Osydan bıraz būryn Qazaqstan Respublikasynyŋ Mädeniet jäne sport ministrı Arystanbek Mūhamediūly «Egemen Qazaqstan» gazetıne nauryz meiramyn jaŋa ülgıde ötkızu jönınde tarqata äŋgımelep bergen bolatyn. Töl merekemız turaly berılgen tūşymdy sūhbatty öz saitymyzda da jariialaǧandy jön körıp otyrmyz.
– Arystanbek Mūhamediūly, osydan bırer jyl būryn respublikalyq baspasöz betterınde Nauryz meiramyn jaŋa ülgıde ötkızu jönınde tolǧaqty oi aityp, jalpy ūlttyq auqymda atap ötudıŋ tyŋ joldaryn ūsynǧan edıŋız. Elbasynyŋ byltyr säuır aiynda jariialanǧan maqalasynan keiın būl mäselege erekşe den qoiu qajettılıgı tuyndaǧan sekıldı.
– Ärbır merekenıŋ özındık salmaǧy bar, al Nauryz bızdıŋ ūlttyq eŋ bırınşı merekemız! Dästürımızdı därıptep, asyl mūralarymyzdyŋ bederın aişyqtauda orny erekşe būl merekenı qazaq halqy «jaqsylyqtyŋ bastauy» dep ūǧady. Memleket basşysynyŋ «Bolaşaqqa baǧdar: ruhani jaŋǧyru» atty maqalasynda: «Jaŋa tūrpatty jaŋǧyrudyŋ eŋ basty şarty – sol ūlttyq kodyŋdy saqtai bılu. Onsyz jaŋǧyru degenıŋızdıŋ qūr jaŋǧyryqqa ainaluy op-oŋai», – dep aitqan sözı bar.
Şyǧystyŋ şyraiyn keltırgen, halyq arasynda keremet qoldauǧa ie būl mereke HVIII ǧasyrǧa deiın ejelgı Grekiiada, ejelgı Rimde, Ūlybritaniiada, 1700 jylǧa deiın ejelgı Ruste de atalyp kelgen. Sondyqtan tarihy ärıde jatqan osy ūlyq künge bız airyqşa yqylas tanytyp, onyŋ mazmūndyq qyry menen syryn odan ärı baiyta tüsuımız kerek. Nauryz merekesı 1991 jyly 15 nauryzda Qazaqstan Prezidentı Jarlyǧynyŋ negızınde memlekettık märtebege ie bolǧan. Al 2009 jyldyŋ 24 säuırınde Elbasy nauryz aiynyŋ 21, 22, 23 künderın «Nauryz meiramy» dep jariialady.
Naq osy künnen bastap respublikamyzda Nauryz meiramy keŋınen atap ötıle bastady. Danyşpan ata-babalarymyz būl kündı tabiǧattyŋ ǧajap belgılerın eskere otyryp, airyqşa qasietı bar ai retınde baǧalaǧan.
Ūlytau sūhbatynda Elbasy N.Ä.Nazarbaev: «Bız ūlttyq mädenietımız ben salt-dästürımızdı qasterleuımız kerek» degen sözınde ülken män jatyr. Zaman bır orynda tūrǧan joq. Nauryz meiramyna jaŋa reŋk beru üşın adamnyŋ ūltyna, dıni baǧynystylyǧyna qaramastan, adamgerşılık qūndylyqtarǧa män bergenımız abzal. Qazaqstan halqy tügel qamtylatyndai mazmūnyn jasau kerek. Bırlıktıŋ, tatulyqtyŋ, eŋbektıŋ, ızgılıktıŋ, baqyttyŋ merekesı bärımızge qatysty.
– El arasynda «Nauryz merekesı būqaralyq sipattan ajyrap, sahnalyq keiıpke enıp kettı» degen de sözder aitylyp jür.
