(قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ 30 جىلدىعىنا وراي)
2009 جىلى وڭتۇستىك كورەيادا وتكەن ورتالىق ازيا رەسپۋبليكالارىنىڭ ينۆەستيتسيالىق فورۋمىندا اقش مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، نوبەل سىيلىعىنىڭ يەگەرى گەنري كيسسيندجەر: «قازاقستان – وركەنيەتتىڭ بەسىگى، – دەي كەلە، – قازاقستاندا «التىن ادام» التى جەردەن تابىلدى، ال بۇل ەگيپەتتە جانە باسقا جەرلەردە تابىلعان التىن جادىگەرلەردەن قاراعاندا الدەقايدا كوبىرەك...»، – دەپ قورىتىندى جاساعان بولاتىن. ال بۇعان دەيىن ارحەولوگتار مىناداي جادىگەرلەردى اشقان بولاتىن:
- بوتاي مادەنيەتى، مۇندا ءبىزدىڭ ەرامىزعا دەيىنگى 4 مىڭجىلدىقتاعى تاريحتى پاش ەتەدى. ال بۇل كەزدە العاش رەت جىلقىلار قولعا ۇيرەتىلىپ، قىمىز (قىشقىل ءسۇت) الىندى;
- «قالالار ەلى» (ارقايىم، سينتاشتا... بارلىعى 20-دان استام ەجەلگى قالالار), ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى 2800 جىلدىڭ شاماسى، وندا مەتال قورىتىلدى، كۇيمەلەر جاسالدى، قالالار وبسەرۆاتورياعا اينالدى... ۇلى دالادا العاش رەت (تەمىر داۋىرىنەن مىڭداعان جىلدار بۇرىن قاتتى مەتالدىڭ، كرەمنيدىڭ قۇيمالارى الىنعان، ال ب.ز.د. قارعالىدان، جەزقازعاننان جانە باسقا كەن ورىندارىنان ميلليون توننادان استام مەتالل تاياۋ شىعىسقا، ەجەلگى ەگيپەتكە، ۇندىستانعا جانە ت.ب. باسقا ايماقتارعا (چەرنوۆ جانە باسقالارى) ەكپورتالعان. ەگەر قازىرگى وركەنيەتتى ونىنشى كەزەڭ دەپ قاراستىراتىن بولساق، ونىڭ توعىزى – مەتالل ءوندىرىسى. سوندىقتان، قازاقستاندى وركەنيەت بەسىگى دەپ اتاۋ ورىندى.
1992 جىلى بۇۇ-عا مۇشەسى رەتىندە قابىلدانعان قازاقستانعا بۇگىندە مىنانداي سيپاتتاما بەرىلگەن: «قازاقستان – اۆتوريتارلىق ۇكىمەتى بار ۇلتتىق مەملەكەت...».
28 جىل بويى جۇرگىزىلگەن مەملەكەت ساياساتى تۇراقتى اۆتوريتارلىق بيلىكتىڭ ءمورىن جاساۋعا نەگىزدەلدى. ەگەر ساياسي جانە ەكونوميكالىق بۇل باعىت ۋاقىتىندا وزگەرتىلمەسە، بۇعان دەيىن تاريحتا بولعان ۇقساس رەجيمدەردىڭ تاعدىرىن قايتالايتىندىعىن كورسەتتى.
نەگىزگى ماكروەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك-ساياسي كورسەتكىشتەر قوعامنىڭ جەتىستىكتەرى مەن كەمشىلىكتەرىن ايقىن كورسەتەدى.
بۇۇ-نىڭ جانە باسقا دا حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ ستاتيستيكاسى بويىنشا قازاقستان الەمدە:
- 12-18 جاستاعى قىزدار اراسىنداعى سۋيتسيدتەن – 1 ورىن، ال تۇرعىندار اراسىندا 3-4 ورىن الادى. بۇل نەگىزىنەن 1957 جىلدان 1991 جىلعا دەيىنگى 500-دەن استام جەر استى، جەر ءۇستى جانە اۋادا سىنالعان اتوم جارىلىستارىنىڭ، سونداي-اق، 1963 جىلدان باستاپ وسى ۋاقىتقا دەيىن بايقوڭىر عارىش ايلاعىنان ۇشقان راديواكتيۆتى گەپتيلدىڭ (راكەتالارعا ارنالعان وتىننىڭ) ناتيجەسى.
سونىمەن قاتار، قازاقستاننىڭ 10 ميلليون گەكتار جەرى ءار ءتۇرلى دەڭگەيدەگى زىمىراندار سىنالاتىن رەسەيدىڭ اسكەري پوليگوندارىنا بەرىلدى. وسى پوليگوندار مەن وعان جاقىن ايماقتاردا مەكەن ەتكەن تۇرعىنداردىڭ اراسىندا قاتەرلى ىسىك پەن سۋيتسيد رەسپۋبليكا بويىنشا ورتاشا دەڭگەيدەن 10-12 ەسە جوعارى (كونكورد);
- ەل باي ادامداردىڭ سانى وسۋىمەن الەمدە 7-ءشى ورىنعا يە;
- جازاسىن وتەۋشىلەردىڭ سانى، ادام قۇقىقتارى مەن ءباسپاسوز بوستاندىعى، سىبايلاس جەمقورلىق، بالالار مەن انا ءولىم-جىتىمىنە قىسىم جاساۋ بويىنشا الەمدە العاشقى 20 ەلدىڭ قاتارىنا كىرەدى;
- 2021 جىلى باسەكەگە قابىلەتتىلىك تۇرعىسىنان 37 ورىنعا شىقتى;
- ءبىلىم دەڭگەيى بويىنشا 50 ورىن;
- ادام دامۋى تۇرعىسىنان 68-72 ورىندار;
- مەديتسينالىق كومەك پەن يننوۆاتسيا بويىنشا 82-90 ورىن;
- حالىق دەنساۋلىعى كورسەتكىشتەرى بويىنشا 120 ورىن;
- ءومىر دەڭگەيى بويىنشا 122 ورىن;
- ءار ازاماتقا مەملەكەتتىك شىعىندار رەيتينگىندە 140 ورىن;
- ەرلەردىڭ ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعى بويىنشا 150 ورىن;
- ورتاشا ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعى بويىنشا 188 ورىن. بۇل وزبەكستان، قىرعىزستانمەن شامالاس، ال اۋعانستان مەن گوندۋراسقا قاراعاندا ازىراق تومەن;
- سىرتقى قارىز – 160,4 ميلليارد دوللار (جان باسىنا شاققانداعى تمد ەلدەرىنىڭ ىشىندەگى ەڭ جوعارى كورسەتكىش. وزبەكستاندا – 21 دوللار، رەسەيدە – 468 ميلليارد دوللار...);
- ەكونوميكانىڭ 75%-دان استامى باسقارىلاتىن نەمەسە ساتىلاتىن شەتەلدىك كومپانيالارعا تيەسىلى، ونىڭ 40%-ى مۇناي-گاز سەكتورىن يەلەنگەن قىتايلىق كومپانيالاردىڭ ۇلەسىندە;
- ەكونوميكاداعى يننوۆاتسيانىڭ ۇلەسى 0,96% قۇرايدى (اقش – 51%، شۆەيتساريا – 62%);
- كاسىپورىنداردىڭ يننوۆاتسيالىق بەلسەندىلىگى – 7-8% (اقش 30%-دان استام);
- عىلىمعا ءجىو-ءنىڭ 0,20%-ى بولىنەدى (دامىعان ەلدەردە 18-20 ەسە كوپ);
- قازاقستان مەملەكەتتىك قۇرىلىمدار ءىس جۇرگىزۋدى مەملەكەتتىك ەمەس تىلدە جۇرگىزەتىن الەمدەگى ەكى ەلدىڭ ءبىرى...
- سوڭعى 7-8 جىلدا قازاقستان ەكونوميكاسىنىڭ ورتاشا ءوسۋ قارقىنى 2,5-3,4% دەيىن تومەندەدى;
- 1993 جىلدان 2021 جىلعا دەيىن ۇلتتىق ۆاليۋتا ءجۇز ەسە قۇنسىزداندى ...
قر پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى ايجان سقاقوۆا: «دۇنيەجۇزىلىك بانكتىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا، قازاقستاندا 2,6 ميلليون كەدەي ازامات (ولاردىڭ كوپشىلىگى كۇنىنە 0,82 دوللار جۇمسايدى), ال يۋنيسەف-ءتىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا، 1 ميلليونعا جۋىق كەدەي بالالار بار» دەپ اتاپ ءوتتى.
ەسەپ كوميتەتىنىڭ توراعاسى ن.گودۋنوۆا: «قازاقستاننىڭ ۇلتتىق قارىزى 20 تريلليون تەڭگەدەن (46,73 ميلليارد دوللار) استى. بۇل رۇقسات ەتىلگەن شەكتەن جوعارى (27%). 2014 جىلى مەملەكەتتىك قارىزدىڭ قاۋىپسىز شەگى جالپى ىشكى ءونىمنىڭ 22 پايىز قۇرادى. قازىر ول 29 پايىزعا جەتتى. مۇنداي قولايسىز جاعداي جوسپارلاۋداعى قاتەلىكتەردەن، جوبالاردى قارجىلاندىرۋدىڭ جەتكىلىكسىزدىگىنەن، سونداي-اق قارجىلىق ءتارتىپتىڭ بولماۋىنان تۋىندادى ... ».
