«Jas Alaş» gazetınde jariialanǧan «Söz tanityn köz kerek» maqalasynan bastalǧan qalamgerlerıdıŋ söz saiysy odan ärı jalǧasyn tapty. Nazarlaryŋyzǧa Nesıpbek Aitūlynyŋ "Özıŋ diuanisyŋ, kımge pır bolasyŋ?" maqalasyna Myrzan Kenjebaidyŋ jauabyn ūsynyp otyrmyz.
Qazaqstan Jazuşylarynyŋ Qūryltaiy qarsaŋynda
Quanyşymda şek joq! Bügıngı qazaq ädebietınıŋ, äsırese, poeziianyŋ jai-japsary, pıkırtalastar, közqarastar ärtürlılıgı, naqty ädebi synnyŋ joqtyǧy, «Alaş», Memlekettık syilyq degenderdıŋ keide barmaq basty, köz qystylyqpen berıletını siiaqty kökeikestı mäselelerdıŋ jalǧyz ädebi gazetımız «Qazaq ädebietınde» de köterılmek tügıl syŋar auyz söz aitylmaǧanyna 23 jyldyŋ jüzı bolyp edı. Adamnyŋ da, qoǧamnyŋ da aǧzasyn bıldırmei jep bıtıretın osynau keselderge qarsy oi-pıkırlerdı aşyp aituǧa jol aşyp bergen, qazaq baspasözınıŋ bügınde kındıkten qalǧan jalǧyzyndai «Jas Alaşyma» jerdegı emes, köktegı Qūdaidyŋ nūry jausyn! Qūryltai aldyndaǧy būl syni pıkırtalasqa Amanhan Älımnıŋ Nesıpbek Aitūlynyŋ «Ruhani jaŋǧyru» bäigesın alǧan «poema» dep atalǧan şyǧarmasyna syny jäne oǧan N. Aitūlynyŋ qarsy maqalasy köpten qalyptasqan ünsızdık atty ūstanymǧa qozǧau salǧandai boldy. A.Älımnıŋ bar jazyǧy onyŋ eşqandai da poemaǧa üş qainasa sorpasy qosylmaitynyn, avtor poema degennıŋ ne ekenınen habarsyzdau ekenın aitqany edı. Būl şynynda da poemadan auyly alysta jatqan, Elbasyn oryndy-orynsyz maqtauǧa köbırek köŋıl bölgen, bastan-aiaq ūranşyl pafostan tūratyn, bır-bırıne logikalyq bailanysy joq joldardyŋ jiyntyǧy siiaqty degen pıkırdı bız de aittyq. Ätteŋ, özıne aitylǧan synǧa qalai jauap bergenıne qarap-aq adamnyŋ oi-örısı, paryq-parasaty, körgendılıgı, bılım deŋgeiı qandai därejede ekenı taiǧa taŋba basqandai körınedı de tūrady eken. Avtor özınıŋ şyǧarmasy Amanhan aitqandai öte qaradürsın, qarabaiyr emes şynaiy körkem şyǧarma bolsa, onysyna būltartpas dälelder keltırıp, baisaldy, sauatty (eger ondaiy bar bolsa) jauap bergenı jön edı. Bıraq 23 jyl boiy ädebiettegı ötkır synnyŋ ornyna «ünsızdık», iaǧni «tynyştyq saqtau» qaǧidasyn qaru etıp ūstap kelgen Jazuşylar Odaǧyna özgerıs äkeletın Qūryltai künı kep qalsa da Amanhandar aitatyn azdy-köptı syn-pıkırge älı de jol aşyla qoimaǧanyn Nesıpbek myrzanyŋ dereu Amanhannyŋ öleŋderın tūtqynǧa tüsken jemqordyŋ aqşasyn sanaǧan qarjy polisiiasyndai jılıktep, borşalaǧanynan anyq kördık. Ärine, ädebi pıkırtalas kezınde ädep saqtaluy kerek ekenı aian. Amal ne, Nesıpbektıŋ sol maqalasy ädebi pıkırtalas degennen görı aşu-yza, keudenı kernegen kek deuge kelıŋkıreitın dünie bolyp şyqty. Ol tıptı, A.Älımge jyly lebız bıldırgenderdı «klassikter» dep keketuge deiın bardy. Älde 23 jyldan berı poeziiaǧa qatysty bır ötkır pıkırtalas körmei şölırkeu me, älde özım de Nesıpbek Aitūlynyŋ «klassigı» bolǧym keldı me qaidam, «Jas Alaşqa» «Aqyndyq – eŋ aldymen ar tazalyǧy» degen maqala jazdym. Bıraq sonyŋ ışınde Amanhan Älımge jaqtasyp, ony qorǧaştap aitqan bır auyz söz bolǧan joq. "Jaqsy öleŋ, ortaşa öleŋ, naşar öleŋ bolady. Kemşılıksız dünie joq, ekınıŋ bırı