– İä, azdaǧan jūrtşylyqtyŋ qyzyqtauyna ǧana ainalǧan folklorlyq qoiylym körınısınen aspai jürgenı ras. Sol sebeptı merekenıŋ özıne säikes aişyqtaryn tülete otyryp, folklorlyq-etnografiialyq auqymnan jalpy qazaqstandyq mereke därejesıne jetkızu kerek. Būl mäselede Ūlttyq namys pen ruhani bolmysymyzdy jaŋǧyrtu degen asqaq oi jatyr. Qazır Nauryz degende, tıgılgen kiız üilerge kelıp, qonaq bolyp ketetınder men syrttan baqylaityndar dep ekıge bölıp qarauǧa bolady. Merekede baqylauşylar bolmaidy, bärı de qatysuşy bolu kerek. Bız osyǧan asa nazar audarǧanymyz jön. Sondyqtan da Nauryzǧa qajet ırgelı ızdenıster men tarihi ärı zamanaui şaralar turasynda aitar bolsaq, mūnyŋ bırneşe joly bar.
– Ol qandai joldar?
– Bırınşı. Eŋ äuelı Nauryz baldyrǧandarǧa arnaluy kerek. Nauryzda bız bar meiırım-şapaǧatymyzdy balǧyn balapandarymyzǧa arnaǧanymyz dūrys. Jaŋa jylǧa säbi nege üiır? Rojdestvo nesımen myqty? Aiaz ata da, Santa-Klaus ta eŋ äuelı balanyŋ tılın tabady. Bır ǧana şyrşa sol künnıŋ şyraiyn keltırıp, Jaŋa jyldyŋ ideologiialyq nysanyna ainalyp kettı.
Alǧaşynda Jaŋa jyl qarsaŋynda üige tek qaraǧai nemese şyrşa būtaǧyn ornatqan. Bertın kele bütın bır aǧaşty sändep qoiu dästürge ainalǧan. Alǧaşqy jaŋajyldyq şyrşa fransuzdyq audannyŋ bırı – Elzasta ornatylǧan. Būl oqiǧa, şamamen, 1600 jyldary bolǧan eken. Al endı sol şyrşanyŋ ainalasynda asyr salǧan oiyn balasyna Aiaz atalar syilyq syilaidy, tartu-taralǧysyn jasaidy. Otbasy müşelerın, ülkenderdı de nazardan tys qaldyryp körgen emes. Osy tärızdı dästürdıŋ berık ornyǧuy būl merekelerdı halyqqa barynşa jaqyndatqany mälım. Söitıp Jaŋa jyldan ärbır bala tosyn jaŋalyqtar kütedı.
Sol sekıldı Nauryzdyŋ qadır-qasietın jan-jaqty qamti otyryp, şyn mänınde mereke jasaǧymyz kelse, Nauryzdyŋ bırınşı maǧynasy da, sänı men saltanaty da baldyrǧandar boluy tiıs.
Ekınşı. Ūlttyq kiım. Osyndai qasiettı künderı ärkım özıne jarasatyndai, sän-saltanatymen, maqtanyşpen kietındei ūlttyq kiım ülgılerıne erekşe män berse. Nauryz – barşa qazaqstandyqtardyŋ merekesı. Sondyqtan būl ūly merekege är ūlttyŋ ökılı özderıne tän dästürlı kiımderın kise. Qazaqtyŋ dästürlı ūlttyq kiımıne küllı älem tamsana, qyzyǧa qaraidy. Barlyǧymyz osy qasiettı künı, basqa da atauly künderı ūlttyq kiım kiıp şyǧaiyq!
Baiqasaŋyz, Täuelsızdık taŋy atqaly berı joǧarǧy bilıkten Nauryz merekesınde Elbasy Nūrsūltan Äbışūly Nazarbaev qana ädemı şapan kiıp, Ūlys künınde qalai jürudıŋ keremet mädeniettı ülgısın körsetude.
Qazaqtyŋ «tanyǧan jerde boi syily, tanymaǧan jerde ton syily» deitın mätelı bar. Halyq arasynda belgılı bır toptar üide de, tüzde de, kündelıktı tūrmysta da ūdaiy jaqsy kiınıp jürgen. El aǧalary jaǧaly kiım, tymaq jäne börık kigen. Menıŋşe, bız şal, aqsaqal, qarasaqal, qart, qariia sekıldı ataulardy kez kelgen jerge jön-josyqsyz qystyra bermei, öz ardaqtylarymyzdy syilap, el aǧasy desek oryndy bolmai ma?!