«2017-2019 جىلدارى ەلدەن كاپيتال ەكسپورتى 8,4 ترلن تەڭگەنى ($ 19,6 ملرد) قۇراعانىن ا.تۇرسىنحان مەن ا.الىباەۆ سىندى قارجىگەرلەر اتاپ ءوتتى.
بۇل قۇرعاق ستاتيستيكا كەز-كەلگەن ارگۋمەنتتەردەن گورى قوعامداعى جالپى كورىنىستى سەنىمدى تۇردە كورسەتەدى جانە سول ارقىلى ءسىز كۇردەلى ماسەلەلەر مەن ولاردى شەشۋ جولدارىن انىقتاي الاسىز.
ايتا كەتۋ كەرەك، قازاقستان حالىقارالىق ارەنادا ەلدىڭ بەدەلىن كوتەرۋ ماقساتىندا ءتۇرلى شارالاردى بەلسەندى جۇزەگە اسىردى جانە جۇزەگە اسىرىپ كەلەدى، سونىمەن قاتار، شيەلەنىس وشاقتارىن تۇراقتاندىرۋعا بەلسەنە قاتىسادى. ماسەلەن، جىل سايىنعى استانا ەكونوميكالىق فورۋمدارى، بۇۇ-نىڭ گۋمانيتارلىق باعدارلامالارى اياسىندا اۋعانستانعا كومەك، ەقىۇ وتىرىسى (استانا-2011), استانا-ەكسپو-2017, سيريا پروبلەمالارىن بەيبىت جولمەن رەتتەۋ بويىنشا استانا ديالوگتارى جانە ت.ب.
سونىمەن قاتار، قازاقستان بيلىگى الەمگە ايگىلى جاڭاوزەندەگى ونداعان بەيبىت تۇرعىن قازا تاپقان ميتينگتى قارۋ ارقىلى باسقانى ء(ار ءتۇرلى مالىمەتتەر بويىنشا 17-دەن 120-عا دەيىن ولگەن) تاريحتا قالدى.
قاسىم-جومارت توقاەۆ 2019 جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا قازاقستاننىڭ ەكىنشى پرەزيدەنتى بولىپ سايلاندى. ول 2000 جىلى پرەمەر-مينيستر رەتىندە مەملەكەتتىك شەكارانى جوبالاۋ بويىنشا كەلىسسوزدەر پروتسەسىنە بەلسەندى قاتىستى. يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋدىڭ عالامدىق ۇدەرىسىنە قاتىستى.
2007 جىلدىڭ قاڭتارىندا ول قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتى سەناتىنىڭ توراعاسى بولىپ سايلاندى. 2008 جىلى ول ەقىۇ پارلامەنتتىك اسسامبلەياسىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى بولىپ، قازاقستان پارلامەنتىنىڭ جوعارعى پالاتاسىنىڭ سپيكەرى بولىپ سايلاندى.
2011 جىلى ناۋرىزدا توقاەۆ بۇۇ باس حاتشىسىنىڭ ورىنباسارى، بۇۇ-نىڭ جەنەۆاداعى كەڭسەسىنىڭ باس ديرەكتورى، سونىمەن قاتار، بۇۇ باس حاتشىسىنىڭ قارۋسىزدانۋ جونىندەگى كونفەرەنتسياداعى جەكە وكىلى بولىپ تاعايىندالدى.
بولاشاق مەملەكەت باسشىسى قارۋسىزدانۋ كونفەرەنتسياسىنىڭ باس حاتشىسى قىزمەتىن دە اتقاردى. تمد جانە شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمى سىرتقى ىستەر مينيسترلەرى كەڭەسىنىڭ توراعاسى بولىپ سايلاندى.
ەل ىشىندە وليگارحيالىق كلاندارمەن بايلانىستى ەمەس، ءوزىنىڭ تابيعاتى بويىنشا دەموكرات-ليبەرال...
ءوزىنىڭ يناۋگۋراتسيالىق سوزىندە توقاەۆ قىتاي جانە رەسەيمەن ستراتەگيالىق سەرىكتەستىكتى نىعايتۋدى سىرتقى ساياساتتاعى باسىمدىق دەپ اتادى. ول سونداي-اق امەريكا قۇراما شتاتتارىمەن (ا. گوربۋنوۆا) ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىقتى اتاپ ءوتتى.
90-شى جىلداردىڭ باسىندا مۇنداي سوزدەردى قۇبىلىس رەتىندە قابىلداۋعا بولار ەدى! بىراق قازىر بۇل كوركەم سوزدەردىڭ قۇنى تومەندەدى. رەسەيدىڭ قىرىم اننەكسيالاپ العاننان كەيىن جانە رەسەيدىڭ ۋكراينا جانە گرۋزيامەن قارىم-قاتىناسىنىڭ ۋشىعۋى، سونداي-اق الەمدە ورىن الىپ جاتقان مۇسىلماندار گەنوتسيدىنەن كەيىن (شىعىس تۇركىستان، سيريا، اۋعانستان، ليۆيا) قازاقتار، جالپى تۇركى حالىقتارى الەمگە «راۋشان ءتۇستى كوزىلدىرىگىن» شەشىپ قاراۋ كەرەك! وياناتىن كەز كەلدى! ساياسات السىزدەردى جانە وزىنە سەنىمسىزدەردى جاقسى كورمەيدى. ءجۇز جىل بۇرىن ت.رىسقۇلوۆ بىلاي دەپ جازدى: «...قازاقستان ءوز ەگەمەندىگىن ساقتاۋ ءۇشىن قىتايمەن جانە رەسەيمەن تەڭ دارەجەدە ساياسات جۇرگىزۋى كەرەك. ول ءۇشىن تۇركى رەسپۋبليكالارى بىرىگۋى كەرەك».
قازاقستان ءۇشىن №1 ساۋدا سەرىكتەسى – رەسەي نەمەسە ءتىپتى قىتاي ەمەس، ەۋروپالىق وداق (39%). ەو قازاقستاننىڭ ەڭ ءىرى ينۆەستورى بولىپ تابىلادى.
ق.توقاەۆ پەن ش.ميرزيوەۆتىڭ يناۋگۋراتسيالارىنداعى ءسوزىن سالىستىرساق، ءبىراز دۇنيەنى اڭعارۋعا بولادى. پرەزيدەنت ەۋروپالىق وداق ەلدەرى، تۇركيا باستاعان باۋىرلاس رەسپۋبليكالار قازاقستاننىڭ ەگەمەندىگىن ءبىرىنشى بولىپ مويىنداعانى تۋرالى يناۋگۋراتسيادا ەسكە تۇسىرمەدى.
پرەزيدەنت توقاەۆتىڭ ءبىرىنشى باستاعان ءىسى ساياسي رەفورمالار بولدى. ول پارلامەنتكە ساياسي جۇيەلىك رەفورمالارعا تۇجىرىمدامالىق بايلانىستى زاڭ جوبالارىن ۇسىندى. مەملەكەت باسشىسى باسەكەگە قابىلەتتى ەكونوميكا بولسا، قازاقستان تۇراقتى دامۋ جولىنا تۇسە الادى دەپ ءتۇسىندى. دەسە دە ءوز قۇقىقتارى بار ەركىن ادامدارسىز بۇل ماسەلە وڭ شەشىم تابۋى مۇمكىن ەمەس.
ول ءوزىنىڭ العاشقى جولداۋىندا بارلىق قايتا قۇرۋلاردىڭ باستى ماقساتى رەتىندە «بۇكىل مەملەكەت جۇمىسىنىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ، سايكەسىنشە، قازاقستاندىقتاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ ساپاسىن جاقسارتۋ» تۋرالى سيپاتتادى.
ونىڭ پىكىرىنشە، قازاقستاندا ارتاراپتاندىرىلعان تەحنولوگيالىق ەكونوميكانى قۇرۋ تەك قاجەتتىلىك ەمەس، اسا ماڭىزدى ماسەلە. «سوندىقتان ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ جاڭا ەكونوميكالىق باعىتى جەتى نەگىزگى قاعيداعا نەگىزدەلۋى كەرەك:
- جەڭىلدىكتەر مەن مىندەتتەردى ءادىل ءبولۋ،
- جەكە كاسىپكەرلىكتىڭ جەتەكشى ءرولى،
- ءادىل باسەكەلەستىك،
- كاسىپكەرلەردىڭ جاڭا بۋىنى ءۇشىن نارىقتار اشۋ،
- ونىمدىلىكتىڭ ءوسۋى،
- ەكونوميكانىڭ كۇردەلىلىگى مەن ءوندىرىلۋىن ارتتىرۋ;
- ادامي كاپيتالدى دامىتۋ، ءبىلىم بەرۋدىڭ جاڭا تۇرىنە ينۆەستيتسيا سالۋ، ەكونوميكانى جاسىلداندىرۋ، قورشاعان ورتانى قورعاۋ، مەملەكەت تاراپىنان نەگىزدەلگەن شەشىمدەر قابىلداۋ جانە ولار ءۇشىن قوعام الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىكتى ءوز موينىنا الۋ»، – دەگەن ق.توقاەۆ ەكونوميكانى دامىتىپ، حادىقتىڭ ءال-اۋقاتىن جاقسارتۋ ءۇشىن جۇمىس ىستەۋى كەرەك دەپ اتاپ ءوتتى.