ūly aqyn, kemeŋger aqyn dep jürgenderdıŋ özınde şikılık keŋırdekten keledı" dedım. Maqala negızınen bügıngı jazuşylar Odaǧynyŋ jai-küiı, poeziianyŋ jeke basqa tabynuşylyq poeziiasyna, bilık basyndaǧy bişıkeşterden bastap, qaltaly baişykeşterge arnalǧan jaǧympazdyq, künkörıs poeziiasyna ainalyp bara jatqany, keibır ädebi syilyqtardyŋ poeziia salasynda barmaq basty, köz qystylyqpen berıletını turaly boldy. Ūtyry kelgende aita keteiık, sol maqalada osy künı közı tırı bır azamattyŋ sol Memsyilyq laureaty atanu üşın 5-6 ret tüsıp, aqyrynda rakpen auyramyn, därıgerler 5-6 ai ömırıŋ qaldy dep otyr, raktan öldım ne, asylyp öldım ne, osy joly laureat bolmasam asylyp ölem dep jūrttyŋ zäresın alǧanyn, sol kısı aramyzda älı jürgenı, endı bırı Elbasymyzǧa qart partizan jazuşyny salyp laureattyq alǧany da aityldy. Sonyŋ ışınde Memlekettık syilyqty Nesıpbek Aitūlynyŋ qaita-qaita tüsıp, jylarman bolyp maqala jazyp jürıp alǧanyna säl keŋırek toqtaldym. Ol äleumettık jelılerde jariialandy. Sonau soǧys jyldary «Prinimaiu ogon na sebia» degen söz tırkesı qalyptasqan eken. Adam aiar qylyǧym joq, söitıp, men de Nesıpbek Aitūlynyŋ qardai boraǧan oǧynyŋ tasqynyn Amanhannan özıme qarai būrdym da aldym. İä, kım-kımnıŋ de paryq-parasatynyŋ deŋgeiın onyŋ «läm-mimınen»-aq köresıŋ. Nesıpbek myrza da menı özımnıŋ öleŋderımmen-aq soiyp salmaq bolyp otyryp özınıŋ oi-örısı, bılım-bılıgı qandai deŋgeide ekenın būl joly taǧy bır baiqatyp qoidy. Öz basym osynyŋ aldynda onyŋ Memsyilyq laureaty degen ataqqa qanşalyqty laiyq ekenıne kümän keltırgenım mäselenıŋ ber jaǧy eken. Ol özı ädebi syn aitpaq bolǧan adamyn «uyzynda jarymaǧan» degen siiaqty biologiialyq, «kötek arbaly» degen siiaqty jol-kölık uaqiǧalarynyŋ terminderımen sybap salatynyn körgenmın. Endı özımdı «diuana» degenıne renjımek tügıl bıraz selkıldep külıp alǧanyma Alla kuä! Onyŋ «Jas Alaşta» jariialaǧan «Özıŋ diuanasyŋ, kımge pır bolasyŋ» degen maqalasyn oqyp endı myna Nesıpbek QazMU-dyŋ jurnalistika fakultetın bıtırgen be şynymen, mynau ne degen ädebi sauatsyzdyq dep taǧy qairan qaldym. Qairan qalǧan sebebım, Nesıpbek qai aqynnyŋ da şynşyldyǧy, ar-namys aldyndaǧy tazalyǧy eŋ äuelı özınıŋ boiyndaǧy bükıl mını men kemşılıgın öleŋı arqyly özı aityp otyratynynan körınetının bılmeidı eken. İä, menıŋ öleŋderımde myna jalǧan dünienıŋ qu tırlıgınen görı mūŋ, ötken künderdı aŋsau, «biık qyp arman bergen küiıktı erge» dep qol jetpeske qol sozu jiı kezdesedı, äsırese, özımnıŋ ömır süruge qabıletsızdıgım, joq jerden özıme jau tauyp alatyn şataqtyǧym, aqylsyzdyǧym turaly da köp aitqanym ras. Būl bır mende emes, özge de aqyndar arasynda köp ūşyrasatyn jaǧdai. Aitūly sonyŋ ışınde menıŋ bügınde «misyz degen ataǧym bar» degen sözımdı körgende kökten ızdegenı jerden tabylǧandai quanyp, sen şynynda da misyzsyŋ, men baiaǧydan berı sony bılmei kelıppın, sen aitysuǧa tūrmaityn adamsyŋ degenge şeiın barady. Mıne, Nekeŋnıŋ älem ädebietınıŋ poeziiasy tügıl üidıŋ ırgesındegı orys ädebietınen sauaty öte tömen adam ekenı osy sözınen taǧy men mūndalap