(Qazaqstan táýelsizdiginiń 30 jyldyǵyna oraı)
2009 jyly Ońtústik Koreıada ótken Ortalyq Azııa respýblıkalarynyń ınvestıııalyq forýmynda AQSh memleket jáne qoǵam qaıratkeri, Nobel syılyǵynyń ıegeri Genrı Kıssındjer: «Qazaqstan – órkenıettiń besigi, – deı kele, – Qazaqstanda «Altyn adam» alty jerden tabyldy, al bul Egıpette jáne basqa jerlerde tabylǵan altyn jádigerlerden qaraǵanda áldeqaıda kóbirek...», – dep qorytyndy jasaǵan bolatyn. Al buǵan deıin arheologtar mynadaı jádigerlerdi ashqan bolatyn:
- Botaı mádenıeti, munda bizdiń eramyzǵa deıingi 4 myńjyldyqtaǵy tarıhty pash etedi. Al bul kezde alǵash ret jylqylar qolǵa úıretilip, qymyz (qyshqyl sút) alyndy;
- «Qalalar eli» (Arqaıym, Sıntashta... barlyǵy 20-dan astam ejelgi qalalar), bizdiń dáýirimizge deıingi 2800 jyldyń shamasy, onda metal qorytyldy, kúımeler jasaldy, qalalar observatorııaǵa aınaldy... Uly dalada alǵash ret (Temir dáýirinen myńdaǵan jyldar buryn qatty metaldyń, kremnııdiń quımalary alynǵan, al b.z.d. Qarǵalydan, Jezqazǵannan jáne basqa ken oryndarynan mıllıon tonnadan astam metall Taıaý Shyǵysqa, Ejelgi Egıpetke, Úndistanǵa jáne t.b. basqa aımaqtarǵa (Chernov jáne basqalary) ekportalǵan. Eger qazirgi órkenıetti onynshy kezeń dep qarastyratyn bolsaq, onyń toǵyzy – metall óndirisi. Sondyqtan, Qazaqstandy órkenıet besigi dep ataý oryndy.
1992 jyly BUU-ǵa múshesi retinde qabyldanǵan Qazaqstanǵa búginde mynandaı sıpattama berilgen: «Qazaqstan – avtorıtarlyq úkimeti bar ulttyq memleket...».
28 jyl boıy júrgizilgen memleket saıasaty turaqty avtorıtarlyq bıliktiń mórin jasaýǵa negizdeldi. Eger saıası jáne ekonomıkalyq bul baǵyt ýaqytynda ózgertilmese, buǵan deıin tarıhta bolǵan uqsas rejımderdiń taǵdyryn qaıtalaıtyndyǵyn kórsetti.
Negizgi makroekonomıkalyq jáne áleýmettik-saıası kórsetkishter qoǵamnyń jetistikteri men kemshilikterin aıqyn kórsetedi.
BUU-nyń jáne basqa da halyqaralyq uıymdardyń statıstıkasy boıynsha Qazaqstan álemde:
- 12-18 jastaǵy qyzdar arasyndaǵy sýııdten – 1 oryn, al turǵyndar arasynda 3-4 oryn alady. Bul negizinen 1957 jyldan 1991 jylǵa deıingi 500-den astam jer asty, jer ústi jáne aýada synalǵan atom jarylystarynyń, sondaı-aq, 1963 jyldan bastap osy ýaqytqa deıin Baıqońyr ǵarysh aılaǵynan ushqan radıoaktıvti geptıldiń (raketalarǵa arnalǵan otynnyń) nátıjesi.
Sonymen qatar, Qazaqstannyń 10 mıllıon gektar jeri ár túrli deńgeıdegi zymyrandar synalatyn Reseıdiń áskerı polıgondaryna berildi. Osy polıgondar men oǵan jaqyn aımaqtarda meken etken turǵyndardyń arasynda qaterli isik pen sýııd respýblıka boıynsha ortasha deńgeıden 10-12 ese joǵary (Konkord);
- el baı adamdardyń sany ósýimen álemde 7-shi orynǵa ıe;
- jazasyn óteýshilerdiń sany, adam quqyqtary men baspasóz bostandyǵy, sybaılas jemqorlyq, balalar men ana ólim-jitimine qysym jasaý boıynsha álemde alǵashqy 20 eldiń qataryna kiredi;
- 2021 jyly básekege qabilettilik turǵysynan 37 orynǵa shyqty;
- bilim deńgeıi boıynsha 50 oryn;
- adam damýy turǵysynan 68-72 oryndar;
- medıınalyq kómek pen ınnovaııa boıynsha 82-90 oryn;
- halyq densaýlyǵy kórsetkishteri boıynsha 120 oryn;
- ómir deńgeıi boıynsha 122 oryn;
- ár azamatqa memlekettik shyǵyndar reıtınginde 140 oryn;
- erlerdiń ómir súrý uzaqtyǵy boıynsha 150 oryn;
- ortasha ómir súrý uzaqtyǵy boıynsha 188 oryn. Bul Ózbekstan, Qyrǵyzstanmen shamalas, al Aýǵanstan men Gondýrasqa qaraǵanda azyraq tómen;
- syrtqy qaryz – 160,4 mıllıard dollar (jan basyna shaqqandaǵy TMD elderiniń ishindegi eń joǵary kórsetkish. Ózbekstanda – 21 dollar, Reseıde – 468 mıllıard dollar...);
- ekonomıkanyń 75%-dan astamy basqarylatyn nemese satylatyn sheteldik kompanııalarǵa tıesili, onyń 40%-y munaı-gaz sektoryn ıelengen qytaılyq kompanııalardyń úlesinde;
- ekonomıkadaǵy ınnovaııanyń úlesi 0,96% quraıdy (AQSh – 51%, Shveıarııa – 62%);
- Kásiporyndardyń ınnovaııalyq belsendiligi – 7-8% (AQSh 30%-dan astam);
- ǵylymǵa JIÓ-niń 0,20%-y bólinedi (damyǵan elderde 18-20 ese kóp);
- Qazaqstan memlekettik qurylymdar is júrgizýdi memlekettik emes tilde júrgizetin álemdegi eki eldiń biri...
- sońǵy 7-8 jylda Qazaqstan ekonomıkasynyń ortasha ósý qarqyny 2,5-3,4% deıin tómendedi;
- 1993 jyldan 2021 jylǵa deıin Ulttyq valıýta júz ese qunsyzdandy ...
QR Parlament Májilisiniń depýtaty Aıjan Sqaqova: «Dúnıejúzilik banktiń málimetteri boıynsha, Qazaqstanda 2,6 mıllıon kedeı azamat (olardyń kópshiligi kúnine 0,82 dollar jumsaıdy), al IýNISEF-tiń málimetteri boıynsha, 1 mıllıonǵa jýyq kedeı balalar bar» dep atap ótti.