پرەزيدەنت ۇكىمەت مۇشەلەرىنىڭ سانى جاعىنان شۆەيتساريا مەن جاپونياداعى ارىپتەستەرىنەن 13-18 ەسە اساتىن مەملەكەتتىك قۇرىلىمدى رەفورمالاۋعا ەرەكشە نازار اۋداردى. ەلدەگى پوليتسيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ سانى اسكەري قىزمەتكەرلەر سانىنان ەكى ەسەگە ارتىق. شىندىعىندا، قازاقستان پوليتسەيلى مەملەكەتكە اينالدى. پوليتسيا مەن قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ نەگىزگى قىزمەتى زيالى قاۋىممەن، وپپوزيتسيامەن جانە پاتريوتتارمەن كۇرەسۋ بولدى. سوڭعى جىلدارى ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارىن بۇزۋ، بەيبىت ميتينگىلەرگە تىيىم سالۋ، ەركىن ءباسپاسوزدى جابۋ قازاقستاندىق قوعامدا قالىپتى جاعدايعا اينالدى.
2019 جىلدىڭ 1 مامىرىندا ەلدە جاپپاي تۇتقىنداۋلارمەن بىرگە بىرقاتار ميتينگتەر باستالدى. جىل بويى نارازىلىقتار تۇراقتى تۇردە ءوتىپ، ساياسي (قاماۋعا الىنعان 4 مىڭ ادامعا دەيىن), سودان كەيىن الەۋمەتتىك (كوپبالالى انالاردى), سودان كەيىن ماتەريالدى (شەتەلدىك ءنومىرلى كولىكتەردىڭ يەلەرىنە) سفەراعا اسەر ەتتى.
ادامدار ميتينگىلەردە بەيبىت جينالىستار وتكىزۋدى، ءسوز بوستاندىعى، كوپبالالى وتباسىلارعا جەڭىلدىكتەردىڭ كوبەيتۋ تۋرالى ويلارىن جەتكىزىپ، قىتاي زاۋىتتارىنىڭ اشىلۋىنا، اتوم ەلەكتر ستانتسيالارىنىڭ سالىنۋىنا جانە قاراپايىم ازاماتتاردىڭ ءومىرىن جاقسارتۋعا قاتىستى پىكىرلەر ايتتى.
2020 جىلى ازاماتتاردىڭ بەيبىت جينالىستارعا، ميتينگىلەر مەن دەمونستراتسيالارعا، پيكەتتەر مەن شەرۋلەرگە كونستيتۋتسيالىق قۇقىقتارىن جۇزەگە اسىرۋ ماقساتىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ بەيبىت جينالىستاردى ۇيىمداستىرۋ ەرەجەلەرى جانە ولاردى وتكىزۋ ەرەجەلەرى تۋرالى زاڭى قابىلداندى. زاڭ جوباسى ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ قاتىسۋىمەن ينتەرنەت-پلاتفورمالاردا، ەقىۇ-دا، يۋسايد-دا، بۇۇ ادام قۇقىقتارى جونىندەگى جوعارعى كوميسسارىنىڭ كەڭسەسىندە كەڭىنەن تالقىلاندى.
بيلىك نارازىلىق اكتسيالارىن وتكىزۋدى وڭايلاتتى. ەندى رۇقسات الۋدىڭ ورنىنا ءسىزدىڭ نيەتىڭىز تۋرالى جەرگىلىكتى بيلىككە حابارلاۋ جەتكىلىكتى. سول جىلى پارلامەنتتىك وپپوزيتسيا تۋرالى زاڭعا قول قويىلدى.
پايدالانىلعان زاڭداردىڭ پارتيالىق تىزىمىندە ايەلدەر مەن جاستارعا ارنالعان 30 پايىز مىندەتتى كۆوتا قاراستىرىلدى جانە قابىلداندى. قوعامدى دەموكراتيالاندىرۋدى دامىتۋ جانە ساياسي پارتيالاردى تىركەۋ كەزىندەگى اكىمشىلىك كەدەرگىلەردى جويۋ ماقساتىندا جينالعان قولدار سانى 40 مىڭنان 20 مىڭعا دەيىن ازايتىلدى.
2021 جىلدان بەرگى ساياسي رەفورمانىڭ ەكىنشى جانە ءۇشىنشى پاكەتتەرى اۋىل اكىمدەرىن سايلاۋ ارقىلى ىرىكتەۋدى قاراستىرادى.
توقاەۆتىڭ باستى جەتىستىكتەرىنىڭ ءبىرى – شەتەلدىك كومپانيالار مەن جەكە تۇلعالارعا جەردى ساتۋ مەن جالعا بەرۋدىڭ كۇشىن جويۋ.
سونىمەن قاتار، مەملەكەت باسشىسى ءولىم جازاسىن الىپ تاستاپ، قر قىلمىستىق كودەكسىنىڭ 130-بابى – «جالا جابۋ» دەكريميناليزاتسياسىن ۇسىندى. 2020 جىلعى ماۋسىمدا سەنات دەپۋتاتتارى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە اتقارۋشىلىق ءىس جۇرگىزۋدى جانە قىلمىستىق زاڭنامانى جەتىلدىرۋ ماسەلەلەرى بويىنشا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭ جوباسىن ەكى وقىلىمدا ماقۇلدادى.
2021 جىلدىڭ باسىندا توقاەۆ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە ازاماتتىق جانە ساياسي قۇقىقتار تۋرالى حالىقارالىق پاكتىنىڭ ەكىنشى فاكۋلتاتيۆتى حاتتاماسىنا قوسىلۋ پروتسەدۋراسىن باستاۋدى تاپسىردى. بۇل قۇجات ءولىم جازاسىن جويۋعا باعىتتالعان.
پرەزيدەنت مەديتسينادان باستاپ قارجى نارىعىنا دەيىنگى بارلىق سالالارداعى ەڭ ۇزدىك الەمدىك تاجىريبەگە سۇيەنە وتىرىپ، اسىرەسە ەىدۇ (وەسر) ەلدەرىندەگى زاڭنامالار مەن رەتتەۋدىڭ جەتىلدىرىلگەندىگىن اتاپ ءوتتى جانە قويىلعان مىندەتتەردى ورىنداۋ ءۇشىن ءتيىستى ورگاندارعا تاپسىرمالار بەردى.
پرەزيدەنت ەكونوميكانىڭ دامۋىنا سەرپىن بەرەتىن بانك سەكتورىنىڭ ءرولىنىڭ تومەندەۋىنە نازار اۋداردى. وسىلايشا، كورپوراتيۆتىك سەكتورعا نەسيە بەرۋ 8,7%-عا، شوب - 18%-عا، اۋىل شارۋاشىلىعىنا - 48%-عا تومەندەدى. سونىمەن بىرگە تۇتىنۋشىلىق نەسيەلەۋ 24% ءوستى.
- ەلىمىزدىڭ قارجى سالاسىندا كۇردەلى ماسەلەلەر بار. باسقاشا ايتقاندا، قازاقستان قارجى جۇيەسى – اۋرۋ. سول دەرتكە شيپا رەتىندە وتكەن جىلى قيىن ومىرلىك جاعدايعا تاپ بولعان جارتى ميلليوننان استام ازامات قارىزدارىن مەملەكەت تولەدى، 1,2 ميلليون ازاماتتىڭ تۇتىنۋدان الىنعان نەسيەلەر بويىنشا ايىپپۇلدارى مەن ءوسىمپۇلدارى الىنىپ تاستالدى، 700 مىڭنان استام كومپانيالار مەن كاسىپكەرلەر سالىق اۋىرتپالىعىنان بوساتىلدى.
سونىمەن قاتار، مەملەكەت باسشىسى اگروونەركاسىپتىك كەشەنگە جاڭا كوزقاراس قاجەت ەكەنىن اتاپ ءوتتى. بەس جىل ىشىندە ونى دامىتۋعا 2,4 تريلليون تەڭگەدەن استام قاراجات بولىنگەنىنە قاراماستان، ءجىو-دەگى سالانىڭ ۇلەسى 4,5%-دان اسپادى. ەكسپورتتىق الەۋەتى اشىلماعان، ازىق-تۇلىكتىڭ جارتىسى ەلگە يمپورتتالادى.
2020 جىلعى ناۋرىزدا توتەنشە جاعداي رەجيمى ەنگىزىلدى، بۇل تۇرعىندار اراسىنداعى شىعىنداردى بارىنشا ازايتۋعا جانە COVID-19-قا قارسى كۇرەسكە دايىندالۋعا مۇمكىندىك بەردى. كوروناۆيرۋس ەپيدەمياسى كەزىندە تۇرعىندار 30 جىل ىشىندە ەلدە داعدارىسقا قارسى ساۋاتتى جۇمىس كورسەتەتىن بىردە-ءبىر ءتيىمدى ساياسي ينستيتۋت قۇرىلماعانىن ءتۇسىندى. كارانتين كەزىندە كەيبىر شەنەۋنىكتەر سىبايلاس جەمقورلىق جۇيەسىنىڭ كەيىپكەرلەرى ەكەنىن كورسەتتى. جاقىندا قر سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى كۇرەس اگەنتتىگى حابارلاعانداي، پاراقورلار مەن «كەمىرۋشىلەردىڭ» كەلتىرگەن زالالدىڭ مولشەرى 2020 جىلى 60,1 ملرد تەڭگەنى قۇراعان، بۇل وتكەن جىلمەن سالىستىرعاندا 2,4 ەسە كوپ!
