(Qazaqstan täuelsızdıgınıŋ 30 jyldyǧyna orai)
2009 jyly Oŋtüstık Koreiada ötken Ortalyq Aziia respublikalarynyŋ investisiialyq forumynda AQŞ memleket jäne qoǧam qairatkerı, Nobel syilyǧynyŋ iegerı Genri Kissindjer: «Qazaqstan – örkeniettıŋ besıgı, – dei kele, – Qazaqstanda «Altyn adam» alty jerden tabyldy, al būl Egipette jäne basqa jerlerde tabylǧan altyn jädıgerlerden qaraǧanda äldeqaida köbırek...», – dep qorytyndy jasaǧan bolatyn. Al būǧan deiın arheologtar mynadai jädıgerlerdı aşqan bolatyn: - Botai mädenietı, mūnda bızdıŋ eramyzǧa deiıngı 4 myŋjyldyqtaǧy tarihty paş etedı. Al būl kezde alǧaş ret jylqylar qolǧa üiretılıp, qymyz (qyşqyl süt) alyndy; - «Qalalar elı» (Arqaiym, Sintaşta... barlyǧy 20-dan astam ejelgı qalalar), bızdıŋ däuırımızge deiıngı 2800 jyldyŋ şamasy, onda metal qorytyldy, küimeler jasaldy, qalalar observatoriiaǧa ainaldy... Ūly dalada alǧaş ret (Temır däuırınen myŋdaǧan jyldar būryn qatty metaldyŋ, kremniidıŋ qūimalary alynǧan, al b.z.d. Qarǧalydan, Jezqazǧannan jäne basqa ken oryndarynan million tonnadan astam metall Taiau Şyǧysqa, Ejelgı Egipetke, Ündıstanǧa jäne t.b. basqa aimaqtarǧa (Chernov jäne basqalary) ekportalǧan. Eger qazırgı örkeniettı onynşy kezeŋ dep qarastyratyn bolsaq, onyŋ toǧyzy – metall öndırısı. Sondyqtan, Qazaqstandy örkeniet besıgı dep atau oryndy. 1992 jyly BŪŪ-ǧa müşesı retınde qabyldanǧan Qazaqstanǧa bügınde mynandai sipattama berılgen: «Qazaqstan – avtoritarlyq ükımetı bar ūlttyq memleket...». 28 jyl boiy jürgızılgen memleket saiasaty tūraqty avtoritarlyq bilıktıŋ mörın jasauǧa negızdeldı. Eger saiasi jäne ekonomikalyq būl baǧyt uaqytynda özgertılmese, būǧan deiın tarihta bolǧan ūqsas rejimderdıŋ taǧdyryn qaitalaityndyǧyn körsettı. Negızgı makroekonomikalyq jäne äleumettık-saiasi körsetkışter qoǧamnyŋ jetıstıkterı men kemşılıkterın aiqyn körsetedı. BŪŪ-nyŋ jäne basqa da halyqaralyq ūiymdardyŋ statistikasy boiynşa Qazaqstan älemde:- 12-18 jastaǧy qyzdar arasyndaǧy suisidten – 1 oryn, al tūrǧyndar arasynda 3-4 oryn alady. Būl negızınen 1957 jyldan 1991 jylǧa deiıngı 500-den astam jer asty, jer üstı jäne auada synalǧan atom jarylystarynyŋ, sondai-aq, 1963 jyldan bastap osy uaqytqa deiın Baiqoŋyr ǧaryş ailaǧynan ūşqan radioaktivtı geptildıŋ (raketalarǧa arnalǧan otynnyŋ) nätijesı.Sonymen qatar, Qazaqstannyŋ 10 million gektar jerı är türlı deŋgeidegı zymyrandar synalatyn Reseidıŋ äskeri poligondaryna berıldı. Osy poligondar men oǧan jaqyn aimaqtarda meken etken tūrǧyndardyŋ arasynda qaterlı ısık pen suisid respublika boiynşa ortaşa deŋgeiden 10-12 ese joǧary (Konkord); - el bai adamdardyŋ sany ösuımen älemde 7-şı orynǧa ie; - jazasyn öteuşılerdıŋ sany, adam qūqyqtary men baspasöz bostandyǧy, sybailas jemqorlyq, balalar men ana ölım-jıtımıne qysym jasau boiynşa älemde alǧaşqy 20 eldıŋ qataryna kıredı; - 2021 jyly bäsekege qabılettılık tūrǧysynan 37 orynǧa şyqty; - bılım deŋgeiı boiynşa 50 oryn; - adam damuy tūrǧysynan 68-72 oryndar; - medisinalyq kömek pen innovasiia boiynşa 82-90 oryn; - halyq densaulyǧy körsetkışterı boiynşa 120 oryn; - ömır deŋgeiı boiynşa 122 oryn; - är azamatqa memlekettık şyǧyndar reitingınde 140 oryn; - erlerdıŋ ömır süru ūzaqtyǧy boiynşa 150 oryn; - ortaşa ömır süru ūzaqtyǧy boiynşa 188 oryn. Būl Özbekstan, Qyrǧyzstanmen şamalas, al Auǧanstan men Gondurasqa qaraǧanda azyraq tömen; - syrtqy qaryz – 160,4 milliard dollar (jan basyna şaqqandaǧy TMD elderınıŋ ışındegı eŋ joǧary körsetkış. Özbekstanda – 21 dollar, Reseide – 468 milliard dollar...); - ekonomikanyŋ 75%-dan astamy basqarylatyn nemese satylatyn şeteldık kompaniialarǧa tiesılı, onyŋ 40%-y mūnai-gaz sektoryn ielengen qytailyq kompaniialardyŋ ülesınde; - ekonomikadaǧy innovasiianyŋ ülesı 0,96% qūraidy (AQŞ – 51%, Şveisariia – 62%); - Käsıporyndardyŋ innovasiialyq belsendılıgı – 7-8% (AQŞ 30%-dan astam); - ǧylymǧa JIÖ-nıŋ 0,20%-y bölınedı (damyǧan elderde 18-20 ese köp); - Qazaqstan memlekettık qūrylymdar ıs jürgızudı memlekettık emes tılde jürgızetın älemdegı ekı eldıŋ bırı... - soŋǧy 7-8 jylda Qazaqstan ekonomikasynyŋ ortaşa ösu qarqyny 2,5-3,4% deiın tömendedı; - 1993 jyldan 2021 jylǧa deiın Ūlttyq valiuta jüz ese qūnsyzdandy ...