şyǧa keledı. Özın-özı şeneu, mıneu, özıne-özı küiınu olar tügıl künı keşegı Jūmeken, Mūqaǧali, Keŋşılıkterde de jetkılıktı. Tört jaǧy tügel tört qūbyladai derlık graf, aty älemge äigılı L.Tolstoi bır sözınde men haiuandarşa ömır sürıp jatyrmyn dese, bas aqyn Abaiyŋnyŋ özı «At kötermes mınım bar», endı bırde «Jüregıme qarasam, inedeiın taza joq» deidı. Sergei Eseninnıŋ «Na koi chert mne, chto ia poet, i bez menia v dostatke driani» degen öleŋın kezınde özım qazaqşaǧa audarǧanmyn. «Drian» degen orysta tükke tūrǧysyz, sılımtık degendı bıldıredı. Būlaişa özın-özı öltıre synap-mıneu, özın kem sanau A. Blokta da jeterlık. Olar özderın solai dep otyrǧanda menıŋ özımdı «misyz»deuımnıŋ özı Nesıpbektıŋ laureattyǧymen barabar şyǧar.(Äzıl ǧoi»). Sol ataqty adamdardyŋ özderın özderı solai mınegenınen habary bar sauatty adam bolsa ol osylai betaldy söilemes edı. Demek, ol ädebietten onşa jan susynyn qandyrmaǧan adam bolǧany. Onyŋ jurfakty qalai bıtırgenıne taŋdanuyma da sol sebep boldy. Jalpy, osy azamattyŋ syn maqalasynyŋ qaisysyn alsaŋyz da alyp otyrǧan obektısın taldau, talqylau, salihaly pıkır aitudan görı onyŋ avtoryn uyzynda jarymaǧan», «kül tasyǧan Amanhan», menı «Diuanasyŋ, kımge pır bolasyŋ» dep, auyl-üidıŋ arasyndaǧy ūrys-kerıske äbden maşyqtanǧan äielderşe kemsıtu, aiqai-şu ūrysu basym bolyp keledı. Al änebır kezde Qūl Kerım Elemes degen aqynnyŋ öleŋderın synap otyryp, ony «kök şapandy, kötek arbaly Kerım Elemes» dep atauy onyŋ synşyldyǧynyŋ eŋ «şyrqau şegı» boldy. Retı kelgende renışımızdı aita keteiık, onyŋ osyndai bylapyt sözderınıŋ «mūrtyn būzbai» bergen «Jas Alaş» menıŋ «Aqyndyq eŋ aldymen ar tazalyǧy» degen maqalamnyŋ älgındei aşylau tūstaryn qysqartyp berdı. Nesıpbek menıŋ aqyndyq eŋ aldymen ar tazalyǧy degenıme taza adamdar ündemeidı degen siiaqty kısı külerlık «tūjyrym» aitady. Osynyŋ özınen-aq onyŋ älem aqyndarynyŋ qai-qaisysy da ar-namys tazalyǧyn dūǧadai qaitalaumen ötkenınen beihabar ekenı taǧy da körınıs beredı. Ras, ar-namys tazalyǧy haqynda ündemeitınder bar. «Ūrynyŋ arty quys», ärtürlı ataq-daŋqty, syi-siiapatty, laureattyqty neşe türlı qulyq-sūmdyqpen alǧandar ar tazalyǧy turaly ündemeidı. Öitkenı, özınıŋ arty aşylyp qalady. Apyr-ai, būl özı basqany aitpaǧanda ǧūlama şaiyr Äbubäkır Kerderınıŋ «Airylsaŋ da ömır boiy jiǧanyŋnan, ei, pende, aiyrylmaşy imanyŋnan" degenın, al orys poeziiasynyŋ eŋ aituly tūlǧalarynyŋ özı «Duşa poeta doljna byt chistoi», «Duşa moia, bud bezvinna kak angel» deumen ötkenın de bılmeidı eken ǧoi deisıŋ taǧy da. İä, kezınde Eseninge, Blokqa, Mūqaǧaliǧa, Tölegenge, Maratqa (Otaraliev) elıktep, bızdıŋ qatarlardyŋ ışpegenı kem de kem şyǧar. QazMU-dyŋ alǧaşqy kursynda oqyp jürıp «Maskünem studenttıŋ monology» degen äzıl öleŋ jazǧam. Ol: Qūdaiym, bızdı erkek qyp jaratqanda, Deptı ǧoi: «Al ömırden qarap qalma!» Juaiyq qaiǧy-mūŋdy keudedegı, Ei, dosym, köŋıl aşar şarap bar ma?,- dep bastalyp, onyŋ tıptı, leksiia, zachet, emtihan degenderdı köp uaiymdatpaityn «keremet qasietterın» aityp kelıp: Būl ömır ömır emes