Arystanbek Mūhamediūly: Nauryz eŋ äuelı baldyrǧandarǧa arnaluy kerek

5084
Adyrna.kz Telegram
http://adyrna.kz/content/uploads/2018/03/nauryz-2016.jpg
Osydan bıraz būryn Qazaqstan Respublikasynyŋ Mädeniet jäne sport ministrı Arystanbek Mūhamediūly «Egemen Qazaqstan» gazetıne nauryz meiramyn jaŋa ülgıde ötkızu jönınde tarqata äŋgımelep bergen bolatyn. Töl merekemız turaly berılgen tūşymdy sūhbatty öz saitymyzda da jariialaǧandy jön körıp otyrmyz. – Arystanbek Mūhamedi­ūly, osydan bırer jyl būryn res­­pub­likalyq baspasöz bet­terınde Nauryz meiramyn jaŋa ülgıde ötkızu jönınde tol­ǧaqty oi aityp, jalpy ūlttyq auqymda atap ötu­dıŋ tyŋ joldaryn ūsynǧan edı­ŋız. Elbasynyŋ byltyr säuır aiyn­da jariialanǧan maqa­lasynan ke­iın būl mäselege erekşe den qoiu qajet­tılıgı tuyndaǧan sekıldı. – Ärbır merekenıŋ özındık sal­maǧy bar, al Nauryz bızdıŋ ūlt­tyq eŋ bırınşı merekemız! Däs­türımızdı därıptep, asyl mūra­larymyzdyŋ bederın aişyq­tau­da orny erekşe būl merekenı qazaq halqy «jaqsylyqtyŋ bas­tauy» dep ūǧady. Memleket bas­­şysynyŋ «Bolaşaqqa baǧ­dar: ruhani jaŋǧyru» atty maqa­lasynda: «Jaŋa tūrpatty jaŋ­ǧyrudyŋ eŋ basty şarty – sol ūlttyq kodyŋdy saqtai bılu. On­syz jaŋǧyru degenıŋızdıŋ qūr jaŋ­ǧy­ryq­qa ainaluy op-oŋai», – dep ait­qan sözı bar. Şyǧystyŋ şyraiyn kel­tır­gen, halyq arasynda kere­met qol­dauǧa ie būl mereke HVIII ǧa­syr­ǧa deiın ejel­gı Grekiiada, ejel­gı Rimde, Ūly­bri­taniiada, 1700 jylǧa deiın ejelgı Ruste de atalyp kelgen. Sondyqtan tarihy ärıde jatqan osy ūlyq künge bız airyqşa yqylas tanytyp, onyŋ mazmūndyq qyry menen syryn odan ärı baiyta tüsuımız kerek. Nauryz mere­kesı 1991 jyly 15 nauryzda Qazaq­stan Prezidentı Jarlyǧynyŋ negızınde memlekettık märtebege ie bolǧan. Al 2009 jyldyŋ 24 säuırınde Elbasy nauryz aiynyŋ 21, 22, 23 künderın «Nauryz meiramy» dep jariialady. Naq osy künnen bastap res­publikamyzda Nauryz meiramy keŋınen atap ötıle bastady. Danyşpan ata-babalarymyz būl kündı tabiǧattyŋ ǧa­jap bel­gılerın eskere otyryp, ai­ryq­şa qasietı bar ai retınde baǧalaǧan. Ūlytau sūhbatynda Elba­sy N.Ä.Nazarbaev: «Bız ūlt­tyq mäde­nie­tı­mız ben salt-dästürı­mızdı qas­ter­leuımız kerek» degen sözınde ül­ken män jatyr. Zaman bır orynda tūrǧan joq. Nauryz meiramyna jaŋa reŋk beru üşın adamnyŋ ūltyna, dıni baǧynystylyǧyna qaramastan, adamgerşılık qūndylyqtar­ǧa män bergenımız abzal. Qazaqstan halqy tügel qamtylatyndai maz­mūnyn jasau kerek. Bırlıktıŋ, tatulyqtyŋ, eŋbektıŋ, ızgılıktıŋ, baqyttyŋ merekesı bärımızge qatysty.  – El arasynda «Nauryz merekesı būqaralyq sipattan ajyrap, sah­nalyq keiıpke enıp kettı» degen de sözder aitylyp jür. – İä, azdaǧan jūrtşylyq­tyŋ qy­zyq­tauyna ǧana ainal­ǧan folk­­lor­lyq qoiylym körı­nı­sınen aspai jürgenı ras. Sol se­beptı merekenıŋ özıne säi­­kes ai­şyq­taryn tülete oty­­ryp, folk­lorlyq-etnografiialyq auqym­nan jalpy qazaqstan­dyq me­reke därejesıne jetkızu kerek. Būl mäselede Ūlttyq namys pen ruhani bolmysymyzdy jaŋǧyrtu degen asqaq oi jatyr. Qazır Nauryz degende, tıgılgen kiız üilerge kelıp, qonaq bolyp ketetınder men syrttan baqy­laityndar dep ekıge bölıp qarauǧa bolady. Merekede baqy­lau­şylar bolmaidy, bärı de qaty­su­şy bolu kerek. Bız osyǧan asa nazar audarǧanymyz jön. Son­dyqtan da Nauryzǧa qajet ır­gelı ızdenıster men tarihi ärı zama­naui şaralar turasynda aitar bolsaq, mūnyŋ bırneşe joly bar. – Ol qandai joldar?  – Bırınşı. Eŋ äuelı Nauryz bal­­dyr­ǧandarǧa arnaluy kerek. Nauryzda bız bar meiırım-şapa­ǧatymyzdy balǧyn bala­pan­darymyzǧa arnaǧanymyz dūrys. Jaŋa jylǧa säbi nege üiır? Roj­destvo nesımen myqty? Aiaz ata da, Santa-Klaus ta eŋ äuelı bala­­nyŋ tılın tabady. Bır ǧana şy­r­şa sol künnıŋ şyraiyn ke­l­tırıp, Jaŋa jyl­dyŋ ideolo­giia­lyq nysanyna ainalyp kettı. Alǧaşynda Jaŋa jyl qar­saŋynda üige tek qaraǧai nemese şyrşa būtaǧyn ornatqan. Bertın kele bütın bır aǧaşty sändep qoiu dästürge ai­nalǧan. Alǧaşqy jaŋajyldyq şyrşa fran­suzdyq audannyŋ bırı – Elzasta ornatylǧan. Būl oqiǧa, şamamen, 1600 jyldary bol­­ǧan eken. Al endı sol şyrşa­nyŋ ainala­syn­da asyr salǧan oiyn balasyna Aiaz ata­lar syilyq syi­­laidy, tar­tu-taral­ǧysyn ja­sai­dy. Otbasy müşe­lerın, ül­ken­derdı de nazardan tys qal­dyryp körgen emes. Osy tärız­dı dästürdıŋ berık ornyǧuy būl mere­ke­lerdı halyqqa barynşa jaqyn­­datqany mälım. Söitıp Jaŋa jyldan ärbır bala tosyn jaŋa­lyqtar kütedı. Sol sekıldı Nauryzdyŋ qadır-qa­sietın jan-jaqty qamti oty­ryp, şyn mänınde mereke jasa­ǧymyz kelse, Nauryzdyŋ bırınşı maǧynasy da, sänı men saltanaty da baldyrǧandar boluy tiıs. Ekınşı. Ūlttyq kiım. Osyn­dai qa­siettı künderı ärkım özı­ne jara­sa­tyndai, sän-sal­ta­na­tymen, maq­ta­nyşpen kietındei ūlttyq kiım ülgılerıne erekşe män berse. Nauryz – barşa qazaq­­­standyqtardyŋ merekesı. Son­­­dyqtan būl ūly merekege är ūlttyŋ ökılı özderıne tän däs­türlı kiım­derın kise. Qazaqtyŋ dästürlı ūlt­tyq kiımıne küllı älem tamsana, qyzy­ǧa qaraidy. Bar­­lyǧymyz osy qasiettı künı, bas­­qa da atauly künderı ūlttyq kiım kiıp şyǧaiyq! Baiqasaŋyz, Täuelsızdık taŋy atqa­ly berı joǧarǧy bilık­ten Nauryz me­re­kesınde Elbasy Nūrsūltan Äbışūly Nazarbaev qana ädemı şapan kiıp, Ūlys künınde qalai jürudıŋ keremet mädeniettı ülgısın körsetude. Qazaqtyŋ «tanyǧan jerde boi syily, tanymaǧan jerde ton syily» deitın mätelı bar. Halyq arasynda belgılı bır toptar üide de, tüzde de, kündelıktı tūrmysta da ūdaiy jaq­­sy kiınıp jürgen. El aǧalary jaǧa­ly kiım, tymaq jäne börık kigen. Menıŋşe, bız şal, aqsaqal, qarasaqal, qart, qariia sekıl­dı ataulardy kez kelgen jerge jön-josyqsyz qystyra bermei, öz ardaq­tylarymyzdy syilap, el aǧasy desek oryndy