QR Parlament Mäjılısınıŋ deputaty Aijan Sqaqova: «Düniejüzılık banktıŋ mälımetterı boiynşa, Qazaqstanda 2,6 million kedei azamat (olardyŋ köpşılıgı künıne 0,82 dollar jūmsaidy), al IýNİSEF-tıŋ mälımetterı boiynşa, 1 millionǧa juyq kedei balalar bar» dep atap öttı.Esep komitetınıŋ töraǧasy N.Godunova: «Qazaqstannyŋ ūlttyq qaryzy 20 trillion teŋgeden (46,73 milliard dollar) asty. Būl rūqsat etılgen şekten joǧary (27%). 2014 jyly memlekettık qaryzdyŋ qauıpsız şegı jalpy ışkı önımnıŋ 22 paiyz qūrady. Qazır ol 29 paiyzǧa jettı. Mūndai qolaisyz jaǧdai josparlaudaǧy qatelıkterden, jobalardy qarjylandyrudyŋ jetkılıksızdıgınen, sondai-aq qarjylyq tärtıptıŋ bolmauynan tuyndady ... ». «2017-2019 jyldary elden kapital eksporty 8,4 trln teŋgenı ($ 19,6 mlrd) qūraǧanyn A.Tūrsynhan men A.Älıbaev syndy qarjygerler atap öttı. Būl qūrǧaq statistika kez-kelgen argumentterden görı qoǧamdaǧy jalpy körınıstı senımdı türde körsetedı jäne sol arqyly sız kürdelı mäseleler men olardy şeşu joldaryn anyqtai alasyz. Aita ketu kerek, Qazaqstan halyqaralyq arenada eldıŋ bedelın köteru maqsatynda türlı şaralardy belsendı jüzege asyrdy jäne jüzege asyryp keledı, sonymen qatar, şielenıs oşaqtaryn tūraqtandyruǧa belsene qatysady. Mäselen, jyl saiynǧy Astana ekonomikalyq forumdary, BŪŪ-nyŋ gumanitarlyq baǧdarlamalary aiasynda Auǧanstanǧa kömek, EQYŪ otyrysy (Astana-2011), Astana-EKSPO-2017, Siriia problemalaryn beibıt jolmen retteu boiynşa Astana dialogtary jäne t.b. Sonymen qatar, Qazaqstan bilıgı älemge äigılı Jaŋaözendegı ondaǧan beibıt tūrǧyn qaza tapqan mitingtı qaru arqyly basqany (är türlı mälımetter boiynşa 17-den 120-ǧa deiın ölgen) tarihta qaldy. Qasym-Jomart Toqaev 2019 jyldyŋ mausym aiynda Qazaqstannyŋ ekınşı Prezidentı bolyp sailandy. Ol 2000 jyly Premer-ministr retınde memlekettık şekarany jobalau boiynşa kelıssözder prosesıne belsendı qatysty. Iаdrolyq qarudy taratpaudyŋ ǧalamdyq üderısıne qatysty. 2007 jyldyŋ qaŋtarynda ol Qazaqstan Respublikasy Parlamentı Senatynyŋ Töraǧasy bolyp sailandy. 2008 jyly ol EQYŪ Parlamenttık Assambleiasynyŋ vise-prezidentı bolyp, Qazaqstan parlamentınıŋ joǧarǧy palatasynyŋ spikerı bolyp sailandy. 2011 jyly nauryzda Toqaev BŪŪ Bas hatşysynyŋ orynbasary, BŪŪ-nyŋ Jenevadaǧy keŋsesınıŋ bas direktory, sonymen qatar, BŪŪ Bas hatşysynyŋ qarusyzdanu jönındegı konferensiiadaǧy jeke ökılı bolyp taǧaiyndaldy. Bolaşaq memleket basşysy qarusyzdanu konferensiiasynyŋ bas hatşysy qyzmetın de atqardy. TMD jäne Şanhai yntymaqtastyq ūiymy syrtqy ıster ministrlerı keŋesınıŋ töraǧasy bolyp sailandy. El ışınde oligarhiialyq klandarmen bailanysty emes, özınıŋ tabiǧaty boiynşa demokrat-liberal... Özınıŋ inaugurasiialyq sözınde Toqaev Qytai jäne Reseimen strategiialyq serıktestıktı nyǧaitudy syrtqy saiasattaǧy basymdyq dep atady. Ol sondai-aq Amerika Qūrama Ştattarymen (A. Gorbunova) ekonomikalyq yntymaqtastyqty atap öttı. 90-şy jyldardyŋ basynda mūndai sözderdı qūbylys retınde qabyldauǧa bolar edı! Bıraq qazır būl körkem sözderdıŋ qūny tömendedı. Reseidıŋ Qyrym anneksiialap alǧannan keiın jäne Reseidıŋ Ukraina jäne Gruziiamen qarym-qatynasynyŋ uşyǧuy, sondai-aq älemde oryn alyp jatqan mūsylmandar genosidınen keiın (Şyǧys Türkıstan, Siriia, Auǧanstan, Liviia) qazaqtar, jalpy türkı halyqtary älemge «rauşan tüstı közıldırıgın» şeşıp qarau kerek! Oianatyn kez keldı! Saiasat älsızderdı jäne özıne senımsızderdı jaqsy körmeidı. Jüz jyl būryn T.Rysqūlov bylai dep jazdy: «...Qazaqstan öz egemendıgın saqtau üşın Qytaimen jäne Reseimen teŋ därejede saiasat jürgızuı kerek. Ol üşın türkı respublikalary bırıguı kerek». Qazaqstan üşın №1 sauda serıktesı – Resei nemese tıptı Qytai emes, Europalyq Odaq (39%). EO Qazaqstannyŋ eŋ ırı investory bolyp tabylady. Q.Toqaev pen Ş.Mirziioevtıŋ inaugurasiialaryndaǧy sözın salystyrsaq, bıraz dünienı aŋǧaruǧa bolady. Prezident Europalyq Odaq elderı, Türkiia bastaǧan bauyrlas respublikalar Qazaqstannyŋ egemendıgın bırınşı bolyp moiyndaǧany turaly inaugurasiiada eske tüsırmedı. Prezident Toqaevtyŋ bırınşı bastaǧan ısı saiasi reformalar boldy. Ol Parlamentke saiasi jüielık reformalarǧa tūjyrymdamalyq bailanysty zaŋ jobalaryn ūsyndy. Memleket basşysy bäsekege qabılettı ekonomika bolsa, Qazaqstan tūraqty damu jolyna tüse alady dep tüsındı. Dese de öz qūqyqtary bar erkın adamdarsyz būl mäsele oŋ şeşım tabuy mümkın emes. Ol özınıŋ alǧaşqy Joldauynda barlyq qaita qūrulardyŋ basty maqsaty retınde «bükıl memleket jūmysynyŋ tiımdılıgın arttyru, säikesınşe, qazaqstandyqtardyŋ ömır süru sapasyn jaqsartu» turaly sipattady. Onyŋ pıkırınşe, Qazaqstanda ärtaraptandyrylǧan tehnologiialyq ekonomikany qūru tek qajettılık emes, asa maŋyzdy mäsele. «Sondyqtan bızdıŋ elımızdıŋ jaŋa ekonomikalyq baǧyty jetı negızgı qaǧidaǧa negızdeluı kerek: - jeŋıldıkter men mındetterdı ädıl bölu, - jeke käsıpkerlıktıŋ jetekşı rölı, - ädıl bäsekelestık, - käsıpkerlerdıŋ jaŋa buyny üşın naryqtar aşu, - önımdılıktıŋ ösuı, - ekonomikanyŋ kürdelılıgı men öndırıluın arttyru; - adami kapitaldy damytu, bılım berudıŋ jaŋa türıne investisiia salu, ekonomikany jasyldandyru, qorşaǧan ortany qorǧau, memleket tarapynan negızdelgen şeşımder qabyldau jäne olar üşın qoǧam aldyndaǧy jauapkerşılıktı öz moinyna alu», – degen Q.Toqaev ekonomikany damytyp, hadyqtyŋ äl-auqatyn jaqsartu üşın jūmys ısteuı kerek dep atap öttı. Prezident ükımet müşelerınıŋ sany jaǧynan Şveisariia men Japoniiadaǧy ärıptesterınen 13-18 ese asatyn memlekettık qūrylymdy reformalauǧa erekşe nazar audardy. Eldegı polisiia qyzmetkerlerınıŋ sany äskeri qyzmetkerler sanynan ekı esege artyq. Şyndyǧynda, Qazaqstan poliseilı memleketke ainaldy. Polisiia men qūqyq qorǧau organdarynyŋ negızgı qyzmetı ziialy qauymmen, oppozisiiamen jäne patriottarmen küresu boldy. Soŋǧy jyldary azamattardyŋ qūqyqtaryn būzu, beibıt mitingılerge tyiym salu, erkın baspasözdı jabu qazaqstandyq qoǧamda qalypty jaǧdaiǧa ainaldy.