Al endı bas kiımge kelsek, tymaqtyŋ türı köp qoi. Tülkı tymaq, eltırı tymaq, seŋseŋ tymaq, pūşpaq tymaq. Syrtyn berık, qymbat matalarmen tystaidy. Tymaq – qasiettı bas kiım. Ony aiyrbastauǧa bolmaidy, oǧan aiaq tigızbeidı. Jaqsy kısılerdıŋ tymaǧy atadan balaǧa mūra retınde qalyp otyrǧan. Bızdıŋ esımızde tymaqqa salu deitın salt bolǧan. Halyqta ädette şala tuǧan säbidı osylai ösıretın ǧūryp bar. Onyŋ sebebı künınen erte tuǧan säbi ūstauǧa, besıkke saluǧa kelmeidı, tymaq jyly, ärı böleuge, ūstauǧa yŋǧaily bolady. Būl – tymaqtyŋ qadırı men qasietın beineleitın körınıs. Ūltymyzdyŋ bas kiımderınıŋ taǧy bırı – börık. Börıktıŋ syrty maqpal, pülış, barqyt siiaqty qymbat matalardan tıgıledı. Sändık üşın töbesıne ükı, jiegıne monşaq, şaşaq, türlı asyl tastar, tüime, oqa, zer, kümıs taǧylady.
Jas jıgıtter men sal-serıler, aqyndar börıkterıne ükı taǧyp, zerlep, örnektep kigen. Mysaly, Aqan serı, Bırjan sal, Ükılı Ybyrai, Mäşhür Jüsıp Köpeiūly börıkterınıŋ töbesıne ükı taǧyp jürgen.
Analarymyz, qyz-kelınşekter bergek, börık, jaulyq, jelek, jyrǧa, kimeşek, kündık, oramal, qarqara, säukele, taqiia, şälı kigen. Sonyŋ ışınde säukelenıŋ orny bölek. Säukele – tek bas kiım emes, ol – qazaq halqynyŋ bailyǧy men sän-saltanatynyŋ, mädenietı men önerınıŋ ozyq ülgısı, öner tuyndysy retınde baǧalanatyn öte qymbat etnografiialyq mülık. Sonymen bırge ol – qazaqtyŋ qyzdaryna degen közqarasynyŋ da bır belgısı. Mūnyŋ bärı ainalyp kelgende, ekonomikamyzdyŋ da qozǧauşy küşterınıŋ bırıne ainalady. El arasynda ūlttyq kiımge degen sūranys paida bolady da, käsıpkerler sapaly önımge köŋıl böle bastar edı.
Üşınşı. Qyzǧaldaq – Nauryzdyŋ atributtyq belgısı, emblemasy retınde bekıtudı qajet etedı. Güldıŋ adamǧa degen äserı öte mol. Sebebı gülden erekşe sūlulyqpen bırge adam när alady. Gül tūrǧan jerde biık sezım bar. Mereke künı analarǧa, qyz-kelınşekterge gül syilau köŋılderge qūştarlyq syilaidy.
Būǧan qosa mekemeler, köşeler, saiabaqtar qyzǧaldaqtarmen, basqa da güldermen kömkerılıp, abattandyrylsa nūr üstıne nūr.
Törtınşı. Kün men tünnıŋ teŋeluı – astronomiialyq köktemnıŋ tuuy. Astronomdardyŋ tılımen aitar bolsaq, būl kezde Künnıŋ ortalyǧy öz qozǧalysy barysynda Jer ekvatoryn kesıp ötedı. Ǧylymda köktem tuatyn mezgıldı türlışe şamalau ädısı qalyptasqan. Kün qozǧalysyna negızdelgen esep boiynşa naǧyz köktem osy – Kün men Tünnıŋ (21-nen 22-ne qaraǧan tünı) teŋelu sätı. Tün ortasy auǧanda jappai jaŋa kündı qarsy alu dästürın tületkenımız abzal. Basqa halyqtarǧa qaraǧanda, Qazaqstan halqynyŋ Jaŋa jyl – Nauryzdy qarsy aluy osy qasietımen basym.