Esep komıtetiniń tóraǵasy N.Godýnova: «Qazaqstannyń ulttyq qaryzy 20 trıllıon teńgeden (46,73 mıllıard dollar) asty. Bul ruqsat etilgen shekten joǵary (27%). 2014 jyly memlekettik qaryzdyń qaýipsiz shegi jalpy ishki ónimniń 22 paıyz qurady. Qazir ol 29 paıyzǵa jetti. Mundaı qolaısyz jaǵdaı josparlaýdaǵy qatelikterden, jobalardy qarjylandyrýdyń jetkiliksizdiginen, sondaı-aq qarjylyq tártiptiń bolmaýynan týyndady ... ».
«2017-2019 jyldary elden kapıtal eksporty 8,4 trln teńgeni ($ 19,6 mlrd) quraǵanyn A.Tursynhan men A.Álibaev syndy qarjygerler atap ótti.
Bul qurǵaq statıstıka kez-kelgen argýmentterden góri qoǵamdaǵy jalpy kórinisti senimdi túrde kórsetedi jáne sol arqyly siz kúrdeli máseleler men olardy sheshý joldaryn anyqtaı alasyz.
Aıta ketý kerek, Qazaqstan halyqaralyq arenada eldiń bedelin kóterý maqsatynda túrli sharalardy belsendi júzege asyrdy jáne júzege asyryp keledi, sonymen qatar, shıelenis oshaqtaryn turaqtandyrýǵa belsene qatysady. Máselen, jyl saıynǵy Astana ekonomıkalyq forýmdary, BUU-nyń gýmanıtarlyq baǵdarlamalary aıasynda Aýǵanstanǵa kómek, EQYU otyrysy (Astana-2011), Astana-EKSPO-2017, Sırııa problemalaryn beıbit jolmen retteý boıynsha Astana dıalogtary jáne t.b.
Sonymen qatar, Qazaqstan bıligi álemge áıgili Jańaózendegi ondaǵan beıbit turǵyn qaza tapqan mıtıngti qarý arqyly basqany (ár túrli málimetter boıynsha 17-den 120-ǵa deıin ólgen) tarıhta qaldy.
Qasym-Jomart Toqaev 2019 jyldyń maýsym aıynda Qazaqstannyń ekinshi Prezıdenti bolyp saılandy. Ol 2000 jyly Premer-mınıstr retinde memlekettik shekarany jobalaý boıynsha kelissózder proesine belsendi qatysty. Iadrolyq qarýdy taratpaýdyń ǵalamdyq úderisine qatysty.
2007 jyldyń qańtarynda ol Qazaqstan Respýblıkasy Parlamenti Senatynyń Tóraǵasy bolyp saılandy. 2008 jyly ol EQYU Parlamenttik Assambleıasynyń vıe-prezıdenti bolyp, Qazaqstan parlamentiniń joǵarǵy palatasynyń spıkeri bolyp saılandy.
2011 jyly naýryzda Toqaev BUU Bas hatshysynyń orynbasary, BUU-nyń Jenevadaǵy keńsesiniń bas dırektory, sonymen qatar, BUU Bas hatshysynyń qarýsyzdaný jónindegi konferenııadaǵy jeke ókili bolyp taǵaıyndaldy.
Bolashaq memleket basshysy qarýsyzdaný konferenııasynyń bas hatshysy qyzmetin de atqardy. TMD jáne Shanhaı yntymaqtastyq uıymy syrtqy ister mınıstrleri keńesiniń tóraǵasy bolyp saılandy.
El ishinde olıgarhııalyq klandarmen baılanysty emes, óziniń tabıǵaty boıynsha demokrat-lıberal...
Óziniń ınaýgýraııalyq sózinde Toqaev Qytaı jáne Reseımen strategııalyq seriktestikti nyǵaıtýdy syrtqy saıasattaǵy basymdyq dep atady. Ol sondaı-aq Amerıka Qurama Shtattarymen (A. Gorbýnova) ekonomıkalyq yntymaqtastyqty atap ótti.
90-shy jyldardyń basynda mundaı sózderdi qubylys retinde qabyldaýǵa bolar edi! Biraq qazir bul kórkem sózderdiń quny tómendedi. Reseıdiń Qyrym anneksııalap alǵannan keıin jáne Reseıdiń Ýkraına jáne Grýzııamen qarym-qatynasynyń ýshyǵýy, sondaı-aq álemde oryn alyp jatqan musylmandar genoıdinen keıin (Shyǵys Túrkistan, Sırııa, Aýǵanstan, Lıvııa) qazaqtar, jalpy túrki halyqtary álemge «raýshan tústi kózildirigin» sheship qaraý kerek! Oıanatyn kez keldi! Saıasat álsizderdi jáne ózine senimsizderdi jaqsy kórmeıdi. Júz jyl buryn T.Rysqulov bylaı dep jazdy: «...Qazaqstan óz egemendigin saqtaý úshin Qytaımen jáne Reseımen teń dárejede saıasat júrgizýi kerek. Ol úshin túrki respýblıkalary birigýi kerek».
Qazaqstan úshin №1 saýda seriktesi – Reseı nemese tipti Qytaı emes, Eýropalyq Odaq (39%). EO Qazaqstannyń eń iri ınvestory bolyp tabylady.
Q.Toqaev pen Sh.Mırzııoevtiń ınaýgýraııalaryndaǵy sózin salystyrsaq, biraz dúnıeni ańǵarýǵa bolady. Prezıdent Eýropalyq Odaq elderi, Túrkııa bastaǵan baýyrlas respýblıkalar Qazaqstannyń egemendigin birinshi bolyp moıyndaǵany týraly ınaýgýraııada eske túsirmedi.
Prezıdent Toqaevtyń birinshi bastaǵan isi saıası reformalar boldy. Ol Parlamentke saıası júıelik reformalarǵa tujyrymdamalyq baılanysty zań jobalaryn usyndy. Memleket basshysy básekege qabiletti ekonomıka bolsa, Qazaqstan turaqty damý jolyna túse alady dep túsindi. Dese de óz quqyqtary bar erkin adamdarsyz bul másele oń sheshim tabýy múmkin emes.
Ol óziniń alǵashqy Joldaýynda barlyq qaıta qurýlardyń basty maqsaty retinde «búkil memleket jumysynyń tıimdiligin arttyrý, sáıkesinshe, qazaqstandyqtardyń ómir súrý sapasyn jaqsartý» týraly sıpattady.
Onyń pikirinshe, Qazaqstanda ártaraptandyrylǵan tehnologııalyq ekonomıkany qurý tek qajettilik emes, asa mańyzdy másele. «Sondyqtan bizdiń elimizdiń jańa ekonomıkalyq baǵyty jeti negizgi qaǵıdaǵa negizdelýi kerek:
- jeńildikter men mindetterdi ádil bólý,
- jeke kásipkerliktiń jetekshi róli,
- ádil básekelestik,
- kásipkerlerdiń jańa býyny úshin naryqtar ashý,
- ónimdiliktiń ósýi,
- ekonomıkanyń kúrdeliligi men óndirilýin arttyrý;
- adamı kapıtaldy damytý, bilim berýdiń jańa túrine ınvestıııa salý, ekonomıkany jasyldandyrý, qorshaǵan ortany qorǵaý, memleket tarapynan negizdelgen sheshimder qabyldaý jáne olar úshin qoǵam aldyndaǵy jaýapkershilikti óz moınyna alý», – degen Q.Toqaev ekonomıkany damytyp, hadyqtyń ál-aýqatyn jaqsartý úshin jumys isteýi kerek dep atap ótti.