حالىق توتەنشە جاعداي كەزىندە ازاماتتاردى قولداۋعا باعىتتالعان كەلەسى ءىس-شارالاردى ۇمىتپايدى:
- تۇرعىنداردىڭ ءبىراز بولىگىنە 42 500 تەڭگە تولەندى، دارىگەرلەرگە جانە باسقالارعا جاردەماقى مەن تولەمدەر بەرىلدى. بۇعان 6 تريلليون تەڭگە (14,3 ميلليارد دوللار) ءبولىندى;
- حالىقتىڭ الەۋمەتتىك وسال ساناتتارىنا نەسيەلەردى ەسەپتەن شىعارۋ. كوپبالالى انالار مەن مۇگەدەك بالالارى بار وتباسىلارعا، جەتىم بالالارعا، اسىراۋشىسىنان ايرىلعان وتباسىلارعا (بارلىعى 500 مىڭنان استام) نەسيە بويىنشا راقىمشىلىق جاسالدى;
- مۇعالىمدەر مەن دارىگەرلەردىڭ جالاقىسىنىڭ ەكى ەسە ءوسۋى;
- جىنىستىق زورلىق-زومبىلىق، سونداي-اق پەدوفيليا، ەسىرتكى ساۋداسى، ادام ساۋداسى، تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىق جانە ادامدارعا، اسىرەسە بالالارعا قارسى باسقا دا قىلمىستار ءۇشىن جازانى كۇشەيتۋ;
- ميكرو جانە شاعىن بيزنەستى ءۇش جىل بويى تابىس سالىعىن تولەۋدەن بوساتۋ.
- جۇمىس بەرۋشىلەردىڭ زەينەتاقى قورىنا 5% جارنانى اۋدارۋىنا ءۇش جىلدىق موراتوري ەنگىزدى;
- زەينەتاقى قورىنداعى جيناقتالعان قاراجاتتى زەينەتكە شىققانعا دەيىن وقۋعا جانە تۇرعىن ءۇي ساتىپ الۋعا پايدالانۋعا رۇقسات ەتىلدى;
- ءتيىمسىز ۋنيۆەرسيتەتتەر جابىلۋى;
- كۆازيمەملەكەتتىك سەكتوردىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن ارتتىرۋ;
- جەردى شەتەلدىكتەرگە ساتۋعا تىيىم سالۋ جانە جەر سول جەردە جۇمىس ىستەيتىندەرگە تيەسىلى بولۋىن قامتاماسىز ەتۋ;
- لاتيفۋنديستەردىڭ جەرلەرى ماقساتىنا ساي پايدالانبايدى، مەملەكەت پايداسىنا تاركىلەنەدى.
ۇلتتىق سەنىم كەڭەسىنىڭ وتىرىسىندا (2019 ج.) ق.توقاەۆ كەلەسى كەزەڭدەردى قامتيتىن ساياسي رەفورمالار توپتاماسىن زاڭداستىرۋدى ۇسىندى:
- ميتينگتەر وتكىزۋ تۋرالى حابارلاما قاعيداتىن بەكىتۋ;
- ساياسي پارتيالاردى قۇرۋداعى كەدەرگىلەردى جويۋ;
- پارتيالىق سايلاۋ تىزىمىنە ايەلدەر مەن جاستار ءۇشىن مىندەتتى 30 پايىزدىق كۆوتا ەنگىزۋ;
- جەردى ۇتىمدى پايدالانۋدى قامتاماسىز ەتۋگە، مەملەكەتتىك قۇرىلىمداردىڭ ەسەپتىلىگى مەن اشىقتىعىنا، بيۋدجەتتىك پروتسەستىڭ اشىقتىعىنا، الەۋمەتتىك كومەك تەتىكتەرىن جاقسارتۋدى قامتاماسىز ەتۋگە باعىتتالعان پارلامەنتتىك وپپوزيتسيانى قالىپتاستىرۋ ءۇشىن جاعدايلار جاساۋ.
بيلىكتىڭ، اتاپ ايتقاندا ق.توقاەۆتىڭ ەڭ كوپ تالقىلانعان جانە قاراما-قايشى شەشىمدەرىنىڭ ءبىرى:
- استانانىڭ اتىن نۇر-سۇلتان دەپ وزگەرتۋ. سونىمەن بىرگە، ەلوردا تۇرعىندارىنىڭ وزدەرى الەۋمەتتىك جەلىلەردە «ءبىزدىڭ استانامىز – استانا» جانە «ءبىزدىڭ ەلوردامىز – استانا» حەشتەگتەرىمەن فلەشموب ۇيىمداستىرىپ، جاڭا اتاۋ بەرۋگە قارسى بولدى;
- قىتايلىق ستسەناري بويىنشا ءجۇرىپ جاتقان حالىقتى تسيفرلاندىرۋ جوباسى. بۇل ازاماتتاردى كۇش قولدانباي-اق توبىرعا اينالدىرادى، سوندىقتان قوعامدا بۇل وتكىر نارازىلىق تۋدىردى. كىتاپحانالاردا، ۋنيۆەرسيتەتتەر مەن مەكتەپتەردە قىتاي مادەني ورتالىقتارى اشىلدى. ول زيالى قاۋىمعا، ۇلتتىق پاتريوتتار مەن ءوز ويلارىن اشىق ايتا الاتىن وپپوزيتسيا وكىلدەرىنە قول جەتىمدى ەمەس. ەندى حالىقتىڭ كەي بولىگى «اشىق» جوباسى ارقىلى ازاماتتاردىڭ سەنىمدىلىگىن تەكسەرىپ، تەمىرجول ۆوكزالدارىنا، اۋەجايلارعا جانە باسقا دا قوعامدىق ورىندارعا كىرۋگە تىيىم سالىندى. قاراڭعى بولمەدە قارا مىسىقتاردى ىزدەۋمەن قاتار، ەل بىرىڭعاي رەزەرۆاتسياعا اينالادى;
- قازاقستاندا قىتايدىڭ 56 كاسىپورنىنىڭ قۇرىلىسى. بۇل نەگىزىنەن تسەمەنت جانە قورعاسىن زاۋىتتارى، كۇن باتارەيالارى جانە تاعى باسقا ەسكىرگەن نەمەسە قولدانىستان شىققان كاسىپورىندار بولىپ تابىلادى. ولار كەز-كەلگەن ەكولوگيالىق ستاندارتتارعا جانە ساپا بەلگىلەرىنە توتەپ بەرمەيدى. بۇل قىتاي ەلىنەن تىس جەرلەرگە، افريكاداعى، ورتالىق ازياداعى كەدەي ەلدەرگە ارناپ شىعارىلادى.
- مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەسى. قازاقستان بيلىكتىڭ بارلىق تارماقتارى مەن باسقا دا رەسمي ورگاندار ءىس قاعازدارىن مەملەكەتتىك تىلدە جۇرگىزبەيتىن الەمدەگى جالعىز مەملەكەت شىعار. مەملەكەتتىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋىنداعى مەملەكەتتىڭ نەمەسە قازاقتىڭ ءرولى مىنالارمەن كورىنەدى:
A. ۇلى رەفورمالار جەتىستىكتەرى، ونىڭ ىشىندە مەيدزي رەفورماسى جانە ودان كەيىنگى «جاپون كەرەمەتىنىڭ»، سوعىستان كەيىنگى گەرمانيانىڭ، وڭتۇستىك كورەيانىڭ قالپىنا كەلتىرىلۋى جانە رەفورمالانۋى... – بۇل جەرگىلىكتى حالىقتىڭ انا ءتىلى مەن مەنتاليتەتىنە نەگىزدەلگەن ناتيجەلەر;
B. شىعىس مەنتاليتەتى بار لاتىن امەريكانىڭ ونشاقتى يسپان ءتىلى ەلدەرى 19 عاسىردىڭ سوڭىندا تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزىپ، باتىستىق مەنتاليتەتكە يە اعىلشىن ءتىلدى قوعام بولىپ سانالاتىن اقش زاڭدارى مەن كونستيتۋتسياسىن كوشىرىپ، وزدەرىنە قابىلدادى. ناتيجەسىندە، بۇل ەلدەردە سول كۇيى ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا نەگىزدەلگەن ءمىنسىز زاڭدار قابىلدانبادى جانە بۇل ەلدەر تاۋەلسىزدىك العاندارىنا 200 جىل وتسە دە دامىماعان كۇيى قالدى. ولار سىبايلاس جەمقورلىققا باتىپ، كريمينالدانعان مەملەكەتتەرگە اينالدى. ءجۇز جىلدان كەيىن ورتالىق ازيا ەلدەرى دە بۇل «توزاق جولدى» قايتالايدى;
C. انا ءتىلى بولماسا ۇلت جويىلادى. اۆتوريتارلىق رەجيم قازاقستاندى ماڭگۇرتتەندىرىپ، ءسوزسىز كۇيرەۋگە الىپ كەلەدى. باقىتىمىزعا وراي، اۆتوريتارلىق رەجيمدەردىڭ عۇمىرى شەكتەۋلى بولادى، وعان بولىنگەن ۋاقىت ادام ومىرىمەن ولشەنەدى. ال ازاتتىق ءۇشىن كۇرەس ماڭگىلىك جالعاسا بەرەدى!
بۇۇ جاريالانعان جارلىقتا (2021) ادامداردىڭ قۇقىقتار مەن بوستاندىقتارىن قامتاماسىز ەتۋ تۋرالى ايتىلادى.