bolmai ma?! Al endı bas kiımge kelsek, tymaq­­tyŋ türı köp qoi. Tülkı ty­maq, eltırı tymaq, seŋseŋ tymaq, pūşpaq tymaq. Syrtyn berık, qymbat matalarmen tystaidy. Tymaq – qasiettı bas kiım. Ony aiyrbastauǧa bolmaidy, oǧan aiaq tigızbeidı. Jaqsy kısıler­dıŋ tymaǧy atadan balaǧa mūra retınde qalyp otyrǧan. Bızdıŋ esımızde tymaqqa salu deitın salt bolǧan. Halyqta ädette şala tuǧan säbidı osylai ösıretın ǧūryp bar. Onyŋ sebebı künınen erte tuǧan säbi ūstauǧa, besıkke saluǧa kelmeidı, tymaq jyly, ärı böleuge, ūstauǧa yŋǧaily bola­dy. Būl – tymaqtyŋ qadırı men qa­sietın beineleitın körınıs. Ūl­­ty­­myz­dyŋ bas kiımderınıŋ taǧy bırı – börık. Börıktıŋ syrty maq­pal, pülış, barqyt siiaqty qym­bat matalardan tıgıledı. Sän­dık üşın töbesıne ükı, jiegıne mon­şaq, şaşaq, türlı asyl tas­tar, tüime, oqa, zer, kümıs taǧylady. Jas jıgıtter men sal-serı­ler, aqyn­dar börıkterıne ükı ta­ǧyp, zerlep, örnektep kigen. My­­­saly, Aqan serı, Bırjan sal, Ükı­lı Ybyrai, Mäşhür Jüsıp Köpei­ūly börıkterınıŋ töbesıne ükı taǧyp jürgen. Analarymyz, qyz-kelın­şek­ter bergek, börık, jaulyq, jelek, jyrǧa, kimeşek, kündık, ora­mal, qarqara, säukele, taqiia, şälı kigen. Sonyŋ ışınde säuke­le­nıŋ orny bölek. Säukele – tek bas kiım emes, ol – qazaq hal­qy­nyŋ bailyǧy men sän-sal­tanatynyŋ, mädenietı men önerı­nıŋ ozyq ülgısı, öner tuyndy­sy retınde baǧalanatyn öte qym­bat etnografiialyq mülık. Sony­men bırge ol – qazaqtyŋ qyz­dary­na degen közqarasynyŋ da bır belgısı.  Mūnyŋ bärı ainalyp kelgende, ekonomikamyzdyŋ da qozǧauşy küşterınıŋ bırıne ainalady. El arasynda ūlttyq kiımge degen sūranys paida bolady da, käsıpkerler sapaly önımge köŋıl böle bastar edı. Üşınşı. Qyzǧaldaq – Nauryz­dyŋ atributtyq belgısı, emblemasy retınde bekıtudı qajet etedı. Güldıŋ adamǧa degen äserı öte mol. Sebebı gülden erekşe sūlu­lyqpen bırge adam när ala­dy. Gül tūrǧan jerde biık sezım bar. Mereke künı analarǧa, qyz-kelın­şekterge gül syilau köŋılderge qūştarlyq syilaidy. Būǧan qosa mekemeler, köşe­ler, saiabaqtar qyzǧaldaqtarmen, basqa da güldermen kömkerılıp, abattandyrylsa nūr üstıne nūr. Törtınşı. Kün men tünnıŋ teŋeluı – astronomiialyq köktem­nıŋ tuuy. Astronomdardyŋ tılı­men aitar bolsaq, būl kezde Kün­nıŋ ortalyǧy öz qozǧalysy bary­synda Jer ekvatoryn kesıp ötedı. Ǧylymda köktem tuatyn mezgıldı türlışe şamalau ädısı qalyptasqan. Kün qozǧalysyna negızdelgen esep boiynşa naǧyz köktem osy – Kün men Tünnıŋ (21-nen 22-ne qaraǧan tünı) teŋelu sätı. Tün ortasy auǧanda jappai jaŋa kündı qarsy alu däs­tü­rın tü­let­kenımız abzal. Bas­qa halyq­tar­ǧa qaraǧanda, Qazaq­stan hal­qy­­­nyŋ Jaŋa jyl – Nauryzdy qar­sy aluy osy qasietımen basym. Besınşı. Batystyq aǧaiyn­dar «Amal keldı – jyl keldı!» dep, arqa-jarqa bolyp, Ūlys künın bır kısıdei atap ötedı. Al būl erek­­şe kün Ūlt