Prezıdent úkimet músheleriniń sany jaǵynan Shveıarııa men Japonııadaǵy áriptesterinen 13-18 ese asatyn memlekettik qurylymdy reformalaýǵa erekshe nazar aýdardy. Eldegi polıııa qyzmetkerleriniń sany áskerı qyzmetkerler sanynan eki esege artyq. Shyndyǵynda, Qazaqstan polıeıli memleketke aınaldy. Polıııa men quqyq qorǵaý organdarynyń negizgi qyzmeti zııaly qaýymmen, oppozıııamen jáne patrıottarmen kúresý boldy. Sońǵy jyldary azamattardyń quqyqtaryn buzý, beıbit mıtıngilerge tyıym salý, erkin baspasózdi jabý qazaqstandyq qoǵamda qalypty jaǵdaıǵa aınaldy.
2019 jyldyń 1 mamyrynda elde jappaı tutqyndaýlarmen birge birqatar mıtıngter bastaldy. Jyl boıy narazylyqtar turaqty túrde ótip, saıası (qamaýǵa alynǵan 4 myń adamǵa deıin), sodan keıin áleýmettik (kópbalaly analardy), sodan keıin materıaldy (sheteldik nómirli kólikterdiń ıelerine) sferaǵa áser etti.
Adamdar mıtıngilerde beıbit jınalystar ótkizýdi, sóz bostandyǵy, kópbalaly otbasylarǵa jeńildikterdiń kóbeıtý týraly oılaryn jetkizip, Qytaı zaýyttarynyń ashylýyna, atom elektr stanııalarynyń salynýyna jáne qarapaıym azamattardyń ómirin jaqsartýǵa qatysty pikirler aıtty.
2020 jyly azamattardyń beıbit jınalystarǵa, mıtıngiler men demonstraııalarǵa, pıketter men sherýlerge konstıtýııalyq quqyqtaryn júzege asyrý maqsatynda Qazaqstan Respýblıkasynyń beıbit jınalystardy uıymdastyrý erejeleri jáne olardy ótkizý erejeleri týraly Zańy qabyldandy. Zań jobasy úkimettik emes uıymdardyń qatysýymen Internet-platformalarda, EQYU-da, IýSAID-da, BUU Adam quqyqtary jónindegi Joǵarǵy Komıssarynyń keńsesinde keńinen talqylandy.
Bılik narazylyq akııalaryn ótkizýdi ońaılatty. Endi ruqsat alýdyń ornyna sizdiń nıetińiz týraly jergilikti bılikke habarlaý jetkilikti. Sol jyly parlamenttik oppozıııa týraly zańǵa qol qoıyldy.
Paıdalanylǵan zańdardyń partııalyq tiziminde áıelder men jastarǵa arnalǵan 30 paıyz mindetti kvota qarastyryldy jáne qabyldandy. Qoǵamdy demokratııalandyrýdy damytý jáne saıası partııalardy tirkeý kezindegi ákimshilik kedergilerdi joıý maqsatynda jınalǵan qoldar sany 40 myńnan 20 myńǵa deıin azaıtyldy.
2021 jyldan bergi saıası reformanyń ekinshi jáne úshinshi paketteri aýyl ákimderin saılaý arqyly irikteýdi qarastyrady.
Toqaevtyń basty jetistikteriniń biri – sheteldik kompanııalar men jeke tulǵalarǵa jerdi satý men jalǵa berýdiń kúshin joıý.
Sonymen qatar, memleket basshysy ólim jazasyn alyp tastap, QR Qylmystyq kodeksiniń 130-baby – «Jala jabý» dekrımınalızaııasyn usyndy. 2020 jylǵy maýsymda Senat depýtattary «Qazaqstan Respýblıkasynyń keıbir zańnamalyq aktilerine atqarýshylyq is júrgizýdi jáne qylmystyq zańnamany jetildirý máseleleri boıynsha ózgerister men tolyqtyrýlar engizý týraly» zań jobasyn eki oqylymda maquldady.
2021 jyldyń basynda Toqaev Syrtqy ister mınıstrligine Azamattyq jáne saıası quqyqtar týraly halyqaralyq paktiniń ekinshi fakýltatıvti hattamasyna qosylý proedýrasyn bastaýdy tapsyrdy. Bul qujat ólim jazasyn joıýǵa baǵyttalǵan.
Prezıdent medıınadan bastap qarjy naryǵyna deıingi barlyq salalardaǵy eń úzdik álemdik tájirıbege súıene otyryp, ásirese EYDU (OESR) elderindegi zańnamalar men retteýdiń jetildirilgendigin atap ótti jáne qoıylǵan mindetterdi oryndaý úshin tıisti organdarǵa tapsyrmalar berdi.
Prezıdent ekonomıkanyń damýyna serpin beretin bank sektorynyń róliniń tómendeýine nazar aýdardy. Osylaısha, korporatıvtik sektorǵa nesıe berý 8,7%-ǵa, ShOB - 18%-ǵa, aýyl sharýashylyǵyna - 48%-ǵa tómendedi. Sonymen birge tutynýshylyq nesıeleý 24% ósti.
- Elimizdiń qarjy salasynda kúrdeli máseleler bar. Basqasha aıtqanda, Qazaqstan qarjy júıesi – aýrý. Sol dertke shıpa retinde ótken jyly qıyn ómirlik jaǵdaıǵa tap bolǵan jarty mıllıonnan astam azamat qaryzdaryn memleket tóledi, 1,2 mıllıon azamattyń tutynýdan alynǵan nesıeler boıynsha aıyppuldary men ósimpuldary alynyp tastaldy, 700 myńnan astam kompanııalar men kásipkerler salyq aýyrtpalyǵynan bosatyldy.
Sonymen qatar, memleket basshysy agroónerkásiptik keshenge jańa kózqaras qajet ekenin atap ótti. Bes jyl ishinde ony damytýǵa 2,4 trıllıon teńgeden astam qarajat bólingenine qaramastan, JIÓ-degi salanyń úlesi 4,5%-dan aspady. Eksporttyq áleýeti ashylmaǵan, azyq-túliktiń jartysy elge ımporttalady.