قازاقستاندا سوت جۇيەسىندە بۇۇ-نىڭ كەلەسى تالاپتارىن ورىنداي الادى دەپ ۇمىتتەنەمىز:
1) سوتتاردى قاتالى جازالاۋ كەرەك! سۋدياعا ءوزىنىڭ سوت جانە كاسىبي مىندەتتەرىن ورىنداۋ بارىسىندا تاعىلعان ايىپ نەمەسە شاعىم ءتيىستى تارتىپكە سايكەس جەدەل جانە بەيتاراپ شەشىلۋگە ءتيىس.
2) سۋديالار ءوز قىزمەتتەرىن اتقارا الماعانى نەمەسە قىزمەتىنە سايكەس كەلمەيتىن مىنەز-قۇلقى ءۇشىن عانا قىزمەتىنەن شەتتەتىلۋى نەمەسە بوساتىلۋى مۇمكىن.
3) تارتىپتىك جاۋاپكەرشىلىككە تارتۋ، ۋاقىتشا توقتاتا تۇرۋ نەمەسە جۇمىستان شىعارۋ تۋرالى شەشىمدەر تاۋەلسىز باقىلاۋعا جاتادى.
4) سۋديالاردى لاۋازىمدارعا جوعارىلاتۋ كەزدە وبەكتيۆتى فاكتورلار، اتاپ ايتقاندا قابىلەتتەر، مورالدىق قاسيەتتەر مەن تاجىريبە نەگىزىندە جۇزەگە اسىرىلۋى كەرەك.
5) سۋديالاردى ىرىكتەۋدىڭ كەز-كەلگەن ءادىسى ءارتۇرلى سەبەپتەرمەن تاعايىنداۋعا قارسى بولۋعا ءتيىس.
6) ءبىزدىڭ ەلدە سوت تاراپىنان ءجيى بۇزىلاتىن ىستەردى ەشقانداي نەگىزسىز، زاڭعا سايكەس، ەشقانداي شەكتەۋسىز، ورىنسىز ىقپالسىز، يتەرمەلەمەي، قىسىم جاساماي، قوقان-لوققى جاساماي، ارالاسپاي شەشەدى.
شەتەلدىك ساراپشىلار، مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرلەرى ق.توقاەۆتىڭ پرەزيدەنت رەتىندەگى جۇمىسى تۋرالى وڭ پىكىرلەر ايتتى.
اقش مەملەكەتتىك حاتشىسى ەنتوني بلينكەن قر پرەمەر-ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى، سىرتقى ىستەر ءمينيسترى مۇحتار تىلەۋبەردىمەن تەلەفون ارقىلى سويلەسۋ كەزىندە اقش ق.توقاەۆتىڭ قازاقستاننىڭ قوعامدىق-ساياسي جۇيەسىن دەموكراتيالاندىرۋ جونىندەگى رەفورمالارىن قولدايتىنىن ايتتى.
سونىمەن قاتار، رەسەيلىك ساراپشىلار مەن قوعام قايراتكەرلەرى كوندراتەۆ، شەۆچەنكو جانە باسقالار قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ جەكە باستامالارىنا جوعارى باعا بەردى.
لوندونداعى Royal Chatham House ينستيتۋتىنىڭ زەرتتەۋشىسى كيت ماللينسون بىلاي دەيدى: «نازارباەۆتىڭ ىقپالى باسەڭدەمەگەن قازاقستاندا توقاەۆ قۇرىلىمدىق، ينستيتۋتسيونالدىق جانە ەكونوميكالىق رەفورمالار جۇرگىزە الا ما؟ بۇل كوپتەگەن قارجىلىق قۇرىلىمداردىڭ مۇددەلەرىنە اسەر ەتەتىندىكتەن ولاردىڭ اكتيۆتەرىنە تەرگەۋ جۇرگىزۋدى قاجەت ەتەدى... ».
2020 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە ق.توقاەۆ بۇۇ-دا ءسوز سويلەدى. ەسەپتىڭ نەگىزگى تەزيستەرى تومەندە كەلتىرىلگەن:
- ساۋدا پروتەكتسيونيزمى مەن ساياسي ۇلتشىلدىقتىڭ ءوسۋى حالىقارالىق ىنتىماقتاستىقتىڭ جۇيەلى بۇزىلۋىن تۋعىزدى جانە «جاھاندىق ديسفۋنكتسياعا» اكەلدى، بۇل ءوز كەزەگىندە تۇراقتى دامۋ پەرسپەكتيۆالارىن بۇزادى، ميللياردتاعان ادامدى جاقسى الەمگە دەگەن ۇمىتىنەن ايىرادى;
- بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ قامقورلىعىمەن جۇقپالى اۋرۋلاردى باقىلاۋ جانە بيولوگيالىق قاۋىپسىزدىك جونىندەگى ايماقتىق ورتالىقتار جەلىسىن قۇرۋ يدەياسىن زەرتتەۋ ماسەلەسى. پرەزيدەنت اتالعان مەكەمەلەردىڭ ءبىرىن قازاقستان اۋماعىندا ورنالاستىرۋعا دايىن ەكەندىگىن ءبىلدىردى;
- بيولوگيالىق قارۋدى باقىلاۋ جۇيەسىن قۇرۋ جانە ىسكە قوسۋ جانە بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسى الدىندا ەسەپ بەرەتىن ارنايى ورگان – حالىقارالىق بيولوگيالىق قاۋىپسىزدىك اگەنتتىگىن قۇرۋ ۇسىنىلدى;
- ول بۇۇ باس حاتشىسى انتونيو گۋتەرريشتىڭ جالپى ىشكى ءونىمنىڭ 10 پايىزىن قۇرايتىن ەكونوميكالىق ءوسىمدى ىنتالاندىرۋ جونىندەگى ءىس-شارالار كەشەنىن جۇزەگە اسىرۋ قاجەتتىلىگى تۋرالى ۇندەۋىنە قوسىلدى، سونداي-اق ونىڭ تەڭ جانە تەڭ قۇقىقتى قۇرۋعا باعىتتالعان جاڭا جاھاندىق كەلىسىم دايىنداۋ باستاماسىن قولدادى.
- قازاقستاننىڭ باستاماسىمەن قۇرىلعان ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگى جونىندەگى يسلام ۇيىمى حالىقارالىق گۋمانيتارلىق ناۋقانعا ارنالعان ازىق-تۇلىك قورىن قالىپتاستىرۋدا بارلىق كومەك كورسەتۋگە دايىن;
- ول بۇۇ-عا مۇشە ەلدەر قازاقستاننىڭ يادرولىق دەرجاۆالارعا ادامزاتتى يادرولىق اپاتتان قۇتقارۋ ءۇشىن بارلىق شارالاردى قابىلداۋعا شاقىرۋىن قولدايدى دەگەن سەنىم ءبىلدىردى. توقاەۆ «يادرولىق بەستىك» ەلدەرىن سەمەي كەلىسىمشارتىن قوسا العاندا، يادرولىق قارۋسىز ايماقتار تۋرالى شارتتارعا ءتيىستى حاتتامالاردى راتيفيكاتسيالاۋعا شاقىردى;
- ول ورگانيكالىق وتىنعا دەگەن ۇلكەن تاۋەلدىلىككە جانە كليمات جونىندەگى پاريج كەلىسىمىنىڭ ماقساتتارىنا جەتۋ جولىنداعى ۇزاق جولعا قاراماستان، قازاقستاننىڭ كومىرتەكسىز ەكونوميكانى دامىتۋعا دەگەن بەرىك مىندەتتەمەسىن راستادى.
«ءبىز ەكونوميكانى جۇيەلى وزگەرتۋ جانە ونەركاسىپتى جاڭعىرتۋ ەسەبىنەن پارنيكتىك گازدار شىعارىندىلارىن 15 پايىزعا ازايتامىز. سونىمەن قاتار، الداعى بەس جىلدا ءبىز ءوز ەلىمىزدە ەكى ميللياردتان استام اعاش كوشەتتەرىن وتىرعىزۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز»، – دەدى پرەزيدەنت.
- «قازىرگى كەزدە ەلدەر اراسىنداعى سەنىمسىزدىك حالىقارالىق قاتىناستاردى دامىتۋ ءۇشىن وتە قاۋىپتى بولىپ تابىلادى. بۇگىنگى تاڭدا ءبىزدىڭ جالپى ادامگەرشىلىك پارىزىمىز بۇۇ جارعىسىنىڭ نەگىزگى ماقساتتارى مەن قاعيداتتارىن ۇستانۋدى كورسەتۋ بولىپ تابىلادى»، – دەپ سانايدى پرەزيدەنت;
- مەملەكەت باسشىسى جاھاندىق سىن-قاتەرلەر مەن قاۋىپ-قاتەرلەردىڭ سەبەپتەرى تۋرالى ايتا وتىرىپ، ولاردى ءىس جۇزىندە مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسىندەگى پروبلەمالاردىڭ سالدارى دەپ سانادى.
«شىن مانىندە ادىلەتتى جانە ادامدارعا باعدارلانعان جاھاندىق بەيبىتشىلىككە جەتۋ تەك ءتيىمدى دەڭگەيدەگى حالىقارالىق شارالاردى ۇلتتىق دەڭگەيدەگى كۇش-جىگەرمەن ۇيلەسىمدى تۇردە ۇيلەستىرۋ ارقىلى مۇمكىن بولادى»، – دەدى ول;
- قازاقستان ەكونوميكالىق تۇرعىدان مىقتى، دەموكراتيالىق تۇرعىدان دامىعان جانە ءاربىر ازاماتتىڭ قاجەتتىلىكتەرىن قاناعاتتاندىرۋعا باعىتتالعان «تىڭدايتىن مەملەكەت» قۇرۋعا بەل بۋادى.