2019 jyldyŋ 1 mamyrynda elde jappai tūtqyndaularmen bırge bırqatar mitingter bastaldy. Jyl boiy narazylyqtar tūraqty türde ötıp, saiasi (qamauǧa alynǧan 4 myŋ adamǧa deiın), sodan keiın äleumettık (köpbalaly analardy), sodan keiın materialdy (şeteldık nömırlı kölıkterdıŋ ielerıne) sferaǧa äser ettı.Adamdar mitingılerde beibıt jinalystar ötkızudı, söz bostandyǧy, köpbalaly otbasylarǧa jeŋıldıkterdıŋ köbeitu turaly oilaryn jetkızıp, Qytai zauyttarynyŋ aşyluyna, atom elektr stansiialarynyŋ salynuyna jäne qarapaiym azamattardyŋ ömırın jaqsartuǧa qatysty pıkırler aitty.
2020 jyly azamattardyŋ beibıt jinalystarǧa, mitingıler men demonstrasiialarǧa, piketter men şerulerge konstitusiialyq qūqyqtaryn jüzege asyru maqsatynda Qazaqstan Respublikasynyŋ beibıt jinalystardy ūiymdastyru erejelerı jäne olardy ötkızu erejelerı turaly Zaŋy qabyldandy. Zaŋ jobasy ükımettık emes ūiymdardyŋ qatysuymen İnternet-platformalarda, EQYŪ-da, IýSAİD-da, BŪŪ Adam qūqyqtary jönındegı Joǧarǧy Komissarynyŋ keŋsesınde keŋınen talqylandy.Bilık narazylyq aksiialaryn ötkızudı oŋailatty. Endı rūqsat aludyŋ ornyna sızdıŋ nietıŋız turaly jergılıktı bilıkke habarlau jetkılıktı. Sol jyly parlamenttık oppozisiia turaly zaŋǧa qol qoiyldy. Paidalanylǧan zaŋdardyŋ partiialyq tızımınde äielder men jastarǧa arnalǧan 30 paiyz mındettı kvota qarastyryldy jäne qabyldandy. Qoǧamdy demokratiialandyrudy damytu jäne saiasi partiialardy tırkeu kezındegı äkımşılık kedergılerdı joiu maqsatynda jinalǧan qoldar sany 40 myŋnan 20 myŋǧa deiın azaityldy. 2021 jyldan bergı saiasi reformanyŋ ekınşı jäne üşınşı paketterı auyl äkımderın sailau arqyly ırıkteudı qarastyrady. Toqaevtyŋ basty jetıstıkterınıŋ bırı – şeteldık kompaniialar men jeke tūlǧalarǧa jerdı satu men jalǧa berudıŋ küşın joiu. Sonymen qatar, memleket basşysy ölım jazasyn alyp tastap, QR Qylmystyq kodeksınıŋ 130-baby – «Jala jabu» dekriminalizasiiasyn ūsyndy. 2020 jylǧy mausymda Senat deputattary «Qazaqstan Respublikasynyŋ keibır zaŋnamalyq aktılerıne atqaruşylyq ıs jürgızudı jäne qylmystyq zaŋnamany jetıldıru mäselelerı boiynşa özgerıster men tolyqtyrular engızu turaly» zaŋ jobasyn ekı oqylymda maqūldady. 2021 jyldyŋ basynda Toqaev Syrtqy ıster ministrlıgıne Azamattyq jäne saiasi qūqyqtar turaly halyqaralyq paktınıŋ ekınşı fakultativtı hattamasyna qosylu prosedurasyn bastaudy tapsyrdy. Būl qūjat ölım jazasyn joiuǧa baǧyttalǧan. Prezident medisinadan bastap qarjy naryǧyna deiıngı barlyq salalardaǧy eŋ üzdık älemdık täjıribege süiene otyryp, äsırese EYDŪ (OESR) elderındegı zaŋnamalar men retteudıŋ jetıldırılgendıgın atap öttı jäne qoiylǧan mındetterdı oryndau üşın tiıstı organdarǧa tapsyrmalar berdı.
Prezident ekonomikanyŋ damuyna serpın beretın bank sektorynyŋ rölınıŋ tömendeuıne nazar audardy. Osylaişa, korporativtık sektorǧa nesie beru 8,7%-ǧa, ŞOB - 18%-ǧa, auyl şaruaşylyǧyna - 48%-ǧa tömendedı. Sonymen bırge tūtynuşylyq nesieleu 24% östı.- Elımızdıŋ qarjy salasynda kürdelı mäseleler bar. Basqaşa aitqanda, Qazaqstan qarjy jüiesı – auru. Sol dertke şipa retınde ötken jyly qiyn ömırlık jaǧdaiǧa tap bolǧan jarty millionnan astam azamat qaryzdaryn memleket töledı, 1,2 million azamattyŋ tūtynudan alynǧan nesieler boiynşa aiyppūldary men ösımpūldary alynyp tastaldy, 700 myŋnan astam kompaniialar men käsıpkerler salyq auyrtpalyǧynan bosatyldy. Sonymen qatar, memleket basşysy agroönerkäsıptık keşenge jaŋa közqaras qajet ekenın atap öttı. Bes jyl ışınde ony damytuǧa 2,4 trillion teŋgeden astam qarajat bölıngenıne qaramastan, JIÖ-degı salanyŋ ülesı 4,5%-dan aspady. Eksporttyq äleuetı aşylmaǧan, azyq-tülıktıŋ jartysy elge importtalady.