2020 jylǵy naýryzda tótenshe jaǵdaı rejımi engizildi, bul turǵyndar arasyndaǵy shyǵyndardy barynsha azaıtýǵa jáne COVID-19-qa qarsy kúreske daıyndalýǵa múmkindik berdi. Koronavırýs epıdemııasy kezinde turǵyndar 30 jyl ishinde elde daǵdarysqa qarsy saýatty jumys kórsetetin birde-bir tıimdi saıası ınstıtýt qurylmaǵanyn túsindi. Karantın kezinde keıbir sheneýnikter sybaılas jemqorlyq júıesiniń keıipkerleri ekenin kórsetti. Jaqynda QR Sybaılas jemqorlyqqa qarsy kúres agenttigi habarlaǵandaı, paraqorlar men «kemirýshilerdiń» keltirgen zalaldyń mólsheri 2020 jyly 60,1 mlrd teńgeni quraǵan, bul ótken jylmen salystyrǵanda 2,4 ese kóp!
Halyq tótenshe jaǵdaı kezinde azamattardy qoldaýǵa baǵyttalǵan kelesi is-sharalardy umytpaıdy:
- turǵyndardyń biraz bóligine 42 500 teńge tólendi, dárigerlerge jáne basqalarǵa járdemaqy men tólemder berildi. Buǵan 6 trıllıon teńge (14,3 mıllıard dollar) bólindi;
- halyqtyń áleýmettik osal sanattaryna nesıelerdi esepten shyǵarý. Kópbalaly analar men múgedek balalary bar otbasylarǵa, jetim balalarǵa, asyraýshysynan aırylǵan otbasylarǵa (barlyǵy 500 myńnan astam) nesıe boıynsha raqymshylyq jasaldy;
- muǵalimder men dárigerlerdiń jalaqysynyń eki ese ósýi;
- jynystyq zorlyq-zombylyq, sondaı-aq pedofılııa, esirtki saýdasy, adam saýdasy, turmystyq zorlyq-zombylyq jáne adamdarǵa, ásirese balalarǵa qarsy basqa da qylmystar úshin jazany kúsheıtý;
- mıkro jáne shaǵyn bıznesti úsh jyl boıy tabys salyǵyn tóleýden bosatý.
- jumys berýshilerdiń zeınetaqy qoryna 5% jarnany aýdarýyna úsh jyldyq moratorıı engizdi;
- zeınetaqy qoryndaǵy jınaqtalǵan qarajatty zeınetke shyqqanǵa deıin oqýǵa jáne turǵyn úı satyp alýǵa paıdalanýǵa ruqsat etildi;
- tıimsiz ýnıversıtetter jabylýy;
- kvazımemlekettik sektordyń básekege qabilettiligin arttyrý;
- jerdi sheteldikterge satýǵa tyıym salý jáne jer sol jerde jumys isteıtinderge tıesili bolýyn qamtamasyz etý;
- Latıfýndısterdiń jerleri maqsatyna saı paıdalanbaıdy, memleket paıdasyna tárkilenedi.
Ulttyq senim keńesiniń otyrysynda (2019 j.) Q.Toqaev kelesi kezeńderdi qamtıtyn saıası reformalar toptamasyn zańdastyrýdy usyndy:
- mıtıngter ótkizý týraly habarlama qaǵıdatyn bekitý;
- saıası partııalardy qurýdaǵy kedergilerdi joıý;
- partııalyq saılaý tizimine áıelder men jastar úshin mindetti 30 paıyzdyq kvota engizý;
- jerdi utymdy paıdalanýdy qamtamasyz etýge, memlekettik qurylymdardyń eseptiligi men ashyqtyǵyna, bıýdjettik proestiń ashyqtyǵyna, áleýmettik kómek tetikterin jaqsartýdy qamtamasyz etýge baǵyttalǵan parlamenttik oppozıııany qalyptastyrý úshin jaǵdaılar jasaý.
Bıliktiń, atap aıtqanda Q.Toqaevtyń eń kóp talqylanǵan jáne qarama-qaıshy sheshimderiniń biri:
- Astananyń atyn Nur-Sultan dep ózgertý. Sonymen birge, Elorda turǵyndarynyń ózderi áleýmettik jelilerde «Bizdiń astanamyz – Astana» jáne «Bizdiń elordamyz – Astana» heshtegterimen fleshmob uıymdastyryp, jańa ataý berýge qarsy boldy;
- qytaılyq senarıı boıynsha júrip jatqan halyqty ıfrlandyrý jobasy. Bul azamattardy kúsh qoldanbaı-aq tobyrǵa aınaldyrady, sondyqtan qoǵamda bul ótkir narazylyq týdyrdy. Kitaphanalarda, ýnıversıtetter men mektepterde qytaı mádenı ortalyqtary ashyldy. Ol zııaly qaýymǵa, ulttyq patrıottar men óz oılaryn ashyq aıta alatyn oppozıııa ókilderine qol jetimdi emes. Endi halyqtyń keı bóligi «Ashyq» jobasy arqyly azamattardyń senimdiligin tekserip, temirjol vokzaldaryna, áýejaılarǵa jáne basqa da qoǵamdyq oryndarǵa kirýge tyıym salyndy. Qarańǵy bólmede qara mysyqtardy izdeýmen qatar, el biryńǵaı rezervaııaǵa aınalady;
- Qazaqstanda Qytaıdyń 56 kásipornynyń qurylysy. Bul negizinen ement jáne qorǵasyn zaýyttary, kún batareıalary jáne taǵy basqa eskirgen nemese qoldanystan shyqqan kásiporyndar bolyp tabylady. Olar kez-kelgen ekologııalyq standarttarǵa jáne sapa belgilerine tótep bermeıdi. Bul Qytaı elinen tys jerlerge, Afrıkadaǵy, Ortalyq Azııadaǵy kedeı elderge arnap shyǵarylady.
- Memlekettik til máselesi. Qazaqstan bıliktiń barlyq tarmaqtary men basqa da resmı organdar is qaǵazdaryn memlekettik tilde júrgizbeıtin álemdegi jalǵyz memleket shyǵar. Memlekettiń qalyptasýy men damýyndaǵy memlekettiń nemese qazaqtyń róli mynalarmen kórinedi:
A. Uly reformalar jetistikteri, onyń ishinde Meıdzı reformasy jáne odan keıingi «japon keremetiniń», soǵystan keıingi Germanııanyń, Ońtústik Koreıanyń qalpyna keltirilýi jáne reformalanýy... – bul jergilikti halyqtyń ana tili men mentalıtetine negizdelgen nátıjeler;
B. Shyǵys mentalıteti bar Latyn Amerıkanyń onshaqty ıspan tili elderi 19 ǵasyrdyń sońynda táýelsizdikke qol jetkizip, batystyq mentalıtetke ıe aǵylshyn tildi qoǵam bolyp sanalatyn AQSh zańdary men konstıtýııasyn kóshirip, ózderine qabyldady. Nátıjesinde, bul elderde sol kúıi ulttyq qundylyqtarǵa negizdelgen minsiz zańdar qabyldanbady jáne bul elder táýelsizdik alǵandaryna 200 jyl ótse de damymaǵan kúıi qaldy. Olar sybaılas jemqorlyqqa batyp, krımınaldanǵan memleketterge aınaldy. Júz jyldan keıin Ortalyq Azııa elderi de bul «tozaq joldy» qaıtalaıdy;
C. Ana tili bolmasa ult joıylady. Avtorıtarlyq rejım Qazaqstandy máńgúrttendirip, sózsiz kúıreýge alyp keledi. Baqytymyzǵa oraı, avtorıtarlyq rejımderdiń ǵumyry shekteýli bolady, oǵan bólingen ýaqyt adam ómirimen ólshenedi. Al azattyq úshin kúres máńgilik jalǵasa beredi!