- وركەندەگەن، قۋاتتى جانە ءبىرتۇتاس ورتالىق ازيانىڭ جەرگىلىكتى جانە الەمدىك مۇددەلى تاراپتاردىڭ مۇددەلەرىنە ساي كەلەتىنىنە سەنىم بىلدىرە وتىرىپ، ورتالىق ازياداعى ايماقتىق ىنتىماقتاستىقتى نىعايتۋ;
- ترانسشەكارالىق سۋ رەسۋرستارىن ۇتىمدى پايدالانۋعا باعىتتالعان ايماقتىق سۋ-ەنەرگەتيكالىق كونسورتسيۋمىن قۇرۋ;
- ورتالىق ازيا ەلدەرىن دامىتۋدىڭ كۇن ءتارتىبىن ۇيلەستىرۋ ءۇشىن الماتىداعى بۇۇ-نىڭ تۇراقتى دامۋ ماقساتتارى جونىندەگى ايماقتىق ورتالىعىن ينستيتۋتسيونالداندىرۋ.
ق.توقاەۆتىڭ بۇۇ-دا جاساعان بۇل نەگىزگى بايانداماسىن دۇنيەجۇزىلىك يننوۆاتسيالىق قوردىڭ ديرەكتورى (انگليا), پروفەسسور دەۆيد حيلل جانە كونكورد حالىقارالىق اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى (فرانتسيا), پروفەسسور گريگوري تومسكي سىندارلى جاۋاپ رەتىندە جوعارى باعالادى.
وسى جىلدىڭ اقپانىندا ەۋروپالىق پارلامەنت 2009 جىلدان باستاپ قازاقستانداعى ادام قۇقىقتارىنىڭ احۋالى تۋرالى بەسىنشى قارار قابىلدادى، وندا مۇنداي قۇقىقتاردىڭ بۇزىلۋىنا جاۋاپتىلارعا باعىتتالعان سانكتسيالار ەنگىزۋدى ۇسىنادى.
قاراردا ەۋروپالىق پارلامەنت 30 جىل ىشىندە قازاقستان حالىقارالىق ستاندارتتارعا سايكەس بىردە-ءبىر تاڭداۋ جاساما
سالاسىنداعى جالپى جاعدايدىڭ ۇرەيلى ناشارلاۋى جانە ازاماتتىق قوعام ۇيىمدارىنا قارسى رەپرەسسيا، ءسوز بوستاندىعى، بەيبىت جينالىستار مەن قاۋىمداستىقتار قۇقىعىنا قاتاڭ شەكتەۋلەر، ت.ب.» سىنداعان.
بۇدان ءارى قاراردا ەۋروپالىق پارلامەنت قازاقستان ۇكىمەتىن ءوزىنىڭ حالىقارالىق مىندەتتەمەلەرىنە سايكەس ارەكەت ەتۋگە جانە ادامنىڭ قۇقىقتارى مەن نەگىزگى بوستاندىقتارىن قۇرمەتتەۋگە شاقىرادى. قازاقستان بيلىگىن سايلاۋدى وتكىزۋگە قاتىستى حالىقارالىق ستاندارتتاردى ساقتاۋعا جانە دياقب ۇسىنىستارىن ورىنداۋعا، سونىڭ ىشىندە كونستيتۋتسيالىق كەپىلدىك بەرىلگەن نەگىزگى بوستاندىقتارعا، ازاماتتىق قوعامنىڭ قاتىسۋىنا، ساياسي پليۋراليزمگە جانە ت.ب. شاقىرادى.
سونىمەن قاتار، ەۋروپارلامەنت دەپۋتاتتارى قازاقستان ۇكىمەتىن ساياسي ۋاجدەردەن باس تارتۋعا جانە ادام قۇقىعىن قورعاۋشىلارعا، ءدىني ۇيىمدارعا، ازاماتتىق قوعام ۇيىمدارىنا، كاسىپوداقتارعا، جۋرناليستەرگە جانە ساياسي وپپوزيتسيالىق قوزعالىستارعا قارسى كەز كەلگەن تۇردەگى ۇستاۋ، رەپرەسسيا مەن قۋدالاۋدى توقتاتۋعا، سونىمەن قاتار ادامدارعا وزدەرىنىڭ ساياسي، ءدىني جانە باسقا كوزقاراستارىن ەركىن بىلدىرۋگە مۇمكىندىك بەرۋ; وسى بوستاندىققا كەپىلدىك بەرۋ ءۇشىن ۇكىمەتتى بەيبىت جينالىستار تۋرالى جاڭا زاڭعا تۇزەتۋلەر ەنگىزۋگە شاقىرادى; بارلىق ساياسي تۇتقىنداردى دەرەۋ بوساتۋ جانە تولىق اقتاۋ ماسەلەسىن قوزعادى.
ءپوزيتيۆتى ەسكەرتۋگە سايكەس، ەۋروپالىق پارلامەنت قازاقستاندىق بيلىكتىڭ رەفورمالاردىڭ جاڭا كەزەڭى تۋرالى، اتاپ ايتقاندا، قۇقىق قورعاۋ، سوت جۇيەسى جانە ادام قۇقىقتارىنا باسىمدىق بەرۋ تۋرالى جاڭالىقتارىنا نازار اۋداردى. قازاقستان بيلىگىنىڭ «ايىپپۇلداردى الىپ تاستاۋ جانە ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ 2021 جىلدىڭ 3 اقپانىندا جاريا ەتىلگەندەي جۇمىس ىستەۋىنە مۇمكىندىك بەرۋ تۋرالى شەشىمىن قۇپتايدى جانە قازاقستان بيلىگىن ادام قۇقىعىن قورعاۋشى توپتارعا قىسىم جاساۋ ءۇشىن قارجىلىق ەسەپتىلىك سحەمالارىن دۇرىس پايدالانباۋعا شاقىرادى». 2021 جىلى 2 قاڭتاردا ازاماتتىق جانە ساياسي قۇقىقتار تۋرالى حالىقارالىق پاكتىنىڭ ەكىنشى فاكۋلتاتيۆتى حاتتاماسىن راتيفيكاتسيالاۋ ناتيجەسىندە قازاقستاننىڭ بارلىق قىلمىستار ءۇشىن ءولىم جازاسىن الىپ تاستاۋى دا قۇپتالدى.
ەۋروپالىق پارلامەنت قازاقستان ۇكىمەتىن قىتايدىڭ كونتسلاگەرلەرىنەن قاشقان ەتنيكالىق قازاقتار مەن باسقا ازشىلىق توپتارىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋگە شاقىرادى.
ەۋروپالىق پارلامەنت ەۋروپالىق وداقتىڭ سىرتقى ىستەر جانە قاۋىپسىزدىك ساياساتى جونىندەگى جوعارى وكىلى مەن مۇشە مەملەكەتتەردى ادام قۇقىعىنىڭ بۇزىلۋىنا جاۋاپتىلارعا باعىتتالعان سانكتسيالار ەنگىزۋ مۇمكىندىگىن قاراستىرۋعا شاقىرادى.
نەگىزىندە بۇل قاۋلى قازاقستاننىڭ رەيتينگىنە سايكەس كەلەدى جانە بۇل ەلدە قابىلدانعان شارالاردىڭ حالىقارالىق ستاندارتتارعا سايكەس كەلمەيتىندىگىن كورسەتەدى. ساياساتتى تۇبەگەيلى وزگەرتۋ جانە مەملەكەتتىك ينستيتۋتتاردى، قۇقىق قورعاۋ جانە سوت جۇيەسىن رەفورمالاۋ قاجەت ...
بۇل جەردە ءبىز ۇلى بابامىزدىڭ، ادامزاتتىڭ ەكى ۇستازىنىڭ ءبىرى ءال-ءفارابيدىڭ (ەكىنشى اريستوتەل) «... قوعام دامۋى ءۇشىن ونىڭ مۇشەلەرى
بەيبىتشىلىكتە، كەلىسىمدە جانە قۇرمەتپەن ءومىر ءسۇرۋى كەرەك» دەگەن ءسوزىن ەسكە تۇسىرەمىز.
2021 جىل قۇرعاق بولدى. سوڭعى ونجىلدىقتا كەيبىر اۋدانداردا، اسىرەسە تۇركىستاندا جاۋىن-شاشىن از بولىپ، جايىلىمدار ورتەنىپ كەتتى. ماۋسىمدا پياز، ءسابىز، كۇنباعىس مايىنان باستاپ ونىمدەردىڭ باعاسى 2-3 ەسەگە، جانار-جاعارماي ماتەريالدارى مەن باسقا تاۋارلار 15-40% قىمباتتادى. ۇكىمەت جاعدايدى باقىلاي المادى جانە ستاتيستيكالىق مالىمەتتەردى جيناۋدان باسقا جۇمىسى بولمادى. جالپى، ەكونوميكا ۋاقىتشا قارىزدىڭ جەتەگىندە ءجۇر. نەگىزىنەن الەمدىك نارىقتاعى مۇنايدىڭ وزىندىك قۇنىنا تاۋەلدى رەسۋرستارعا نەگىزدەلگەن ەكونوميكا كەز كەلگەن ۋاقىتتا ەكونوميكانى قۇلدىراتۋى مۇمكىن. «قازاقستان اليانسى» رەسپۋبليكالىق اسسوتسياتسياسى 2013 جىلى ۇكىمەتكە «ەگەر ۇكىمەت ادام كاپيتالىن دامىتۋ، يننوۆاتسيالىق ەكونوميكاعا كوشۋ جانە اگرارلىق سەكتورداعى باسىمدىقتاردى وزگەرتۋ بويىنشا تۇبەگەيلى شارالار قابىلداماسا، ونى ينتەنسيۆتى جاعدايعا اۋىستىرعان كەزدە وندا 2020 جىلعا قاراي ەكونوميكا توقىراۋعا ۇشىرايدى، ال ودان ءارى داعدارىسقا ۇلاسادى دەپ ەسكەرتكەن.