2020 jylǧy nauryzda tötenşe jaǧdai rejimı engızıldı, būl tūrǧyndar arasyndaǧy şyǧyndardy barynşa azaituǧa jäne COVID-19-qa qarsy küreske daiyndaluǧa mümkındık berdı. Koronavirus epidemiiasy kezınde tūrǧyndar 30 jyl ışınde elde daǧdarysqa qarsy sauatty jūmys körsetetın bırde-bır tiımdı saiasi institut qūrylmaǧanyn tüsındı. Karantin kezınde keibır şeneunıkter sybailas jemqorlyq jüiesınıŋ keiıpkerlerı ekenın körsettı. Jaqynda QR Sybailas jemqorlyqqa qarsy küres agenttıgı habarlaǧandai, paraqorlar men «kemıruşılerdıŋ» keltırgen zalaldyŋ mölşerı 2020 jyly 60,1 mlrd teŋgenı qūraǧan, būl ötken jylmen salystyrǧanda 2,4 ese köp!Halyq tötenşe jaǧdai kezınde azamattardy qoldauǧa baǧyttalǧan kelesı ıs-şaralardy ūmytpaidy: - tūrǧyndardyŋ bıraz bölıgıne 42 500 teŋge tölendı, därıgerlerge jäne basqalarǧa järdemaqy men tölemder berıldı. Būǧan 6 trillion teŋge (14,3 milliard dollar) bölındı; - halyqtyŋ äleumettık osal sanattaryna nesielerdı esepten şyǧaru. Köpbalaly analar men mügedek balalary bar otbasylarǧa, jetım balalarǧa, asyrauşysynan airylǧan otbasylarǧa (barlyǧy 500 myŋnan astam) nesie boiynşa raqymşylyq jasaldy; - mūǧalımder men därıgerlerdıŋ jalaqysynyŋ ekı ese ösuı; - jynystyq zorlyq-zombylyq, sondai-aq pedofiliia, esırtkı saudasy, adam saudasy, tūrmystyq zorlyq-zombylyq jäne adamdarǧa, äsırese balalarǧa qarsy basqa da qylmystar üşın jazany küşeitu; - mikro jäne şaǧyn biznestı üş jyl boiy tabys salyǧyn töleuden bosatu. - jūmys beruşılerdıŋ zeinetaqy qoryna 5% jarnany audaruyna üş jyldyq moratorii engızdı; - zeinetaqy qoryndaǧy jinaqtalǧan qarajatty zeinetke şyqqanǧa deiın oquǧa jäne tūrǧyn üi satyp aluǧa paidalanuǧa rūqsat etıldı; - tiımsız universitetter jabyluy; - kvazimemlekettık sektordyŋ bäsekege qabılettılıgın arttyru; - jerdı şeteldıkterge satuǧa tyiym salu jäne jer sol jerde jūmys ısteitınderge tiesılı boluyn qamtamasyz etu; - Latifundisterdıŋ jerlerı maqsatyna sai paidalanbaidy, memleket paidasyna tärkılenedı. Ūlttyq senım keŋesınıŋ otyrysynda (2019 j.) Q.Toqaev kelesı kezeŋderdı qamtityn saiasi reformalar toptamasyn zaŋdastyrudy ūsyndy: - mitingter ötkızu turaly habarlama qaǧidatyn bekıtu; - saiasi partiialardy qūrudaǧy kedergılerdı joiu; - partiialyq sailau tızımıne äielder men jastar üşın mındettı 30 paiyzdyq kvota engızu; - jerdı ūtymdy paidalanudy qamtamasyz etuge, memlekettık qūrylymdardyŋ eseptılıgı men aşyqtyǧyna, biudjettık prosestıŋ aşyqtyǧyna, äleumettık kömek tetıkterın jaqsartudy qamtamasyz etuge baǧyttalǧan parlamenttık oppozisiiany qalyptastyru üşın jaǧdailar jasau. Bilıktıŋ, atap aitqanda Q.Toqaevtyŋ eŋ köp talqylanǧan jäne qarama-qaişy şeşımderınıŋ bırı: - Astananyŋ atyn Nūr-Sūltan dep özgertu. Sonymen bırge, Elorda tūrǧyndarynyŋ özderı äleumettık jelılerde «Bızdıŋ astanamyz – Astana» jäne «Bızdıŋ elordamyz – Astana» heştegterımen fleşmob ūiymdastyryp, jaŋa atau beruge qarsy boldy; - qytailyq ssenarii boiynşa jürıp jatqan halyqty sifrlandyru jobasy. Būl azamattardy küş qoldanbai-aq tobyrǧa ainaldyrady, sondyqtan qoǧamda būl ötkır narazylyq tudyrdy. Kıtaphanalarda, universitetter men mektepterde qytai mädeni ortalyqtary aşyldy. Ol ziialy qauymǧa, ūlttyq patriottar men öz oilaryn aşyq aita alatyn oppozisiia ökılderıne qol jetımdı emes. Endı halyqtyŋ kei bölıgı «Aşyq» jobasy arqyly azamattardyŋ senımdılıgın tekserıp, temırjol vokzaldaryna, äuejailarǧa jäne basqa da qoǧamdyq oryndarǧa kıruge tyiym salyndy. Qaraŋǧy bölmede qara mysyqtardy ızdeumen qatar, el bıryŋǧai rezervasiiaǧa ainalady; - Qazaqstanda Qytaidyŋ 56 käsıpornynyŋ qūrylysy. Būl negızınen sement jäne qorǧasyn zauyttary, kün batareialary jäne taǧy basqa eskırgen nemese qoldanystan şyqqan käsıporyndar bolyp tabylady. Olar kez-kelgen ekologiialyq standarttarǧa jäne sapa belgılerıne tötep bermeidı. Būl Qytai elınen tys jerlerge, Afrikadaǧy, Ortalyq Aziiadaǧy kedei elderge arnap şyǧarylady. - Memlekettık tıl mäselesı. Qazaqstan bilıktıŋ barlyq tarmaqtary men basqa da resmi organdar ıs qaǧazdaryn memlekettık tılde jürgızbeitın älemdegı jalǧyz memleket şyǧar. Memlekettıŋ qalyptasuy men damuyndaǧy memlekettıŋ nemese qazaqtyŋ rölı mynalarmen körınedı: A. Ūly reformalar jetıstıkterı, onyŋ ışınde Meidzi reformasy jäne odan keiıngı «japon keremetınıŋ», soǧystan keiıngı Germaniianyŋ, Oŋtüstık Koreianyŋ qalpyna keltırıluı jäne reformalanuy... – būl jergılıktı halyqtyŋ ana tılı men mentalitetıne negızdelgen nätijeler; B. Şyǧys mentalitetı bar Latyn Amerikanyŋ onşaqty ispan tılı elderı 19 ǧasyrdyŋ soŋynda täuelsızdıkke qol jetkızıp, batystyq mentalitetke ie aǧylşyn tıldı qoǧam bolyp sanalatyn AQŞ zaŋdary men konstitusiiasyn köşırıp, özderıne qabyldady. Nätijesınde, būl elderde sol küiı ūlttyq qūndylyqtarǧa negızdelgen mınsız zaŋdar qabyldanbady jäne būl elder täuelsızdık alǧandaryna 200 jyl ötse de damymaǧan küiı qaldy. Olar sybailas jemqorlyqqa batyp, kriminaldanǧan memleketterge ainaldy. Jüz jyldan keiın Ortalyq Aziia elderı de būl «tozaq joldy» qaitalaidy; C. Ana tılı bolmasa ūlt joiylady. Avtoritarlyq rejim Qazaqstandy mäŋgürttendırıp, sözsız küireuge alyp keledı. Baqytymyzǧa orai, avtoritarlyq rejimderdıŋ ǧūmyry şekteulı bolady, oǧan bölıngen uaqyt adam ömırımen ölşenedı. Al azattyq üşın küres mäŋgılık jalǧasa beredı! BŪŪ jariialanǧan Jarlyqta (2021) adamdardyŋ qūqyqtar men bostandyqtaryn qamtamasyz etu turaly aitylady. Qazaqstanda sot jüiesınde BŪŪ-nyŋ kelesı talaptaryn oryndai alady dep ümıttenemız: 1) SOTTARDY QATALY JAZALAU KEREK! Sudiaǧa özınıŋ sot jäne käsıbi mındetterın oryndau barysynda taǧylǧan aiyp nemese şaǧym tiıstı tärtıpke säikes jedel jäne beitarap şeşıluge tiıs. 2) Sudialar öz qyzmetterın atqara almaǧany nemese qyzmetıne säikes kelmeitın mınez-qūlqy üşın ǧana qyzmetınen şettetıluı nemese bosatyluy mümkın. 3) Tärtıptık jauapkerşılıkke tartu, uaqytşa toqtata tūru nemese jūmystan şyǧaru turaly şeşımder täuelsız baqylauǧa jatady. 4) sudialardy lauazymdarǧa joǧarylatu kezde obektivtı faktorlar, atap aitqanda qabıletter, moraldyq qasietter men täjıribe negızınde jüzege asyryluy kerek. 5) Sudialardy ırıkteudıŋ kez-kelgen ädısı ärtürlı sebeptermen taǧaiyndauǧa qarsy boluǧa tiıs. 6) Bızdıŋ elde sot tarapynan jiı būzylatyn ısterdı eşqandai negızsız, zaŋǧa säikes, eşqandai şekteusız, orynsyz yqpalsyz, itermelemei, qysym jasamai, qoqan-loqqy jasamai, aralaspai şeşedı.