BUU jarııalanǵan Jarlyqta (2021) adamdardyń quqyqtar men bostandyqtaryn qamtamasyz etý týraly aıtylady.
Qazaqstanda sot júıesinde BUU-nyń kelesi talaptaryn oryndaı alady dep úmittenemiz:
1) SOTTARDY QATALY JAZALAÝ KEREK! Sýdıaǵa óziniń sot jáne kásibı mindetterin oryndaý barysynda taǵylǵan aıyp nemese shaǵym tıisti tártipke sáıkes jedel jáne beıtarap sheshilýge tıis.
2) Sýdıalar óz qyzmetterin atqara almaǵany nemese qyzmetine sáıkes kelmeıtin minez-qulqy úshin ǵana qyzmetinen shettetilýi nemese bosatylýy múmkin.
3) Tártiptik jaýapkershilikke tartý, ýaqytsha toqtata turý nemese jumystan shyǵarý týraly sheshimder táýelsiz baqylaýǵa jatady.
4) sýdıalardy laýazymdarǵa joǵarylatý kezde obektıvti faktorlar, atap aıtqanda qabiletter, moraldyq qasıetter men tájirıbe negizinde júzege asyrylýy kerek.
5) Sýdıalardy irikteýdiń kez-kelgen ádisi ártúrli sebeptermen taǵaıyndaýǵa qarsy bolýǵa tıis.
6) Bizdiń elde sot tarapynan jıi buzylatyn isterdi eshqandaı negizsiz, zańǵa sáıkes, eshqandaı shekteýsiz, orynsyz yqpalsyz, ıtermelemeı, qysym jasamaı, qoqan-loqqy jasamaı, aralaspaı sheshedi.
Sheteldik sarapshylar, memleket jáne qoǵam qaıratkerleri Q.Toqaevtyń Prezıdent retindegi jumysy týraly oń pikirler aıtty.
AQSh Memlekettik hatshysy Entonı Blınken QR Premer-Mınıstriniń orynbasary, Syrtqy ister mınıstri Muhtar Tileýberdimen telefon arqyly sóılesý kezinde AQSh Q.Toqaevtyń Qazaqstannyń qoǵamdyq-saıası júıesin demokratııalandyrý jónindegi reformalaryn qoldaıtynyn aıtty.
Sonymen qatar, reseılik sarapshylar men qoǵam qaıratkerleri Kondratev, Shevchenko jáne basqalar Qazaqstan Prezıdentiniń jeke bastamalaryna joǵary baǵa berdi.
Londondaǵy Royal Chatham House ınstıtýtynyń zertteýshisi Kıt Mallınson bylaı deıdi: «Nazarbaevtyń yqpaly báseńdemegen Qazaqstanda Toqaev qurylymdyq, ınstıtýıonaldyq jáne ekonomıkalyq reformalar júrgize ala ma? Bul kóptegen qarjylyq qurylymdardyń múddelerine áser etetindikten olardyń aktıvterine tergeý júrgizýdi qajet etedi... ».
2020 jyldyń qyrkúıeginde Q.Toqaev BUU-da sóz sóıledi. Eseptiń negizgi tezısteri tómende keltirilgen:
- saýda protekıonızmi men saıası ultshyldyqtyń ósýi halyqaralyq yntymaqtastyqtyń júıeli buzylýyn týǵyzdy jáne «jahandyq dısfýnkııaǵa» ákeldi, bul óz kezeginde turaqty damý perspektıvalaryn buzady, mıllıardtaǵan adamdy jaqsy álemge degen úmitinen aıyrady;
- Birikken Ulttar Uıymynyń qamqorlyǵymen juqpaly aýrýlardy baqylaý jáne bıologııalyq qaýipsizdik jónindegi aımaqtyq ortalyqtar jelisin qurý ıdeıasyn zertteý máselesi. Prezıdent atalǵan mekemelerdiń birin Qazaqstan aýmaǵynda ornalastyrýǵa daıyn ekendigin bildirdi;
- bıologııalyq qarýdy baqylaý júıesin qurý jáne iske qosý jáne BUU Qaýipsizdik Keńesi aldynda esep beretin arnaıy organ – Halyqaralyq bıologııalyq qaýipsizdik agenttigin qurý usynyldy;
- Ol BUU Bas hatshysy Antonıo Gýterrıshtiń jalpy ishki ónimniń 10 paıyzyn quraıtyn ekonomıkalyq ósimdi yntalandyrý jónindegi is-sharalar keshenin júzege asyrý qajettiligi týraly úndeýine qosyldy, sondaı-aq onyń teń jáne teń quqyqty qurýǵa baǵyttalǵan jańa jahandyq kelisim daıyndaý bastamasyn qoldady.
- Qazaqstannyń bastamasymen qurylǵan Azyq-túlik qaýipsizdigi jónindegi ıslam uıymy halyqaralyq gýmanıtarlyq naýqanǵa arnalǵan azyq-túlik qoryn qalyptastyrýda barlyq kómek kórsetýge daıyn;
- Ol BUU-ǵa múshe elder Qazaqstannyń ıadrolyq derjavalarǵa adamzatty ıadrolyq apattan qutqarý úshin barlyq sharalardy qabyldaýǵa shaqyrýyn qoldaıdy degen senim bildirdi. Toqaev «ıadrolyq bestik» elderin Semeı kelisimshartyn qosa alǵanda, ıadrolyq qarýsyz aımaqtar týraly sharttarǵa tıisti hattamalardy ratıfıkaııalaýǵa shaqyrdy;
- Ol organıkalyq otynǵa degen úlken táýeldilikke jáne klımat jónindegi Parıj kelisiminiń maqsattaryna jetý jolyndaǵy uzaq jolǵa qaramastan, Qazaqstannyń kómirteksiz ekonomıkany damytýǵa degen berik mindettemesin rastady.
«Biz ekonomıkany júıeli ózgertý jáne ónerkásipti jańǵyrtý esebinen parnıktik gazdar shyǵaryndylaryn 15 paıyzǵa azaıtamyz. Sonymen qatar, aldaǵy bes jylda biz óz elimizde eki mıllıardtan astam aǵash kóshetterin otyrǵyzýdy josparlap otyrmyz», – dedi Prezıdent.
- «Qazirgi kezde elder arasyndaǵy senimsizdik halyqaralyq qatynastardy damytý úshin óte qaýipti bolyp tabylady. Búgingi tańda bizdiń jalpy adamgershilik paryzymyz BUU Jarǵysynyń negizgi maqsattary men qaǵıdattaryn ustanýdy kórsetý bolyp tabylady», – dep sanaıdy Prezıdent;
- Memleket basshysy jahandyq syn-qaterler men qaýip-qaterlerdiń sebepteri týraly aıta otyryp, olardy is júzinde memlekettik basqarý júıesindegi problemalardyń saldary dep sanady.