Köşbasşysy el damuynyŋ kepılı retınde bel­gı­lep bergen bırlık, tatu­lyq, ot­­ba­­sy­ny qasterleu siiaqty adam­­­zat­tyq qūndylyqtarǧa qū­ryl­­ǧan. Nauryz meiramyna al­dyn ala ülken daiyndyqtar jasa­lady. 14 nauryz künı taŋǧy saǧat 6-dan bastap jūrttyŋ bärı üi-üidı jaǧalap körısedı. «Kım erte tūryp, 40 üige kırıp, körısetın bolsa, soǧan Qydyr ata nesıbesın beredı» degen de söz bar. Sol nesıbenı alyp qalu üşın kışkentai baldyrǧandar taŋ atpai erte tūryp, üi-üige jügırıp, ülken ata-äjelerge baryp körısetın. Ülken adamdar «Bügın körısuge adamdar keledı» dep, üiınıŋ ainalasyn, ışın tazalap, jaŋa kiımder kiıp, kütıp oty­rady. Sonymen būl kün Körı­su künıne sūranyp-aq tūr. Altynşy. Nauryz meira­mynyŋ ruhani-mädeni tärbielık mänın ıs jüzınde ömırge engızudı ūsynsaq artyq bola qoimas. Būl maqsatta nauryzdyŋ 21-ı künı sipatyn aşatyndai ärı ūlttyq tanym men dästür saltty jaŋǧyrtatyndai • Otbasy künı • Qaiyrymdylyq jasau künı • Aq dastarqan künı • Tal egu künı dep mazmūn bere otyryp, ruhani ıs-şaralardy nege qalyp­tastyrmasqa. Mäselen, Otbasy künı ata-baba ruhyna taǧzym ete otyryp, üi ışı tügel tuǧandarymen kezdeskenı dūrys. Dästürdıŋ ozyǧy bar. Korei halqy jyldyŋ bır künın tek otbasy-oşaq qasynda ötkızu üşın, otbasy müşelerı ata-anasyna sälem bere baryp, bır-bırıne quanyş syilaidy eken. Qaiyrymdylyq jasau künı asta-tök ysyrapşyldyqqa emes, balalar jäne qarttar üilerıne syi-siiapat jasaumen erekşelense. Al Aq dastarqan künı – ūlttyq taǧamdar künı dese de bolǧandai. Bauyrsaq, taba nan, salma, maişelpek, qattama, talqan, bidai köje, tary, jent, maisök, bökpe t.b. taǧamdardyŋ yŋǧaily qaptamamen şyǧaru öndırısıne den qoisaq qūba-qūp bolar edı.Nauryzda sonymen qatar jappai tazalyq şaralaryn ötkızu kerek. «Bır tal kesseŋ, on tal ek!» degendei, 21 nauryz barşamyz, äsırese balalarymyzdan bastap, tal egıp, köşet otyrǧyzumen ainalyssaq. Būl kün tamyljyǧan tabiǧattyŋ qaita oianatyn tūsy. Tek qana öz üiımızdı emes, sony­men qatar auyldaǧy aulamyz ben qala köşelerınıŋ tazalyǧyna da qarauymyz qajet. Ainala ta­biǧatty äsem ete tüsetın de osy jai­­qalǧan aǧaş­tar men gül­der emes pe? Ärı bal­dyr­ǧan­dary­myz­dy eŋbekke bauludyŋ tamaşa ülgısı bolar edı. Jetınşı. Däl osy «Nauryz meiramy» künderı aiasynda elı­mızdıŋ ısker azamattary, mese­nattar, qoǧamdyq ūiymdar men mekemeler balalar üilerıne, tūrmysy tömen otbasylarǧa jäne qoǧamnyŋ äleumettık qorǧal­maǧan toptaryna järdem jasap, qaiyrymdylyq şaralary­na köŋıl bölgenı jön. As mäzırın äz-Nauryzǧa beiımdep, käsıpkerler Nauryz köje, bauyrsaǧyn aldymen sol adamdarǧa tegın taratsa. Būl igı ıste Qazaqstannyŋ bel­sendı jastaryn, volonterlardy Nauryzdyŋ jaŋa tūrpatta toilanuyna jūmyldyrsaq, jü­re­gımızge jaqyn merekenıŋ mänı men sänı arta tüsedı. Kerek deseŋız, Nauryzdyŋ ruhani mär­tebesı üşın, jyl