Şeteldık sarapşylar, memleket jäne qoǧam qairatkerlerı Q.Toqaevtyŋ Prezident retındegı jūmysy turaly oŋ pıkırler aitty. AQŞ Memlekettık hatşysy Entoni Blinken QR Premer-Ministrınıŋ orynbasary, Syrtqy ıster ministrı Mūhtar Tıleuberdımen telefon arqyly söilesu kezınde AQŞ Q.Toqaevtyŋ Qazaqstannyŋ qoǧamdyq-saiasi jüiesın demokratiialandyru jönındegı reformalaryn qoldaitynyn aitty.Sonymen qatar, reseilık sarapşylar men qoǧam qairatkerlerı Kondratev, Şevchenko jäne basqalar Qazaqstan Prezidentınıŋ jeke bastamalaryna joǧary baǧa berdı. Londondaǧy Royal Chatham House institutynyŋ zertteuşısı Kit Mallinson bylai deidı: «Nazarbaevtyŋ yqpaly bäseŋdemegen Qazaqstanda Toqaev qūrylymdyq, institusionaldyq jäne ekonomikalyq reformalar jürgıze ala ma? Būl köptegen qarjylyq qūrylymdardyŋ müddelerıne äser etetındıkten olardyŋ aktivterıne tergeu jürgızudı qajet etedı... ». 2020 jyldyŋ qyrküiegınde Q.Toqaev BŪŪ-da söz söiledı. Eseptıŋ negızgı tezisterı tömende keltırılgen: - sauda proteksionizmı men saiasi ūltşyldyqtyŋ ösuı halyqaralyq yntymaqtastyqtyŋ jüielı būzyluyn tuǧyzdy jäne «jahandyq disfunksiiaǧa» äkeldı, būl öz kezegınde tūraqty damu perspektivalaryn būzady, milliardtaǧan adamdy jaqsy älemge degen ümıtınen aiyrady; - Bırıkken Ūlttar Ūiymynyŋ qamqorlyǧymen jūqpaly aurulardy baqylau jäne biologiialyq qauıpsızdık jönındegı aimaqtyq ortalyqtar jelısın qūru ideiasyn zertteu mäselesı. Prezident atalǧan mekemelerdıŋ bırın Qazaqstan aumaǧynda ornalastyruǧa daiyn ekendıgın bıldırdı; - biologiialyq qarudy baqylau jüiesın qūru jäne ıske qosu jäne BŪŪ Qauıpsızdık Keŋesı aldynda esep beretın arnaiy organ – Halyqaralyq biologiialyq qauıpsızdık agenttıgın qūru ūsynyldy; - Ol BŪŪ Bas hatşysy Antonio Guterriştıŋ jalpy ışkı önımnıŋ 10 paiyzyn qūraityn ekonomikalyq ösımdı yntalandyru jönındegı ıs-şaralar keşenın jüzege asyru qajettılıgı turaly ündeuıne qosyldy, sondai-aq onyŋ teŋ jäne teŋ qūqyqty qūruǧa baǧyttalǧan jaŋa jahandyq kelısım daiyndau bastamasyn qoldady. - Qazaqstannyŋ bastamasymen qūrylǧan Azyq-tülık qauıpsızdıgı jönındegı islam ūiymy halyqaralyq gumanitarlyq nauqanǧa arnalǧan azyq-tülık qoryn qalyptastyruda barlyq kömek körsetuge daiyn; - Ol BŪŪ-ǧa müşe elder Qazaqstannyŋ iadrolyq derjavalarǧa adamzatty iadrolyq apattan qūtqaru üşın barlyq şaralardy qabyldauǧa şaqyruyn qoldaidy degen senım bıldırdı. Toqaev «iadrolyq bestık» elderın Semei kelısımşartyn qosa alǧanda, iadrolyq qarusyz aimaqtar turaly şarttarǧa tiıstı hattamalardy ratifikasiialauǧa şaqyrdy; - Ol organikalyq otynǧa degen ülken täueldılıkke jäne klimat jönındegı Parij kelısımınıŋ maqsattaryna jetu jolyndaǧy ūzaq jolǧa qaramastan, Qazaqstannyŋ kömırteksız ekonomikany damytuǧa degen berık mındettemesın rastady. «Bız ekonomikany jüielı özgertu jäne önerkäsıptı jaŋǧyrtu esebınen parniktık gazdar şyǧaryndylaryn 15 paiyzǧa azaitamyz. Sonymen qatar, aldaǧy bes jylda bız öz elımızde ekı milliardtan astam aǧaş köşetterın otyrǧyzudy josparlap otyrmyz», – dedı Prezident. - «Qazırgı kezde elder arasyndaǧy senımsızdık halyqaralyq qatynastardy damytu üşın öte qauıptı bolyp tabylady. Bügıngı taŋda bızdıŋ jalpy adamgerşılık paryzymyz BŪŪ Jarǧysynyŋ negızgı maqsattary men qaǧidattaryn ūstanudy körsetu bolyp tabylady», – dep sanaidy Prezident; - Memleket basşysy jahandyq syn-qaterler men qauıp-qaterlerdıŋ sebepterı turaly aita otyryp, olardy ıs jüzınde memlekettık basqaru jüiesındegı problemalardyŋ saldary dep sanady. «Şyn mänınde ädılettı jäne adamdarǧa baǧdarlanǧan jahandyq beibıtşılıkke jetu tek tiımdı deŋgeidegı halyqaralyq şaralardy ūlttyq deŋgeidegı küş-jıgermen üilesımdı türde üilestıru arqyly mümkın bolady», – dedı ol; - Qazaqstan ekonomikalyq tūrǧydan myqty, demokratiialyq tūrǧydan damyǧan jäne ärbır azamattyŋ qajettılıkterın qanaǧattandyruǧa baǧyttalǧan «tyŋdaityn memleket» qūruǧa bel buady. - örkendegen, quatty jäne bırtūtas Ortalyq Aziianyŋ jergılıktı jäne älemdık müddelı taraptardyŋ müddelerıne sai keletınıne senım bıldıre otyryp, Ortalyq Aziiadaǧy aimaqtyq yntymaqtastyqty nyǧaitu; - transşekaralyq su resurstaryn ūtymdy paidalanuǧa baǧyttalǧan aimaqtyq su-energetikalyq konsorsiumyn qūru; - Ortalyq Aziia elderın damytudyŋ kün tärtıbın üilestıru üşın Almatydaǧy BŪŪ-nyŋ Tūraqty damu maqsattary jönındegı aimaqtyq ortalyǧyn institusionaldandyru. Q.Toqaevtyŋ BŪŪ-da jasaǧan būl negızgı baiandamasyn Düniejüzılık innovasiialyq qordyŋ direktory (Angliia), professor Devid Hill jäne KONKORD