«Shyn máninde ádiletti jáne adamdarǵa baǵdarlanǵan jahandyq beıbitshilikke jetý tek tıimdi deńgeıdegi halyqaralyq sharalardy ulttyq deńgeıdegi kúsh-jigermen úılesimdi túrde úılestirý arqyly múmkin bolady», – dedi ol;
- Qazaqstan ekonomıkalyq turǵydan myqty, demokratııalyq turǵydan damyǵan jáne árbir azamattyń qajettilikterin qanaǵattandyrýǵa baǵyttalǵan «tyńdaıtyn memleket» qurýǵa bel býady.
- órkendegen, qýatty jáne birtutas Ortalyq Azııanyń jergilikti jáne álemdik múddeli taraptardyń múddelerine saı keletinine senim bildire otyryp, Ortalyq Azııadaǵy aımaqtyq yntymaqtastyqty nyǵaıtý;
- transshekaralyq sý resýrstaryn utymdy paıdalanýǵa baǵyttalǵan aımaqtyq sý-energetıkalyq konsorıýmyn qurý;
- Ortalyq Azııa elderin damytýdyń kún tártibin úılestirý úshin Almatydaǵy BUU-nyń Turaqty damý maqsattary jónindegi aımaqtyq ortalyǵyn ınstıtýıonaldandyrý.
Q.Toqaevtyń BUU-da jasaǵan bul negizgi baıandamasyn Dúnıejúzilik ınnovaııalyq qordyń dırektory (Anglııa), professor Devıd Hıll jáne KONKORD Halyqaralyq akademııasynyń prezıdenti (Franııa), professor Grıgorıı Tomskıı syndarly jaýap retinde joǵary baǵalady.
Osy jyldyń aqpanynda Eýropalyq parlament 2009 jyldan bastap Qazaqstandaǵy adam quqyqtarynyń ahýaly týraly besinshi qarar qabyldady, onda mundaı quqyqtardyń buzylýyna jaýaptylarǵa baǵyttalǵan sankııalar engizýdi usynady.
Qararda Eýropalyq Parlament 30 jyl ishinde Qazaqstan halyqaralyq standarttarǵa sáıkes birde-bir tańdaý jasama
salasyndaǵy jalpy jaǵdaıdyń úreıli nasharlaýy jáne azamattyq qoǵam uıymdaryna qarsy repressııa, sóz bostandyǵy, beıbit jınalystar men qaýymdastyqtar quqyǵyna qatań shekteýler, t.b.» syndaǵan.
Budan ári qararda Eýropalyq parlament Qazaqstan úkimetin óziniń halyqaralyq mindettemelerine sáıkes áreket etýge jáne adamnyń quqyqtary men negizgi bostandyqtaryn qurmetteýge shaqyrady. Qazaqstan bıligin saılaýdy ótkizýge qatysty halyqaralyq standarttardy saqtaýǵa jáne DIAQB usynystaryn oryndaýǵa, sonyń ishinde konstıtýııalyq kepildik berilgen negizgi bostandyqtarǵa, azamattyq qoǵamnyń qatysýyna, saıası plıýralızmge jáne t.b. shaqyrady.
Sonymen qatar, Eýroparlament depýtattary Qazaqstan úkimetin saıası ýájderden bas tartýǵa jáne adam quqyǵyn qorǵaýshylarǵa, dinı uıymdarǵa, azamattyq qoǵam uıymdaryna, kásipodaqtarǵa, jýrnalısterge jáne saıası oppozıııalyq qozǵalystarǵa qarsy kez kelgen túrdegi ustaý, repressııa men qýdalaýdy toqtatýǵa, sonymen qatar adamdarǵa ózderiniń saıası, dinı jáne basqa kózqarastaryn erkin bildirýge múmkindik berý; osy bostandyqqa kepildik berý úshin úkimetti beıbit jınalystar týraly jańa zańǵa túzetýler engizýge shaqyrady; barlyq saıası tutqyndardy dereý bosatý jáne tolyq aqtaý máselesin qozǵady.
Pozıtıvti eskertýge sáıkes, Eýropalyq parlament qazaqstandyq bıliktiń reformalardyń jańa kezeńi týraly, atap aıtqanda, quqyq qorǵaý, sot júıesi jáne adam quqyqtaryna basymdyq berý týraly jańalyqtaryna nazar aýdardy. Qazaqstan bıliginiń «aıyppuldardy alyp tastaý jáne úkimettik emes uıymdardyń 2021 jyldyń 3 aqpanynda jarııa etilgendeı jumys isteýine múmkindik berý týraly sheshimin quptaıdy jáne Qazaqstan bıligin adam quqyǵyn qorǵaýshy toptarǵa qysym jasaý úshin qarjylyq eseptilik shemalaryn durys paıdalanbaýǵa shaqyrady». 2021 jyly 2 qańtarda Azamattyq jáne saıası quqyqtar týraly halyqaralyq paktiniń ekinshi fakýltatıvti hattamasyn ratıfıkaııalaý nátıjesinde Qazaqstannyń barlyq qylmystar úshin ólim jazasyn alyp tastaýy da quptaldy.
Eýropalyq parlament Qazaqstan úkimetin Qytaıdyń konlagerlerinen qashqan etnıkalyq qazaqtar men basqa azshylyq toptarynyń qaýipsizdigin qamtamasyz etýge shaqyrady.
Eýropalyq parlament Eýropalyq Odaqtyń syrtqy ister jáne qaýipsizdik saıasaty jónindegi joǵary ókili men múshe memleketterdi adam quqyǵynyń buzylýyna jaýaptylarǵa baǵyttalǵan sankııalar engizý múmkindigin qarastyrýǵa shaqyrady.
Negizinde bul qaýly Qazaqstannyń reıtıngine sáıkes keledi jáne bul elde qabyldanǵan sharalardyń halyqaralyq standarttarǵa sáıkes kelmeıtindigin kórsetedi. Saıasatty túbegeıli ózgertý jáne memlekettik ınstıtýttardy, quqyq qorǵaý jáne sot júıesin reformalaý qajet ...
Bul jerde biz uly babamyzdyń, adamzattyń eki ustazynyń biri Ál-Farabıdiń (ekinshi Arıstotel) «... qoǵam damýy úshin onyń músheleri
beıbitshilikte, kelisimde jáne qurmetpen ómir súrýi kerek» degen sózin eske túsiremiz.