saiyn qys ailarynda dästürlı berıletın ädebiet pen öner salasy qairatkerlerıne arnalǧan syilyqtardyŋ tabys etu merzımın de Nauryz meiramyna auystyrǧan abzal. Segızınşı. Qydyr baba (Qyzyr) bar jaqsylyqtyŋ, mol­­ş­y­lyq pen berekenıŋ iesı, ümıtt­ıŋ şyraǧyn jaǧatyn kie. «Qyryqtyŋ bırı – Qydyr» sözınıŋ astarynan osyndai tüsınıkten tuyndaǧan faktordy köremız. Qydyr baba köpşılıktıŋ aldynda qaşanǧa deiın bata berıp, «ülken» kısılerdıŋ soŋynda jüruı tiıs? Qiialdy ūştai tüsetın müm­kın­dıkterdı paidalanaiyq. En­deşe, Qydyr babany Nauryz mei­ramyn ötkızu barysynda ūtym­­dy paidalanǧan abzal. Ua­qy­ty­nyŋ denın balalarmen öt­kız­sın. Taqpaq aitqyzsyn, öleŋ oqyt­syn, än tyŋdasyn, önerın kör­sın! Sondyqtan Qydyr ata­nyŋ meiırımı aldymen bal­dyr­ǧan­­dar­dyŋ köterıŋkı köŋıl küiı­men ūştasqany kerek. – Nauryz kezındegı mädeni jäne sporttyq şaralardy qaitemız? – Dūrys aitasyz. Nauryz mei­ramy aiasynda memlekettık deŋgei­degı dästürlı mädeni jäne sporttyq ıs-şaralar ūiymdas­tyrudy jandandyru kerek. Sondai-aq būqaralyq sportty jäne halyqtyq dästürlerdı nasihattau maqsatynda, veloşeru, marafon sekıldı bükıl halyqtyq sipaty bar sport şaralarymen qatar ūlttyq oiyndardan jyl saiynǧy respublikalyq «Nauryz spartakiadasyn» ūiym­das­tyrudy ūsynamyz. BAQ müm­kın­dıkterın paidalanuǧa airyq­şa nazar audarǧanymyz abzal. Barlyq būqaralyq aqparat qūraldary Nauryz meiramyn atap ötu barysynda ötkızılıp jat­qan şaralardyŋ tanymdyq jäne mazmūndyq jaǧyna män beruı tiıs. Nauryz ideiasyn nasi­hat­tau barysynda aimaqtar arasynda teleköpırler ötkızu, telemarafondar men taqyryptyq baǧ­dar­lamalar, aqparattyŋ basqa da for­malaryn ūiymdastyrudyŋ maŋyzy zor. – Şynymen-aq, sözıŋızdıŋ jany bar. Bylai qarasaŋ qol­dan keletın-aq närse. Ata-babaǧa taǧzym, ūrpaqqa önege boluşy edı. – İä. Nauryz qoǧamda saiasi tūraqtylyqty, dostyq pen kelısımdı nyǧaitudyŋ, jalpy qazaqstandyq, otbasylyq mere­kenıŋ tetıgıne ainala bas­tauy tiıs. Būl – osynau qasiettı de qasterlı jerdı mūra etıp qaldyryp ketken ata-baba aldyndaǧy boryşymyz. Būl – bızdıŋ ūrpaq aldyndaǧy mındetımız! «Bızdıŋ qasiettı jerımızdı yqy­lym zamandardan Ūly dala dep, al babalarymyzdy Ūly dala­­nyŋ ūrpaqtary dep ataǧan. Bız – solardyŋ jalǧasymyz, Ūly dalanyŋ mūragerlerımız. Osynau keŋ-baitaq Ūly dalanyŋ kögınde halqymyzdyŋ baq jūldyzy bolyp Jaŋa Qazaqstan dünie­ge keldı. Bızdıŋ Qazaqstanymyz – ūly ıs­terdıŋ ūiytqysy bol­ǧan Ūly dala elı!» dep edı ǧoi Prezident. Bolaşaqqa baǧdar jasap, ülken serpılıs jasaǧan elımızge qazır düniejüzı tamsanyp, ülken ümıtpen qarap otyr. Endeşe, igılıkke bettegen kez kelgen jaŋa bastamany erekşe yqylaspen atqaryp, jaŋǧyrǧan ruhtyŋ jarşysy boluǧa ūmtylaiyq. – Äŋgımeŋızge raqmet.

Äŋgımelesken Ǧabit ISKENDERŪLY

nationalmuseum.kz

Maqala «Egemen Qazaqstan» gazetınen alyndy. 

Pıkırler