Besınşı. Batystyq aǧaiyndar «Amal keldı – jyl keldı!» dep, arqa-jarqa bolyp, Ūlys künın bır kısıdei atap ötedı. Al būl erekşe kün Ūlt Köşbasşysy el damuynyŋ kepılı retınde belgılep bergen bırlık, tatulyq, otbasyny qasterleu siiaqty adamzattyq qūndylyqtarǧa qūrylǧan. Nauryz meiramyna aldyn ala ülken daiyndyqtar jasalady. 14 nauryz künı taŋǧy saǧat 6-dan bastap jūrttyŋ bärı üi-üidı jaǧalap körısedı. «Kım erte tūryp, 40 üige kırıp, körısetın bolsa, soǧan Qydyr ata nesıbesın beredı» degen de söz bar. Sol nesıbenı alyp qalu üşın kışkentai baldyrǧandar taŋ atpai erte tūryp, üi-üige jügırıp, ülken ata-äjelerge baryp körısetın. Ülken adamdar «Bügın körısuge adamdar keledı» dep, üiınıŋ ainalasyn, ışın tazalap, jaŋa kiımder kiıp, kütıp otyrady. Sonymen būl kün Körısu künıne sūranyp-aq tūr.
Altynşy. Nauryz meiramynyŋ ruhani-mädeni tärbielık mänın ıs jüzınde ömırge engızudı ūsynsaq artyq bola qoimas. Būl maqsatta nauryzdyŋ 21-ı künı sipatyn aşatyndai ärı ūlttyq tanym men dästür saltty jaŋǧyrtatyndai
• Otbasy künı
• Qaiyrymdylyq jasau künı
• Aq dastarqan künı
• Tal egu künı dep mazmūn bere otyryp, ruhani ıs-şaralardy nege qalyptastyrmasqa.
Mäselen, Otbasy künı ata-baba ruhyna taǧzym ete otyryp, üi ışı tügel tuǧandarymen kezdeskenı dūrys. Dästürdıŋ ozyǧy bar. Korei halqy jyldyŋ bır künın tek otbasy-oşaq qasynda ötkızu üşın, otbasy müşelerı ata-anasyna sälem bere baryp, bır-bırıne quanyş syilaidy eken. Qaiyrymdylyq jasau künı asta-tök ysyrapşyldyqqa emes, balalar jäne qarttar üilerıne syi-siiapat jasaumen erekşelense. Al Aq dastarqan künı – ūlttyq taǧamdar künı dese de bolǧandai. Bauyrsaq, taba nan, salma, maişelpek, qattama, talqan, bidai köje, tary, jent, maisök, bökpe t.b. taǧamdardyŋ yŋǧaily qaptamamen şyǧaru öndırısıne den qoisaq qūba-qūp bolar edı.Nauryzda sonymen qatar jappai tazalyq şaralaryn ötkızu kerek. «Bır tal kesseŋ, on tal ek!» degendei, 21 nauryz barşamyz, äsırese balalarymyzdan bastap, tal egıp, köşet otyrǧyzumen ainalyssaq. Būl kün tamyljyǧan tabiǧattyŋ qaita oianatyn tūsy. Tek qana öz üiımızdı emes, sonymen qatar auyldaǧy aulamyz ben qala köşelerınıŋ tazalyǧyna da qarauymyz qajet. Ainala tabiǧatty äsem ete tüsetın de osy jaiqalǧan aǧaştar men gülder emes pe? Ärı baldyrǧandarymyzdy eŋbekke bauludyŋ tamaşa ülgısı bolar edı.
Jetınşı. Däl osy «Nauryz meiramy» künderı aiasynda elımızdıŋ ısker azamattary, mesenattar, qoǧamdyq ūiymdar men mekemeler balalar üilerıne, tūrmysy tömen otbasylarǧa jäne qoǧamnyŋ äleumettık qorǧalmaǧan toptaryna järdem jasap, qaiyrymdylyq şaralaryna köŋıl bölgenı jön. As mäzırın äz-Nauryzǧa beiımdep, käsıpkerler Nauryz köje, bauyrsaǧyn aldymen sol adamdarǧa tegın taratsa. Būl igı ıste Qazaqstannyŋ belsendı jastaryn, volonterlardy Nauryzdyŋ jaŋa tūrpatta toilanuyna jūmyldyrsaq, jüregımızge jaqyn merekenıŋ mänı men sänı arta tüsedı. Kerek deseŋız, Nauryzdyŋ ruhani märtebesı üşın, jyl saiyn qys ailarynda dästürlı berıletın ädebiet pen öner salasy qairatkerlerıne arnalǧan syilyqtardyŋ tabys etu merzımın de Nauryz meiramyna auystyrǧan abzal.
