŋdai jyldai būryn qazaq dalasynda ekı ülken ūlysty köremız, bırı «Avesta» siiaqty asyl mūrany qaldyrǧan Arian, ekınşısı «Oǧyz qaǧannyŋ» qissasyn jyrlaityn Tūran elderı edı. Bırtalai zaman aǧaiyndy-ınılı bolyp tūrǧan ekı ūlys ta östı. Arian elı sol kezde adam sany mol, özgeden üstem edı, maly köp edı, ūşy-qiyrsyz Saryarqa dalasyna syimady. «Avesta» bylai deidı: «Endi, mine, Jämşid patşalyǧy üşin toǧyz jüzinşi qys ta tüsti. Sonda būl jer irili-ūsaqty malǧa, adamǧa, it pen qūsqa, qyp-qyzyl bop janǧan otqa tolyp ketti. Irili-ūsaqty mal men adam özine oryn taba almady... Sonda Jämşid qyrǧa şyqty, Künniŋ baǧdaryn baiqady, öziniŋ altyn müiizine ürledi, qamşysyn sermedi: “Ainalaiyn Spenta-Armaiti, meniŋ malym men adamym syisyn, jazyl endi, qanatyŋdy jai”,– dep jalyndy. Osylaişa jerdi būrynǧy köleminiŋ üşten üşine deiin ūlǧaitty, jäne osy jerde irili-ūsaqty mal jaiylym tapty, adam balasy öziniŋ tilegine, erkine sai ömir keşti. Jaratuşy Ahura Mazda – Kök Täŋirimen birge daŋqty Arianam-Baidja belinde (Arqa belı), Barukaşa kölı (Aqsaqal Barby kölı) jaǧasynda mäjilis qūrdy. Tumysy bölek mol tabyndardyŋ iesi, adamzat balasynyŋ eŋ jaqsy ökilderimen birge daŋqty Arianam Vaidjaǧa Jämşid te keldi. Sol jerde Ahura-Mazda Qūdai bylai dedi: «O, qasietti Jämşid, myna jalǧan düniege qys ta keler, aldymen qardyŋ qara būlty Qaratauǧa jauar. Osy sūmdyq jūttan malyŋnyŋ üşten biri ǧana qalar, onyŋ özinde özen jaǧasyndaǧy qalyŋ qamys pen taudyŋ aǧaşyna panalap. O, Jämşid, myna jalǧan dūniede qoidyŋ tūiaǧynyŋ izin kezdestiru ǧajap qaldyrar» (Avesta.M., 1993. – 176-180-bb).
Arian elıne jūt keldı, onyŋ üstıne Tūranmen tıl tabysa almady. Ekı arada dau tudy, bırınışısı - Ortalyq Qazaqstannyŋ ken oryndaryn bölıse almady, ekınşısı – Alladan tüsken tört kıtaptyŋ bırı Zäbürdı Arian qabyldap, Tūran qabyldamady. Osy auyr jūt pen ruhani kikıljıŋ sebebınen Arian jūrty bır jaǧy Ündıstan, bır jaǧy İran qyratyna, bır jaǧy Altai taularyna köştı. Qola däuırınıŋ soŋyna qarai qazaq dalasyna Tūran elı ielık qyldy. Osy örkenietten saq (saha) qauymy ösıp şyqty. Saq mäselesın Qazaqstan tarihyna qatysy bar adam ainalyp öte almaidy, men de oqulyqtardy jazǧan kezde azdy-köptı derekter negızınde şolyp ötıp jürgen taqyryp. Mäselenıŋ şeşımı «Saq» jäne «skif» ataularynda. Osy ekı atauda da orystyq jäne sovettık tarihnamadan kele jatqan qatelık bar. Terminde qatelık bolǧan soŋ arǧy jaǧy belgılı. Bız qazırgı jyl sanauymyzǧa, iaǧni İsa paiǧambar tuǧanǧa deiıngı bırınşı myŋjyldyqta Jetısu men Türkıstannan Qarateŋız boiyna, Altai taularynan Horezmge deiıngı territoriiany «saq» atauyna ie bolǧan köptegen taipalar mekendedı dep jazamyz. Şyn mänınde irandyq jazbalarda «saq» emes «saha». «Tarih atasy» Gerodot (b.z.b. V ǧ) olardy «skuz» dep ataidy. Semit derekterınde būl halyq «işguzai» jäne «işkuz» türınde kezdesedı. Bız orys transkripsiiasynyŋ jetegımen älı «skif» dep jürmız, mäsele köne grek älıpbiındegı «ö» ärpınıŋ qalai oqylatynyna bailanysty. Būdan şyǧatyn qorytyndy bıreu bızdıŋ saq, nemese skif (skuz, işguzai) dep jürgenderımız ışkı oǧyzdar. Dala tūrǧyndarynyŋ ekınşı atauy - qaŋly, iaǧni dala adamy (qaŋ-şöleit dala degen maǧyna beredı).