Halyqaralyq akademiiasynyŋ prezidentı (Fransiia), professor Grigorii Tomskii syndarly jauap retınde joǧary baǧalady. Osy jyldyŋ aqpanynda Europalyq parlament 2009 jyldan bastap Qazaqstandaǧy adam qūqyqtarynyŋ ahualy turaly besınşı qarar qabyldady, onda mūndai qūqyqtardyŋ būzyluyna jauaptylarǧa baǧyttalǧan sanksiialar engızudı ūsynady. Qararda Europalyq Parlament 30 jyl ışınde Qazaqstan halyqaralyq standarttarǧa säikes bırde-bır taŋdau jasama salasyndaǧy jalpy jaǧdaidyŋ üreilı naşarlauy jäne azamattyq qoǧam ūiymdaryna qarsy repressiia, söz bostandyǧy, beibıt jinalystar men qauymdastyqtar qūqyǧyna qataŋ şekteuler, t.b.» syndaǧan. Būdan ärı qararda Europalyq parlament Qazaqstan ükımetın özınıŋ halyqaralyq mındettemelerıne säikes äreket etuge jäne adamnyŋ qūqyqtary men negızgı bostandyqtaryn qūrmetteuge şaqyrady. Qazaqstan bilıgın sailaudy ötkızuge qatysty halyqaralyq standarttardy saqtauǧa jäne DİAQB ūsynystaryn oryndauǧa, sonyŋ ışınde konstitusiialyq kepıldık berılgen negızgı bostandyqtarǧa, azamattyq qoǧamnyŋ qatysuyna, saiasi pliuralizmge jäne t.b. şaqyrady.
Sonymen qatar, Europarlament deputattary Qazaqstan ükımetın saiasi uäjderden bas tartuǧa jäne adam qūqyǧyn qorǧauşylarǧa, dıni ūiymdarǧa, azamattyq qoǧam ūiymdaryna, käsıpodaqtarǧa, jurnalisterge jäne saiasi oppozisiialyq qozǧalystarǧa qarsy kez kelgen türdegı ūstau, repressiia men qudalaudy toqtatuǧa, sonymen qatar adamdarǧa özderınıŋ saiasi, dıni jäne basqa közqarastaryn erkın bıldıruge mümkındık beru; osy bostandyqqa kepıldık beru üşın ükımettı beibıt jinalystar turaly jaŋa zaŋǧa tüzetuler engızuge şaqyrady; barlyq saiasi tūtqyndardy dereu bosatu jäne tolyq aqtau mäselesın qozǧady.Pozitivtı eskertuge säikes, Europalyq parlament qazaqstandyq bilıktıŋ reformalardyŋ jaŋa kezeŋı turaly, atap aitqanda, qūqyq qorǧau, sot jüiesı jäne adam qūqyqtaryna basymdyq beru turaly jaŋalyqtaryna nazar audardy. Qazaqstan bilıgınıŋ «aiyppūldardy alyp tastau jäne ükımettık emes ūiymdardyŋ 2021 jyldyŋ 3 aqpanynda jariia etılgendei jūmys ısteuıne mümkındık beru turaly şeşımın qūptaidy jäne Qazaqstan bilıgın adam qūqyǧyn qorǧauşy toptarǧa qysym jasau üşın qarjylyq eseptılık shemalaryn dūrys paidalanbauǧa şaqyrady». 2021 jyly 2 qaŋtarda Azamattyq jäne saiasi qūqyqtar turaly halyqaralyq paktınıŋ ekınşı fakultativtı hattamasyn ratifikasiialau nätijesınde Qazaqstannyŋ barlyq qylmystar üşın ölım jazasyn alyp tastauy da qūptaldy. Europalyq parlament Qazaqstan ükımetın Qytaidyŋ konslagerlerınen qaşqan etnikalyq qazaqtar men basqa azşylyq toptarynyŋ qauıpsızdıgın qamtamasyz etuge şaqyrady. Europalyq parlament Europalyq Odaqtyŋ syrtqy ıster jäne qauıpsızdık saiasaty jönındegı joǧary ökılı men müşe memleketterdı adam qūqyǧynyŋ būzyluyna jauaptylarǧa baǧyttalǧan sanksiialar engızu mümkındıgın qarastyruǧa şaqyrady. Negızınde būl qauly Qazaqstannyŋ reitingıne säikes keledı jäne būl elde qabyldanǧan şaralardyŋ halyqaralyq standarttarǧa säikes kelmeitındıgın körsetedı. Saiasatty tübegeilı özgertu jäne memlekettık instituttardy, qūqyq qorǧau jäne sot jüiesın reformalau qajet ... Būl jerde bız ūly babamyzdyŋ, adamzattyŋ ekı ūstazynyŋ bırı Äl-Farabidıŋ (ekınşı Aristotel) «... qoǧam damuy üşın onyŋ müşelerı beibıtşılıkte, kelısımde jäne qūrmetpen ömır süruı kerek» degen sözın eske tüsıremız. 2021 jyl qūrǧaq boldy. Soŋǧy onjyldyqta keibır audandarda, äsırese Türkıstanda jauyn-şaşyn az bolyp, jaiylymdar örtenıp kettı. Mausymda piiaz, säbız, künbaǧys maiynan bastap önımderdıŋ baǧasy 2-3 esege, janar-jaǧarmai materialdary men basqa tauarlar 15-40% qymbattady. Ükımet jaǧdaidy baqylai almady jäne statistikalyq mälımetterdı jinaudan basqa jūmysy bolmady. Jalpy, ekonomika uaqytşa qaryzdyŋ jetegınde jür. Negızınen älemdık naryqtaǧy mūnaidyŋ özındık qūnyna täueldı resurstarǧa negızdelgen ekonomika kez kelgen uaqytta ekonomikany qūldyratuy mümkın. «Qazaqstan Aliansy» Respublikalyq Assosiasiiasy 2013 jyly Ükımetke «eger Ükımet adam kapitalyn damytu, innovasiialyq ekonomikaǧa köşu jäne agrarlyq sektordaǧy basymdyqtardy özgertu boiynşa tübegeilı şaralar qabyldamasa, ony intensivtı jaǧdaiǧa auystyrǧan kezde onda 2020 jylǧa qarai ekonomika toqyrauǧa ūşyraidy, al odan ärı daǧdarysqa ūlasady dep eskertken. 