2021 jyl qurǵaq boldy. Sońǵy onjyldyqta keıbir aýdandarda, ásirese Túrkistanda jaýyn-shashyn az bolyp, jaıylymdar órtenip ketti. Maýsymda pııaz, sábiz, kúnbaǵys maıynan bastap ónimderdiń baǵasy 2-3 esege, janar-jaǵarmaı materıaldary men basqa taýarlar 15-40% qymbattady. Úkimet jaǵdaıdy baqylaı almady jáne statıstıkalyq málimetterdi jınaýdan basqa jumysy bolmady. Jalpy, ekonomıka ýaqytsha qaryzdyń jeteginde júr. Negizinen álemdik naryqtaǵy munaıdyń ózindik qunyna táýeldi resýrstarǵa negizdelgen ekonomıka kez kelgen ýaqytta ekonomıkany quldyratýy múmkin. «Qazaqstan Alıansy» Respýblıkalyq Assoıaııasy 2013 jyly Úkimetke «eger Úkimet adam kapıtalyn damytý, ınnovaııalyq ekonomıkaǵa kóshý jáne agrarlyq sektordaǵy basymdyqtardy ózgertý boıynsha túbegeıli sharalar qabyldamasa, ony ıntensıvti jaǵdaıǵa aýystyrǵan kezde onda 2020 jylǵa qaraı ekonomıka toqyraýǵa ushyraıdy, al odan ári daǵdarysqa ulasady dep eskertken.
2020 jyldyń mamyrynda Alıans Úkimetten:
- pandemııaǵa baılanysty óz azamattaryna tórt mıllıon jer ýchaskelerin bólip berý;
- sheteldik kompanııalarda jumys isteıtin qazaqstandyqtardyń jalaqysyn (ázirge aıyrmashylyq sheteldikterdiń paıdasyna 6-8 ese quraıdy) sheteldik jumysshylarmen jáne mamandarmen teńestirý;
- Qytaıdyń 56 zaýytyn salýǵa tyıym salý, óıtkeni olar jańa tehnologııalar men ekologııa standarttaryna sáıkestigi týraly tekserýden ótpegen.
Qazirgi Úkimet osy ózekti máselelerdi sheshýge daıyn emes nemese sheshe almaıdy. Qoǵam Úkimettiń otstavkaǵa ketýin talap etýde.
Osy jyldyń mamyr aıynyń sońynda Prezıdent tıisti organdardyń aldyna jańartylatyn energııany keshendi damytý mindetin qoıdy. Bul mindet Q.Toqaevtyń BUU-ǵa bergen esebinen týyndaıdy (qyrkúıek, 2020).
Belgili energetık Alpaı Kozok (Túrkııa) bul bastamany «...jańartylatyn energetıkany damytýdaǵy Qazaqstannyń ekinshi jetistigi (birinshisi - EKSPO-2017)» dep baǵalady.
Jospar boıynsha alty qalada qoqystardy jaǵý elektr stanııasynyń, Kókshetaýda JEO jáne Aqtaýda gaz týrbınaly elektr stanııasynyń (CO2-70%) salynýy josparlanǵan. Bular Parıj kelisiminiń ekologııalyq talaptaryna sáıkes kelmeıdi jáne otandyq ónerkásiptiń damýyna túrtki bolmaıdy. Sonymen qatar, keıbir sarapshylardyń pikirinshe, Semeı qalasyndaǵy elektr stanııasynyń quny óziniń analogtarynan 37 ese asyp túsedi.
Dúnıejúzilik ınnovaııalyq qordyń (álemniń 3500 kórnekti ǵalymdary, sonyń ishinde TOP-500 jáne 87 Nobel syılyǵynyń laýreattary jumys jasaıtyn), TOP-50 tehnologııalyq jáne álemdegi jetekshi energetıkalyq kompanııalardyń qatysýymen Halyqaralyq Adam ınstıtýty (budan ári - HAI), CONCORD akademııasy (G. Tomskıı) jáne
D.Qonaev atyndaǵy ýnıversıtet (O. Jalaırı) 2021-2040 jyldarǵa arnalǵan joba ázirledi. «Adam kapıtalyn jan-jaqty damytý, jańartylatyn energııany damyta otyryp, ınnovaııalyq ekonomıkaǵa jedeldete kóshý» (budan ári - Joba) jobasyn Qazaqstan Respýblıkasynyń Parlamenti men Úkimeti qoldady, sondaı-aq 2017-2018 jyldary Memleket basshysynyń Qazaqstan halqyna Joldaýyna engizildi.
Jańartylatyn energııany damytý jónindegi Memleket basshysynyń (budan ári - JED) bastamasyn qoldaı otyryp, Qazaqstan Respýblıkasy Energetıka mınıstrligimen (Mınıstr N.Noǵaev) birlesip jetekshi energetıkalyq kompanııalardyń Konsorıýmyn quryp, josparlaıdy:
- Qazaqstanda jańartylatyn elektr stanııalaryna arnalǵan komponentter, elektromobılderge arnalǵan akkýmýlıatorlar jáne t.b. shyǵaratyn eksportqa baǵyttalǵan 10 zaýyt salynady. Bul zaýyttar baılanysty kásiporyndarmen birge 30 myńnan astam jańa jumys oryndaryn ashady;
- kún, jel, geotermaldyq, gıdro, bıogaz energetıkasyn damytý jáne 2030-2032 jyldarǵa deıin jańartylatyn energııa úlesin 40% deıin jetkizý. Bul sharalar ınnovaııany (elektronıka), ónerkásipti (elektromobılder), agroónerkásiptik keshendi jáne ekonomıkanyń basqa salalaryn jedel damytýǵa múmkindik beredi;
- JEO-ny JED-ge aýystyrýmen qaıta qurý;
- Qaldyqtardy órteıtin jańartylatyn elektr stansasynyń qurylysy.
Bul sharalar respýblıkanyń damyǵan energetıkasy bar ondaǵan ozyq elderdiń qataryna enýine múmkindik beredi.
Damyǵan jáne damýshy elderdiń basty aıyrmashylyǵy adamı kapıtaldyń damý deńgeıine baılanysty. Munda ınnovaııany damytý sheshýshi ról atqarady, bul salanyń jyldyq ósýiniń 30-32% -yn beredi.