Endı mūnyŋ bärınıŋ Qyzaiǧa qandai qatysy bar dep otyrsyz ǧoi? Qyzaidyŋ ata-babalary da arian qauymdary ışınde osy aumaly-tökpelı zamanda Altaiǧa audy. Keiın arian jūrty Ūly dalanyŋ şyǧys qaptalynda qiiat äuletın taqqa otyrǧyzyp Ǧūn (Kün) patşalyǧyn qūrdy. Osy patşalyqtyŋ oŋtüstık qaptalynda Üisın, batys qaptalynda - Qaŋly siiaqty erteden aralas elder bar edı. Üisinder alǧaşqy kezeŋde Şyǧys Türkistandy mekendep, al iuechji taipalary oŋtüstik-batysqa jer auǧan soŋ, Jetisu men Ferǧana (Davan) ölkelerine ornyqty. Qytai jazbalaryna qarasaq Ile öŋırı ertede iuechjige tiesılı bolǧanǧa ūqsaidy. Bızdıŋ zamanymyzdan būrynǧy III ǧasyrda olar ǧūndardyŋ batys jaǧyndaǧy Dunhuaŋ men Chilan tauy aralyǧyn qonystanǧan el edı. Ǧūndardyŋ şabuylynan ürıkken iuechjı taipalary özderınıŋ būrynǧy mekenın tastap, Ile özenınıŋ alqabyna qonys audarady. Būdan būryn Ile özenı alqaby se (saq) taipalarynyŋ mekenı boluǧa tiıstı, qonys audaryp kelgen iuechjıler būl jerdı basyp alady. Iýechjılerdıŋ oŋtüstıkke köşe almai qalǧan bır bölegı Nanşan tauyna şegınıp, ol jerdegı taipalarmen aralasyp kettı. Iýechjıler Ile öŋırıne qonys audarǧan soŋ, Üisın bilıgı ǧūndardyŋ kömegıne süienıp jaŋa qonystanyp jatqan körşılerıne şabuyl jasap, olardy batysqa qarai yǧystyryp jıberdı de, Ile özenı alqaby men Ystyqköl alabyndaǧy qūnarly qonysqa kelıp ornyǧady. Osylaişa Üisın qūramyna tek qana iuechjı ǧana, onyŋ qūramyna engen se, iaǧni saqtar da endı. Ile özenı alabyna auysqannan keiın üisın elı tez damyp ırgelı memleketke ainaldy.
Sol däuirdegi körnekti odaqtyŋ biri - qaŋlylar, äuelden Syrdariia men Ertıs arasyndaǧy ölkemen tyǧyz bailanysty (Avestada Syr boiyna qatysty Kanhga atauy kezdesedi)! -Mıne, Ärıptıŋ Kökbaiǧa «...Arǧynǧa senen körı Qyzai jaqyn» deuınıŋ syry osy. Arian ışınde köbı arǧyn bolatyn, al oǧyzdar qaŋly arasynda edı. Ärine, ǧūn, üisin, qaŋly qauymdarynyŋ qonystanu mäselesi tolyq şeşildi deuge äli erte, onyŋ üstine halyqtardyŋ ǧūndar bastaǧan qoly qonys audaruy kezeŋinde (III ǧ. bastap) etnoterritoriialyq kartaǧa eleuli özgerister engeni dausyz.
(Jalǧasy bar)
Jambyl Omarūly Artyqbaev, Tarih ǧylymdarynyŋ doktory, Gumilev atyndaǧy EŪU-nıŋ professory
Abai.kz