2020 jyldyŋ mamyrynda Alians Ükımetten: - pandemiiaǧa bailanysty öz azamattaryna tört million jer uchaskelerın bölıp beru; - şeteldık kompaniialarda jūmys ısteitın qazaqstandyqtardyŋ jalaqysyn (äzırge aiyrmaşylyq şeteldıkterdıŋ paidasyna 6-8 ese qūraidy) şeteldık jūmysşylarmen jäne mamandarmen teŋestıru; - Qytaidyŋ 56 zauytyn saluǧa tyiym salu, öitkenı olar jaŋa tehnologiialar men ekologiia standarttaryna säikestıgı turaly tekseruden ötpegen. Qazırgı Ükımet osy özektı mäselelerdı şeşuge daiyn emes nemese şeşe almaidy. Qoǧam Ükımettıŋ otstavkaǧa ketuın talap etude. Osy jyldyŋ mamyr aiynyŋ soŋynda Prezident tiıstı organdardyŋ aldyna jaŋartylatyn energiiany keşendı damytu mındetın qoidy. Būl mındet Q.Toqaevtyŋ BŪŪ-ǧa bergen esebınen tuyndaidy (qyrküiek, 2020). Belgılı energetik Alpai Kozok (Türkiia) būl bastamany «...jaŋartylatyn energetikany damytudaǧy Qazaqstannyŋ ekınşı jetıstıgı (bırınşısı - EKSPO-2017)» dep baǧalady. Jospar boiynşa alty qalada qoqystardy jaǧu elektr stansiiasynyŋ, Kökşetauda JEO jäne Aqtauda gaz turbinaly elektr stansiiasynyŋ (CO2-70%) salynuy josparlanǧan. Būlar Parij kelısımınıŋ ekologiialyq talaptaryna säikes kelmeidı jäne otandyq önerkäsıptıŋ damuyna türtkı bolmaidy. Sonymen qatar, keibır sarapşylardyŋ pıkırınşe, Semei qalasyndaǧy elektr stansiiasynyŋ qūny özınıŋ analogtarynan 37 ese asyp tüsedı. Düniejüzılık innovasiialyq qordyŋ (älemnıŋ 3500 körnektı ǧalymdary, sonyŋ ışınde TOP-500 jäne 87 Nobel syilyǧynyŋ laureattary jūmys jasaityn), TOP-50 tehnologiialyq jäne älemdegı jetekşı energetikalyq kompaniialardyŋ qatysuymen Halyqaralyq Adam instituty (būdan ärı - HAİ), CONCORD akademiiasy (G. Tomskii) jäne D.Qonaev atyndaǧy universitet (O. Jalairi) 2021-2040 jyldarǧa arnalǧan joba äzırledı. «Adam kapitalyn jan-jaqty damytu, jaŋartylatyn energiiany damyta otyryp, innovasiialyq ekonomikaǧa jedeldete köşu» (būdan ärı - Joba) jobasyn Qazaqstan Respublikasynyŋ Parlamentı men Ükımetı qoldady, sondai-aq 2017-2018 jyldary Memleket basşysynyŋ Qazaqstan halqyna Joldauyna engızıldı. Jaŋartylatyn energiiany damytu jönındegı Memleket basşysynyŋ (būdan ärı - JED) bastamasyn qoldai otyryp, Qazaqstan Respublikasy Energetika ministrlıgımen (Ministr N.Noǧaev) bırlesıp jetekşı energetikalyq kompaniialardyŋ Konsorsiumyn qūryp, josparlaidy: - Qazaqstanda jaŋartylatyn elektr stansiialaryna arnalǧan komponentter, elektromobilderge arnalǧan akkumuliatorlar jäne t.b. şyǧaratyn eksportqa baǧyttalǧan 10 zauyt salynady. Būl zauyttar bailanysty käsıporyndarmen bırge 30 myŋnan astam jaŋa jūmys oryndaryn aşady; - kün, jel, geotermaldyq, gidro, biogaz energetikasyn damytu jäne 2030-2032 jyldarǧa deiın jaŋartylatyn energiia ülesın 40% deiın jetkızu. Būl şaralar innovasiiany (elektronika), önerkäsıptı (elektromobilder), agroönerkäsıptık keşendı jäne ekonomikanyŋ basqa salalaryn jedel damytuǧa mümkındık beredı; - JEO-ny JED-ge auystyrumen qaita qūru; - Qaldyqtardy örteitın jaŋartylatyn elektr stansasynyŋ qūrylysy. Būl şaralar respublikanyŋ damyǧan energetikasy bar ondaǧan ozyq elderdıŋ qataryna enuıne mümkındık beredı. Damyǧan jäne damuşy elderdıŋ basty aiyrmaşylyǧy adami kapitaldyŋ damu deŋgeiıne bailanysty. Mūnda innovasiiany damytu şeşuşı röl atqarady, būl salanyŋ jyldyq ösuınıŋ 30-32% -yn beredı. MİCh&K jobasy I kezeŋdegı jaŋartylatyn energiiadan basqa (2021-2030 j.j.) Mynalardy qamtidy: 1. Adami kapitaldy jan-jaqty damytu (bılım beru, densaulyq saqtau, halyqtyŋ ömır süru deŋgeiın jaqsartu); 2. Halyqaralyq kremnii alqabyn qūru: 2.1 innovasiialyq klaster qūru, mamandardy qaita daiarlau jäne oqytu; 2.2 kvanttyq, aqparattyq tehnologiialardyŋ, nano- biotehnologiialardyŋ, robototehnikanyŋ kvanttyq jäne nano-biokompiuterler, robototehnika, ūialy telefondar, iPhone jäne t.b. öndırısın qūru arqyly jaŋa baǧyttardy damytu; 2.3 sifrlandyrudy damytu, İnternet-tehnologiiany jetıldıru jäne onyŋ barlyq aimaqtarǧa taraluy, sonyŋ ışınde auyldar; 2.4 salalar boiynşa joǧary tehnologiialyq öndırısterdı aşumen jäne innovasiialyq ekonomikaǧa köşudı jüzege asyra otyryp, ūlttyq kompaniialardyŋ öndırıstık quattaryn tehnologiialyq tärtıpke säikes jaŋartu; 2.5 mūnai-gaz keşenderınıŋ, Qazatomönerkäsıptıŋ jäne basqa keşenderdıŋ ainalasynda otandyq tehnologiialyq kompaniialardy aşu; 3. Şaqyrylǧan 1200-den astam şeteldık tehnologiialyq kompaniialarǧa, 1000 bankterge, 400-den astam venchurlyq qorlarǧa jäne konsaltingtık kompaniialarǧa käsıporyndar aşu; 4. Älemdegı TOP-50 tehnologiialyq kompaniialar men qazaqstandyq kompaniialar, sondai-aq universitetter arasynda bırlesken käsıporyn qūru; 5. Halyqaralyq tehnologiialyq universitet aşylu; 6. Qazaqstan Respublikasynyŋ 50 universitetın