2020 جىلدىڭ مامىرىندا اليانس ۇكىمەتتەن:
- پاندەمياعا بايلانىستى ءوز ازاماتتارىنا ءتورت ميلليون جەر ۋچاسكەلەرىن ءبولىپ بەرۋ;
- شەتەلدىك كومپانيالاردا جۇمىس ىستەيتىن قازاقستاندىقتاردىڭ جالاقىسىن (ازىرگە ايىرماشىلىق شەتەلدىكتەردىڭ پايداسىنا 6-8 ەسە قۇرايدى) شەتەلدىك جۇمىسشىلارمەن جانە ماماندارمەن تەڭەستىرۋ;
- قىتايدىڭ 56 زاۋىتىن سالۋعا تىيىم سالۋ، ويتكەنى ولار جاڭا تەحنولوگيالار مەن ەكولوگيا ستاندارتتارىنا سايكەستىگى تۋرالى تەكسەرۋدەن وتپەگەن.
قازىرگى ۇكىمەت وسى وزەكتى ماسەلەلەردى شەشۋگە دايىن ەمەس نەمەسە شەشە المايدى. قوعام ۇكىمەتتىڭ وتستاۆكاعا كەتۋىن تالاپ ەتۋدە.
وسى جىلدىڭ مامىر ايىنىڭ سوڭىندا پرەزيدەنت ءتيىستى ورگانداردىڭ الدىنا جاڭارتىلاتىن ەنەرگيانى كەشەندى دامىتۋ مىندەتىن قويدى. بۇل مىندەت ق.توقاەۆتىڭ بۇۇ-عا بەرگەن ەسەبىنەن تۋىندايدى (قىركۇيەك، 2020).
بەلگىلى ەنەرگەتيك الپاي كوزوك (تۇركيا) بۇل باستامانى «...جاڭارتىلاتىن ەنەرگەتيكانى دامىتۋداعى قازاقستاننىڭ ەكىنشى جەتىستىگى ء(بىرىنشىسى - ەكسپو-2017)» دەپ باعالادى.
جوسپار بويىنشا التى قالادا قوقىستاردى جاعۋ ەلەكتر ستانتسياسىنىڭ، كوكشەتاۋدا جەو جانە اقتاۋدا گاز تۋربينالى ەلەكتر ستانتسياسىنىڭ (CO2-70%) سالىنۋى جوسپارلانعان. بۇلار پاريج كەلىسىمىنىڭ ەكولوگيالىق تالاپتارىنا سايكەس كەلمەيدى جانە وتاندىق ونەركاسىپتىڭ دامۋىنا تۇرتكى بولمايدى. سونىمەن قاتار، كەيبىر ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، سەمەي قالاسىنداعى ەلەكتر ستانتسياسىنىڭ قۇنى ءوزىنىڭ انالوگتارىنان 37 ەسە اسىپ تۇسەدى.
دۇنيەجۇزىلىك يننوۆاتسيالىق قوردىڭ (الەمنىڭ 3500 كورنەكتى عالىمدارى، سونىڭ ىشىندە توپ-500 جانە 87 نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتتارى جۇمىس جاسايتىن), توپ-50 تەحنولوگيالىق جانە الەمدەگى جەتەكشى ەنەرگەتيكالىق كومپانيالاردىڭ قاتىسۋىمەن حالىقارالىق ادام ينستيتۋتى (بۇدان ءارى - حاي), CONCORD اكادەمياسى (گ. تومسكي) جانە
د.قوناەۆ اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەت (و. جالايري) 2021-2040 جىلدارعا ارنالعان جوبا ازىرلەدى. «ادام كاپيتالىن جان-جاقتى دامىتۋ، جاڭارتىلاتىن ەنەرگيانى دامىتا وتىرىپ، يننوۆاتسيالىق ەكونوميكاعا جەدەلدەتە كوشۋ» (بۇدان ءارى - جوبا) جوباسىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پارلامەنتى مەن ۇكىمەتى قولدادى، سونداي-اق 2017-2018 جىلدارى مەملەكەت باسشىسىنىڭ قازاقستان حالقىنا جولداۋىنا ەنگىزىلدى.
جاڭارتىلاتىن ەنەرگيانى دامىتۋ جونىندەگى مەملەكەت باسشىسىنىڭ (بۇدان ءارى - جەد) باستاماسىن قولداي وتىرىپ، قازاقستان رەسپۋبليكاسى ەنەرگەتيكا مينيسترلىگىمەن (مينيستر ن.نوعاەۆ) بىرلەسىپ جەتەكشى ەنەرگەتيكالىق كومپانيالاردىڭ كونسورتسيۋمىن قۇرىپ، جوسپارلايدى:
- قازاقستاندا جاڭارتىلاتىن ەلەكتر ستانتسيالارىنا ارنالعان كومپونەنتتەر، ەلەكتروموبيلدەرگە ارنالعان اككۋمۋلياتورلار جانە ت.ب. شىعاراتىن ەكسپورتقا باعىتتالعان 10 زاۋىت سالىنادى. بۇل زاۋىتتار بايلانىستى كاسىپورىندارمەن بىرگە 30 مىڭنان استام جاڭا جۇمىس ورىندارىن اشادى;
- كۇن، جەل، گەوتەرمالدىق، گيدرو، بيوگاز ەنەرگەتيكاسىن دامىتۋ جانە 2030-2032 جىلدارعا دەيىن جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا ۇلەسىن 40% دەيىن جەتكىزۋ. بۇل شارالار يننوۆاتسيانى (ەلەكترونيكا), ونەركاسىپتى (ەلەكتروموبيلدەر), اگروونەركاسىپتىك كەشەندى جانە ەكونوميكانىڭ باسقا سالالارىن جەدەل دامىتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى;
- جەو-نى جەد-گە اۋىستىرۋمەن قايتا قۇرۋ;
- قالدىقتاردى ورتەيتىن جاڭارتىلاتىن ەلەكتر ستانساسىنىڭ قۇرىلىسى.
بۇل شارالار رەسپۋبليكانىڭ دامىعان ەنەرگەتيكاسى بار ونداعان وزىق ەلدەردىڭ قاتارىنا ەنۋىنە مۇمكىندىك بەرەدى.
دامىعان جانە دامۋشى ەلدەردىڭ باستى ايىرماشىلىعى ادامي كاپيتالدىڭ دامۋ دەڭگەيىنە بايلانىستى. مۇندا يننوۆاتسيانى دامىتۋ شەشۋشى ءرول اتقارادى، بۇل سالانىڭ جىلدىق ءوسۋىنىڭ 30-32% -ىن بەرەدى.