Segızınşı. Qydyr baba (Qyzyr) bar jaqsylyqtyŋ, molşylyq pen berekenıŋ iesı, ümıttıŋ şyraǧyn jaǧatyn kie. «Qyryqtyŋ bırı – Qydyr» sözınıŋ astarynan osyndai tüsınıkten tuyndaǧan faktordy köremız. Qydyr baba köpşılıktıŋ aldynda qaşanǧa deiın bata berıp, «ülken» kısılerdıŋ soŋynda jüruı tiıs?
Qiialdy ūştai tüsetın mümkındıkterdı paidalanaiyq. Endeşe, Qydyr babany Nauryz meiramyn ötkızu barysynda ūtymdy paidalanǧan abzal. Uaqytynyŋ denın balalarmen ötkızsın. Taqpaq aitqyzsyn, öleŋ oqytsyn, än tyŋdasyn, önerın körsın! Sondyqtan Qydyr atanyŋ meiırımı aldymen baldyrǧandardyŋ köterıŋkı köŋıl küiımen ūştasqany kerek.
– Nauryz kezındegı mädeni jäne sporttyq şaralardy qaitemız?
– Dūrys aitasyz. Nauryz meiramy aiasynda memlekettık deŋgeidegı dästürlı mädeni jäne sporttyq ıs-şaralar ūiymdastyrudy jandandyru kerek. Sondai-aq būqaralyq sportty jäne halyqtyq dästürlerdı nasihattau maqsatynda, veloşeru, marafon sekıldı bükıl halyqtyq sipaty bar sport şaralarymen qatar ūlttyq oiyndardan jyl saiynǧy respublikalyq «Nauryz spartakiadasyn» ūiymdastyrudy ūsynamyz. BAQ mümkındıkterın paidalanuǧa airyqşa nazar audarǧanymyz abzal. Barlyq būqaralyq aqparat qūraldary Nauryz meiramyn atap ötu barysynda ötkızılıp jatqan şaralardyŋ tanymdyq jäne mazmūndyq jaǧyna män beruı tiıs. Nauryz ideiasyn nasihattau barysynda aimaqtar arasynda teleköpırler ötkızu, telemarafondar men taqyryptyq baǧdarlamalar, aqparattyŋ basqa da formalaryn ūiymdastyrudyŋ maŋyzy zor.
– Şynymen-aq, sözıŋızdıŋ jany bar. Bylai qarasaŋ qoldan keletın-aq närse. Ata-babaǧa taǧzym, ūrpaqqa önege boluşy edı.
– İä. Nauryz qoǧamda saiasi tūraqtylyqty, dostyq pen kelısımdı nyǧaitudyŋ, jalpy qazaqstandyq, otbasylyq merekenıŋ tetıgıne ainala bastauy tiıs. Būl – osynau qasiettı de qasterlı jerdı mūra etıp qaldyryp ketken ata-baba aldyndaǧy boryşymyz. Būl – bızdıŋ ūrpaq aldyndaǧy mındetımız! «Bızdıŋ qasiettı jerımızdı yqylym zamandardan Ūly dala dep, al babalarymyzdy Ūly dalanyŋ ūrpaqtary dep ataǧan. Bız – solardyŋ jalǧasymyz, Ūly dalanyŋ mūragerlerımız. Osynau keŋ-baitaq Ūly dalanyŋ kögınde halqymyzdyŋ baq jūldyzy bolyp Jaŋa Qazaqstan düniege keldı. Bızdıŋ Qazaqstanymyz – ūly ısterdıŋ ūiytqysy bolǧan Ūly dala elı!» dep edı ǧoi Prezident.
Bolaşaqqa baǧdar jasap, ülken serpılıs jasaǧan elımızge qazır düniejüzı tamsanyp, ülken ümıtpen qarap otyr. Endeşe, igılıkke bettegen kez kelgen jaŋa bastamany erekşe yqylaspen atqaryp, jaŋǧyrǧan ruhtyŋ jarşysy boluǧa ūmtylaiyq.
– Äŋgımeŋızge raqmet.
Äŋgımelesken Ǧabit ISKENDERŪLY
nationalmuseum.kz
Maqala «Egemen Qazaqstan» gazetınen alyndy.