avtobaza, Işkışter – eŋ myqtysy «Kraz», «Mazy». Qiraimyz bır künı älı tasqa soǧyp, Osylai jüremız de bıraz ǧana,- degen äzılmen aiaqtalatyn. Ol keiın bükıl universitetke taralyp ketıptı. Ötken jastyq şaqtan estelık bolsyn dep kıtabyma kırgızsem, Nesıpbek dos menıŋ aqyndyǧymdy synau üşın jüzdegen öleŋnıŋ ışınen sony qalai tauyp alǧan deseŋızşı!? Au, sonau Omar Häiiamnan berı qaraiǧylardyŋ ışınde öleŋıne araq-şarapty, käiıpke tüsken masaŋ küidı jyrlamaǧan şaiyr bar ma!? Aruaqtary keşırsın, taǧy da Mūqaǧali, Tölegen, Marattar eske tüsedı. Eŋ bır mädeniettıleu sanalatyn A. Bloktyŋ: «Ty pravo, pianoe chudovişe, Iа znaiu, istina v vine, U pianogo poeta slezy, U pianoi prostitutki smeh" - degen joldarynan Nesıpbektıŋ habary bar ma joq pa, onda şaruam joq. Menı aldaǧy Qūryltaiymyzdyŋ qarsaŋynda ädebiettıŋ beikünä arudai eŋ bır päkizat janry poeziiamyz turaly onyŋ ädıl baǧasyn eşqandai «Alaş» syilyǧy da, ärkım ärtürlı aila-täsılmen alatyn Memlekettık syilyq ta bere almaityny, qysqasy aqyndyq eşqandai syilyqpen ölşenbeitını turaly maqala jazuyma Aitūlynyŋ aqyn A.Älımdı synaǧan maqalasy türtkı bolǧanyna älı de quanamyn. Öitkenı, baspasöz betınde şirek ǧasyrdai uaqyttan berı naqty syn maqala körmei şölırkegenep qalǧanymyzdy jasyrudyŋ qajetı joq. Bır ǧana «ätteŋ-aiy» sol N. Aitūly özıne baǧyştap aitylǧan syndy kötere almauyna ädebi öresınıŋ deŋgeiı sebep bolǧanyn körsetıp aldy. Taǧy bır ätteŋ-aiy sol – menıŋ Nesıpbek dos synaǧan öleŋderım turaly söz qadırın bıletın aqyndar men talai-talai oqyrman baspasöz betınde şyn tebırenısterın bıldırgen edı. Ras, mende keibıreulerşe elımız täuelsızdık alǧaly qazaq jūmaqtaǧydai qarhälläzi ömır sürude, myŋdaǧan jyldar körmegen jaqsylyqty endı kördık nemese "Astanam, bas qalam, jas qalam" dep, Nesıpbekşılep bır öleŋnıŋ ana jerıne de, myna jerıne Elbasymyzdy engızıp esım kete jyrlaǧan bır öleŋ jazyp körmeppın. Onyŋ esesıne, eldıŋ, qazaq ūltynyŋ, äleumettık auyr jaǧdaiy, ana tılımnıŋ öz Otanyndaǧy aianyşty halı, jerım men jer bailyǧymnyŋ retsız räsua bolyp jatqany siiaqty ūltqa ortaq uaiymymdy aituǧa beiımdeu ekenım de ras. Keibır ūranşyldar Astana qalasynyŋ tuǧan künıne arnap atoilatyp 300-den astam öleŋ oqyp jatqanda Azattyq taŋy atqanda Aldymnan şyǧyp kıl eges, Alaqan jaiyp aspanǧa Bız kütken baqyt būl emes, - dep bastalatyn öleŋım jariialanyp, qalyŋ oqyrman rizaşylyǧyn bıldırıp jatqanda būl Myrzan-Qaiǧy ǧoi dep mazaqtaǧandar da boldy. Bolmaitynyn bılseŋ de jaza jeŋıl, Aitqyzbasty aitqyzar nala köŋıl. Bız qimaityn eşnärseŋ qalmady ǧoi Keleŋsızder kemsıtken mazaq ömır, - dedık te qoidyq. Älde Gelvesiiden, älde Jan Bodriiiardan «bır memlekettıŋ basşysyn maqtap-maqtap memleketımen qosyp qūrtyp jıberuge bolady» degendı oqyǧanym bar. Söz soŋynda aldaǧy Qūryltaiymyzdyŋ qarsaŋynda osy maqalany jazuyma sebepker bolǧan Nesıpbekke qatty riza bola otyryp, oǧan da, basqa da aqyn dostaryma aitarym: aqyly bar adam synnan emes bas salyp bırın-bırı maqtaudan qorquy kerek. Syndy ūnatpaityn adam eşqandai şyndyqty da ūnatpaidy.Myrzan KENJEBAI, aqyn