ميچ&K جوباسى I كەزەڭدەگى جاڭارتىلاتىن ەنەرگيادان باسقا (2021-2030 ج.ج.) مىنالاردى قامتيدى:
1. ادامي كاپيتالدى جان-جاقتى دامىتۋ ء(بىلىم بەرۋ، دەنساۋلىق ساقتاۋ، حالىقتىڭ ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيىن جاقسارتۋ);
2. حالىقارالىق كرەمني القابىن قۇرۋ:
2.1 يننوۆاتسيالىق كلاستەر قۇرۋ، مامانداردى قايتا دايارلاۋ جانە وقىتۋ;
2.2 كۆانتتىق، اقپاراتتىق تەحنولوگيالاردىڭ، نانو- بيوتەحنولوگيالاردىڭ، روبوتوتەحنيكانىڭ كۆانتتىق جانە نانو-بيوكومپيۋتەرلەر، روبوتوتەحنيكا، ۇيالى تەلەفوندار، iPhone جانە ت.ب. ءوندىرىسىن قۇرۋ ارقىلى جاڭا باعىتتاردى دامىتۋ;
2.3 تسيفرلاندىرۋدى دامىتۋ، ينتەرنەت-تەحنولوگيانى جەتىلدىرۋ جانە ونىڭ بارلىق ايماقتارعا تارالۋى، سونىڭ ىشىندە اۋىلدار;
2.4 سالالار بويىنشا جوعارى تەحنولوگيالىق وندىرىستەردى اشۋمەن جانە يننوۆاتسيالىق ەكونوميكاعا كوشۋدى جۇزەگە اسىرا وتىرىپ، ۇلتتىق كومپانيالاردىڭ وندىرىستىك قۋاتتارىن تەحنولوگيالىق تارتىپكە سايكەس جاڭارتۋ;
2.5 مۇناي-گاز كەشەندەرىنىڭ، قازاتومونەركاسىپتىڭ جانە باسقا كەشەندەردىڭ اينالاسىندا وتاندىق تەحنولوگيالىق كومپانيالاردى اشۋ;
3. شاقىرىلعان 1200-دەن استام شەتەلدىك تەحنولوگيالىق كومپانيالارعا، 1000 بانكتەرگە، 400-دەن استام ۆەنچۋرلىق قورلارعا جانە كونسالتينگتىك كومپانيالارعا كاسىپورىندار اشۋ;
4. الەمدەگى توپ-50 تەحنولوگيالىق كومپانيالار مەن قازاقستاندىق كومپانيالار، سونداي-اق ۋنيۆەرسيتەتتەر اراسىندا بىرلەسكەن كاسىپورىن قۇرۋ;
5. حالىقارالىق تەحنولوگيالىق ۋنيۆەرسيتەت اشىلۋ;
6. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 50 ۋنيۆەرسيتەتىن عىلىمي-زەرتتەۋ ۋنيۆەرسيتەتتەرىنە اينالدىرۋ;
7. يندۋستريالدى-يننوۆاتسيالىق پاركتەردى جاڭعىرتۋ:
7.1 تسيفرلاندىرۋ، يننوۆاتسيا جانە اەروعارىش ونەركاسىبى;
7.2 وبلىس ورتالىقتارى مەن نۇرسۇلتان، الماتى جانە شىمكەنت قالالارى;
7.3 قر يجيدم، قر قم، قر اشم جانە باسقا مينيسترلىكتەر مەن ۆەدومستۆولار، «بايقوڭىر»، كۋرچاتوۆ جانە ت.ب.;
8. مال شارۋاشىلىعىنىڭ، وسىمدىك شارۋاشىلىعى مەن كوكونىس ءوسىرۋدىڭ اگروتەحنيكالىق جانە ەكولوگيالىق ينتەنسيۆتى دامۋىنا، سونداي-اق بالىقتىڭ جانە باسقا دا تەڭىز ونىمدەرىنىڭ باعالى تۇرلەرىن وسىرۋگە نەگىز قالادى;
9. جەر استى، ەرىگەن جانە باسقا سۋدى الۋ مەن جيناقتاۋدىڭ جانە ازاماتتاردىڭ 80-82%-ىن اۋىز سۋمەن قامتاماسىز ەتۋدىڭ، سونداي-اق اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتۋدىڭ جاڭا تەحنولوگياسىن ەنگىزۋ;
10. ءۇش مەگاپوليستە «قالدىقتاردى التىنعا اينالدىرۋ» تەحنولوگياسىن ەنگىزۋ;
11. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتارىن تۇرعىن ۇيمەن تولىق قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن وزىق قۇرىلىس تەحنولوگيالارىن ەنگىزۋ;
12. كولىكتى دامىتۋ، سونىڭ ىشىندە جۇردەك پويىزدار، سونداي-اق امبەباپ ەلەكتر جانە كۇن قۋاتىمەن جۇرەتىن كولىكتەر ءوندىرىسى;
13. ۇلى دالانىڭ تۋريستىك كلاستەرىن دامىتۋ ء(ى كەزەڭ: نۇر-سۇلتان-الماتى قالاسى);
14. جاڭا تەحنولوگيالاردىڭ تەندەنتسياسى، ولاردى جەتىلدىرۋ جانە وتاندىق رەتىندە قايتا ەكسپورتتاۋ;
15. حالىقارالىق عىلىمي-تەحنولوگيالىق جوبالارعا قاتىسۋ جانە جاڭا تەحنولوگيا جەتىستىكتەرىنىڭ جىل سايىنعى حالىقارالىق كورمەسىن ۇيىمداستىرۋ.
جوبانىڭ ەكىنشى كەزەڭى (2030-2040 جج.) ءبىرىنشى كەزەڭدە ادامي كاپيتالدى دامىتۋ مەن يننوۆاتسيا جەتىستىكتەرىن دامىتۋ مەن تەرەڭدەتۋدى كوزدەيدى.
حالىقارالىق ادام ينستيتۋتى سەرىكتەستەرىمەن بىرگە شەتەلدەگى ءتۇرلى ءىس-شارالارعا قاتىسادى. ول:
- پاريج ماڭىندا 2012 جىلى اتتيلا (ەديل پاتشا) مۇراجاي-كورمەسىنىڭ جانە ەسكەرتكىشىنىڭ اشىلۋىنا قاتىسۋ;
- 2014 جىلى نيۋ-يوركتەگى بۇۇ شتاب-پاتەرىندە «قازاقستان - ماڭگى ەل» كونفەرەنتسياسى مەن كورمەسىن وتكىزۋ («الاش» عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى، پروف. ك. عابجاليلوۆ);
- پاريجدەگى يۋنەسكو-نىڭ شتاب-پاتەرىندە «قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىنا» ارنالعان حالىقارالىق كونفەرەنتسيا وتكىزۋ (2015 ج. قاراشا).
الداعى جىلدارى جوسپارلانعان:
- پاريجدە امرە كاشاۋباەۆقا ارنالعان ەسكەرتكىش پەن اللەيانىڭ اشىلۋى;
- قر مجسم بىرلەسىپ «اتتيلا جانە اەتسي» پەساسىن يتاليا، فرانتسيا، ۆەنگريا جانە تۇركيادا قويۋ;
- تاراز، وسكەمەن، ورال جانە قازاقستان مەن ەۋروپا قالالارىنىڭ ۋنيۆەرسيتەتتەرىمەن ءوزارا كەلىسىم جاساۋ;
- تۇركيا، فرانتسيا، جاپونيا جانە قازاقستاننىڭ كينوستۋديالارىمەن ىنتىماقتاستىقتا «اتتيلا» ءفيلمىن ءتۇسىرۋ;
- قازاقستان جازۋشىلار وداعىمەن (م. قۇلكەنوۆ) بىرلەسىپ اتتيلاعا ارنالعان وپەرا (ليبرەتتوسى ۋ. ەسداۋلەت), ميۋزيكل، بي (پ. وماربەكوۆ) دايىندايدى;
- فرانتسيا مەن قازاقستاندا رافاەل سانتي - «پاپا لەو II مەن اتتيلانىڭ كەزدەسۋى» كارتيناسىنىڭ اۆتورىنا ارنالعان «ماڭگىلىك سۇلۋلىق» (ج.اكىم جانە ا.قارابەكوۆا) اتتى ماقالا جارىق كوردى. ۆاتيكان شىركەۋى;
- «جاننا د» ارك»، «سيستين مادوننا» جانە باسقا بيلەردى ەۋروپادا ساحنالاۋ (پ. وماربەكوۆا);
- پاريجدە جانە ريمدە قازاق ونەرىنىڭ جەتى تۇرىنەن كورمە جانە ماستەر-كلاسس ۇيىمداستىرۋ;
- الەمنىڭ ءىرى قالالارىندا بيزنەس-فورۋمداردى ۇنەمى وتكىزۋ (ب. جانالتاي، ا. كوكبۇلەن، ا. دۋران، ا. قۇلنازاروۆا);
- باتىستىڭ ون ۋنيۆەرسيتەتىندە قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى كافەدرالارىن اشۋ (د. رىسقالي).
وسى جانە باسقا دا كەشەندى شارالار وتاندىق مادەنيەتتى، ونەردى، عىلىمدى جانە ەكونوميكانى شەتەلدە جاقسى تانىمال ەتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.
2019 جىلى بيلىكتىڭ ءترانزيتى بولدى. ەندى پرەزيدەنت باستاعان جاڭا ۇكىمەت قوعامدىق ۇيىمدارمەن بىرگە ءوز جۇمىسىن جاڭا ادىسپەن قايتا قۇراتىن بولادى.
قاراڭعى بولمەدە قارا مىسىقتاردى ىزدەيتىن ۋاقىت اياقتالدى!
ونىڭ بيلىك قۇرعان ەكى جىلىندا توقاەۆتىڭ رەيتينگى قالىپتى دەڭگەيدە قالدى جانە حالىق تۇتاستاي وعان سەنەدى جانە بولاشاقتى ونىمەن بايلانىستىرادى. ۋاقىتشا قيىندىقتار جامان ارمان سياقتى ۇمىتىلادى.
عۇندار جانە كونە تۇرىكتەر – قازاقتىڭ اتا-بابالارى، ولار ماڭگىلىك كۇنتىزبە جاسادى، ماڭگىلىك مەملەكەت قۇردى ...!
قازاقستاننىڭ ۇلى ءارى ماڭگىلىك بولاشاعى بار!
جانۇزاق مەندەشۇلى اكىم،
حالىقارالىق ادام ينستيتۋتىنىڭ پرەزيدەنت
قىسقاشا مالىمەت:
جانۇزاق اكىم قازاق ۇلتتىق جاراتىلىستانۋ عىلىمدارى اكادەمياسى مەن كونكورد (فرانتسيا) اكادەمياسىنىڭ كوررەسپوندەنت-مۇشەسى، ەۋروپا جاراتىلىستانۋ عىلىمدارى اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، «جالپى بيولوگيا» وقۋلىعىنىڭ، «قازاق يدەياسى» جانە «تۇركى وركەنيەتى نەگىزىندەگى قازاق يدەياسى»، «ۇلىستىڭ ۇلى جولى» مونوگرافيالارىنىڭ اۆتورى. بۇعان دەيىن 250-دەن استام عىلىمي ماقالالارى جارىق كورگەن. قازىر حالىقارالىق ادام ينستيتۋتىنىڭ پرەزيدەنتى. جانۇزاق مەڭدەشۇلى كەڭشار جۇمىسشىسىنان باستاپ وبلىس اكىمىنىڭ ورىنباسارىنا دەيىنگى ءتۇرلى لاۋازىمدى قىزمەتتەر اتقارعان.