ǧylymi-zertteu universitetterıne ainaldyru; 7. İndustrialdy-innovasiialyq parkterdı jaŋǧyrtu: 7.1 sifrlandyru, innovasiia jäne aeroǧaryş önerkäsıbı; 7.2 oblys ortalyqtary men Nūrsūltan, Almaty jäne Şymkent qalalary; 7.3 QR İJİDM, QR QM, QR AŞM jäne basqa ministrlıkter men vedomstvolar, «Baiqoŋyr», Kurchatov jäne t.b.; 8. Mal şaruaşylyǧynyŋ, ösımdık şaruaşylyǧy men kökönıs ösırudıŋ agrotehnikalyq jäne ekologiialyq intensivtı damuyna, sondai-aq balyqtyŋ jäne basqa da teŋız önımderınıŋ baǧaly türlerın ösıruge negız qalady; 9. Jer asty, erıgen jäne basqa sudy alu men jinaqtaudyŋ jäne azamattardyŋ 80-82%-yn auyz sumen qamtamasyz etudıŋ, sondai-aq auyl şaruaşylyǧyn damytudyŋ jaŋa tehnologiiasyn engızu; 10. Üş megapoliste «Qaldyqtardy altynǧa ainaldyru» tehnologiiasyn engızu; 11. Qazaqstan Respublikasynyŋ azamattaryn tūrǧyn üimen tolyq qamtamasyz etu üşın ozyq qūrylys tehnologiialaryn engızu; 12. Kölıktı damytu, sonyŋ ışınde jürdek poiyzdar, sondai-aq ämbebap elektr jäne kün quatymen jüretın kölıkter öndırısı; 13. Ūly Dalanyŋ turistık klasterın damytu (I kezeŋ: Nūr-Sūltan-Almaty qalasy); 14. Jaŋa tehnologiialardyŋ tendensiiasy, olardy jetıldıru jäne otandyq retınde qaita eksporttau; 15. Halyqaralyq ǧylymi-tehnologiialyq jobalarǧa qatysu jäne jaŋa tehnologiia jetıstıkterınıŋ jyl saiynǧy halyqaralyq körmesın ūiymdastyru. Jobanyŋ ekınşı kezeŋı (2030-2040 jj.) Bırınşı kezeŋde adami kapitaldy damytu men innovasiia jetıstıkterın damytu men tereŋdetudı közdeidı. Halyqaralyq Adam instituty serıktesterımen bırge şeteldegı türlı ıs-şaralarǧa qatysady. Ol: - Parij maŋynda 2012 jyly Attila (Edil Patşa) mūrajai-körmesınıŋ jäne eskertkışınıŋ aşyluyna qatysu; - 2014 jyly Niu-Iorktegı BŪŪ ştab-päterınde «Qazaqstan - Mäŋgı El» konferensiiasy men körmesın ötkızu («Alaş» ǧylymi-zertteu ortalyǧynyŋ direktory, prof. K. Ǧabjalilov); - Parijdegı IýNESKO-nyŋ ştab-päterınde «Qazaq handyǧynyŋ 550 jyldyǧyna» arnalǧan halyqaralyq konferensiia ötkızu (2015 j. Qaraşa). Aldaǧy jyldary josparlanǧan: - Parijde Amre Kaşaubaevqa arnalǧan eskertkış pen alleianyŋ aşyluy; - QR MJSM bırlesıp «Attila jäne Aesii» pesasyn İtaliia, Fransiia, Vengriia jäne Türkiiada qoiu; - Taraz, Öskemen, Oral jäne Qazaqstan men Europa qalalarynyŋ universitetterımen özara kelısım jasau; - Türkiia, Fransiia, Japoniia jäne Qazaqstannyŋ kinostudiialarymen yntymaqtastyqta «Attila» filmın tüsıru; - Qazaqstan Jazuşylar odaǧymen (M. Qūlkenov) bırlesıp Attilaǧa arnalǧan opera (librettosy U. Esdäulet), miuzikl, bi (P. Omarbekov) daiyndaidy; - Fransiia men Qazaqstanda Rafael Santi - «Papa Leo II men Attilanyŋ kezdesuı» kartinasynyŋ avtoryna arnalǧan «Mäŋgılık sūlulyq» (J.Äkım jäne A.Qarabekova) atty maqala jaryq kördı. Vatikan şırkeuı; - «Janna D» Ark», «Sistin Madonna» jäne basqa bilerdı Europada sahnalau (P. Omarbekova); - Parijde jäne Rimde qazaq önerınıŋ jetı türınen körme jäne master-klass ūiymdastyru; - älemnıŋ ırı qalalarynda biznes-forumdardy ünemı ötkızu (B. Janaltai, A. Kökbülen, A. Duran, A. Qūlnazarova); - Batystyŋ on universitetınde qazaq tılı men ädebietı kafedralaryn aşu (D. Rysqali). Osy jäne basqa da keşendı şaralar otandyq mädeniettı, önerdı, ǧylymdy jäne ekonomikany şetelde jaqsy tanymal etuge mümkındık beredı. 2019 jyly bilıktıŋ tranzitı boldy. Endı Prezident bastaǧan jaŋa Ükımet qoǧamdyq ūiymdarmen bırge öz jūmysyn jaŋa ädıspen qaita qūratyn bolady. Qaraŋǧy bölmede qara mysyqtardy ızdeitın uaqyt aiaqtaldy! Onyŋ bilık qūrǧan ekı jylynda Toqaevtyŋ reitingı qalypty deŋgeide qaldy jäne halyq tūtastai oǧan senedı jäne bolaşaqty onymen bailanystyrady. Uaqytşa qiyndyqtar jaman arman siiaqty ūmytylady. Ǧūndar jäne köne türıkter – qazaqtyŋ ata-babalary, olar mäŋgılık küntızbe jasady, Mäŋgılık memleket qūrdy ...! Qazaqstannyŋ ūly ärı mäŋgılık bolaşaǧy bar!
Janūzaq Mendeşūly ÄKIM,
Halyqaralyq Adam institutynyŋ prezident
QYSQAŞA MÄLIMET:
Janūzaq Äkım Qazaq ūlttyq jaratylystanu ǧylymdary akademiiasy men KONKORD (Fransiia) akademiiasynyŋ korrespondent-müşesı, Europa jaratylystanu ǧylymdary akademiiasynyŋ akademigı, «Jalpy biologiia» oqulyǧynyŋ, «Qazaq ideiasy» jäne «Türkı örkenietı negızındegı qazaq ideiasy», «Ūlystyŋ ūly joly» monografiialarynyŋ avtory. Būǧan deiın 250-den astam ǧylymi maqalalary jaryq körgen. Qazır Halyqaralyq adam institutynyŋ prezidentı. Janūzaq Meŋdeşūly keŋşar jūmysşysynan bastap oblys äkımınıŋ orynbasaryna deiıngı türlı lauazymdy qyzmetter atqarǧan.Ūqsas jaŋalyqtar