MICh&K jobasy I kezeńdegi jańartylatyn energııadan basqa (2021-2030 j.j.) Mynalardy qamtıdy:
1. Adamı kapıtaldy jan-jaqty damytý (bilim berý, densaýlyq saqtaý, halyqtyń ómir súrý deńgeıin jaqsartý);
2. Halyqaralyq kremnıı alqabyn qurý:
2.1 ınnovaııalyq klaster qurý, mamandardy qaıta daıarlaý jáne oqytý;
2.2 kvanttyq, aqparattyq tehnologııalardyń, nano- bıotehnologııalardyń, robototehnıkanyń kvanttyq jáne nano-bıokompıýterler, robototehnıka, uıaly telefondar, iPhone jáne t.b. óndirisin qurý arqyly jańa baǵyttardy damytý;
2.3 ıfrlandyrýdy damytý, Internet-tehnologııany jetildirý jáne onyń barlyq aımaqtarǵa taralýy, sonyń ishinde aýyldar;
2.4 salalar boıynsha joǵary tehnologııalyq óndiristerdi ashýmen jáne ınnovaııalyq ekonomıkaǵa kóshýdi júzege asyra otyryp, ulttyq kompanııalardyń óndiristik qýattaryn tehnologııalyq tártipke sáıkes jańartý;
2.5 munaı-gaz keshenderiniń, Qazatomónerkásiptiń jáne basqa keshenderdiń aınalasynda otandyq tehnologııalyq kompanııalardy ashý;
3. Shaqyrylǵan 1200-den astam sheteldik tehnologııalyq kompanııalarǵa, 1000 bankterge, 400-den astam venchýrlyq qorlarǵa jáne konsaltıngtik kompanııalarǵa kásiporyndar ashý;
4. Álemdegi TOP-50 tehnologııalyq kompanııalar men qazaqstandyq kompanııalar, sondaı-aq ýnıversıtetter arasynda birlesken kásiporyn qurý;
5. Halyqaralyq tehnologııalyq ýnıversıtet ashylý;
6. Qazaqstan Respýblıkasynyń 50 ýnıversıtetin ǵylymı-zertteý ýnıversıtetterine aınaldyrý;
7. Indýstrıaldy-ınnovaııalyq parkterdi jańǵyrtý:
7.1 ıfrlandyrý, ınnovaııa jáne aeroǵarysh ónerkásibi;
7.2 oblys ortalyqtary men Nursultan, Almaty jáne Shymkent qalalary;
7.3 QR IJIDM, QR QM, QR AShM jáne basqa mınıstrlikter men vedomstvolar, «Baıqońyr», Kýrchatov jáne t.b.;
8. Mal sharýashylyǵynyń, ósimdik sharýashylyǵy men kókónis ósirýdiń agrotehnıkalyq jáne ekologııalyq ıntensıvti damýyna, sondaı-aq balyqtyń jáne basqa da teńiz ónimderiniń baǵaly túrlerin ósirýge negiz qalady;
9. Jer asty, erigen jáne basqa sýdy alý men jınaqtaýdyń jáne azamattardyń 80-82%-yn aýyz sýmen qamtamasyz etýdiń, sondaı-aq aýyl sharýashylyǵyn damytýdyń jańa tehnologııasyn engizý;
10. Úsh megapolıste «Qaldyqtardy altynǵa aınaldyrý» tehnologııasyn engizý;
11. Qazaqstan Respýblıkasynyń azamattaryn turǵyn úımen tolyq qamtamasyz etý úshin ozyq qurylys tehnologııalaryn engizý;
12. Kólikti damytý, sonyń ishinde júrdek poıyzdar, sondaı-aq ámbebap elektr jáne kún qýatymen júretin kólikter óndirisi;
13. Uly Dalanyń týrıstik klasterin damytý (I kezeń: Nur-Sultan-Almaty qalasy);
14. Jańa tehnologııalardyń tendenııasy, olardy jetildirý jáne otandyq retinde qaıta eksporttaý;
15. Halyqaralyq ǵylymı-tehnologııalyq jobalarǵa qatysý jáne jańa tehnologııa jetistikteriniń jyl saıynǵy halyqaralyq kórmesin uıymdastyrý.
Jobanyń ekinshi kezeńi (2030-2040 jj.) Birinshi kezeńde adamı kapıtaldy damytý men ınnovaııa jetistikterin damytý men tereńdetýdi kózdeıdi.
Halyqaralyq Adam ınstıtýty seriktesterimen birge sheteldegi túrli is-sharalarǵa qatysady. Ol:
- Parıj mańynda 2012 jyly Attıla (Edıl Patsha) murajaı-kórmesiniń jáne eskertkishiniń ashylýyna qatysý;
- 2014 jyly Nıý-Iorktegi BUU shtab-páterinde «Qazaqstan - Máńgi El» konferenııasy men kórmesin ótkizý («Alash» ǵylymı-zertteý ortalyǵynyń dırektory, prof. K. Ǵabjalılov);
- Parıjdegi IýNESKO-nyń shtab-páterinde «Qazaq handyǵynyń 550 jyldyǵyna» arnalǵan halyqaralyq konferenııa ótkizý (2015 j. Qarasha).
Aldaǵy jyldary josparlanǵan:
- Parıjde Amre Kashaýbaevqa arnalǵan eskertkish pen alleıanyń ashylýy;
- QR MJSM birlesip «Attıla jáne Aeıı» pesasyn Italııa, Franııa, Vengrııa jáne Túrkııada qoıý;
- Taraz, Óskemen, Oral jáne Qazaqstan men Eýropa qalalarynyń ýnıversıtetterimen ózara kelisim jasaý;
- Túrkııa, Franııa, Japonııa jáne Qazaqstannyń kınostýdııalarymen yntymaqtastyqta «Attıla» fılmin túsirý;
- Qazaqstan Jazýshylar odaǵymen (M. Qulkenov) birlesip Attılaǵa arnalǵan opera (lıbrettosy Ý. Esdáýlet), mıýzıkl, bı (P. Omarbekov) daıyndaıdy;
- Franııa men Qazaqstanda Rafael Santı - «Papa Leo II men Attılanyń kezdesýi» kartınasynyń avtoryna arnalǵan «Máńgilik sulýlyq» (J.Ákim jáne A.Qarabekova) atty maqala jaryq kórdi. Vatıkan shirkeýi;
- «Janna D» Ark», «Sıstın Madonna» jáne basqa bılerdi Eýropada sahnalaý (P. Omarbekova);
- Parıjde jáne Rımde qazaq óneriniń jeti túrinen kórme jáne master-klass uıymdastyrý;
- álemniń iri qalalarynda bıznes-forýmdardy únemi ótkizý (B. Janaltaı, A. Kókbúlen, A. Dýran, A. Qulnazarova);
- Batystyń on ýnıversıtetinde qazaq tili men ádebıeti kafedralaryn ashý (D. Rysqalı).
Osy jáne basqa da keshendi sharalar otandyq mádenıetti, ónerdi, ǵylymdy jáne ekonomıkany shetelde jaqsy tanymal etýge múmkindik beredi.
2019 jyly bıliktiń tranzıti boldy. Endi Prezıdent bastaǵan jańa Úkimet qoǵamdyq uıymdarmen birge óz jumysyn jańa ádispen qaıta quratyn bolady.
Qarańǵy bólmede qara mysyqtardy izdeıtin ýaqyt aıaqtaldy!
Onyń bılik qurǵan eki jylynda Toqaevtyń reıtıngi qalypty deńgeıde qaldy jáne halyq tutastaı oǵan senedi jáne bolashaqty onymen baılanystyrady. Ýaqytsha qıyndyqtar jaman arman sııaqty umytylady.
Ǵundar jáne kóne túrikter – qazaqtyń ata-babalary, olar máńgilik kúntizbe jasady, Máńgilik memleket qurdy ...!
Qazaqstannyń uly ári máńgilik bolashaǵy bar!
Januzaq Mendeshuly ÁKIM,
Halyqaralyq Adam ınstıtýtynyń prezıdent
QYSQAShA MÁLIMET:
Januzaq Ákim Qazaq ulttyq jaratylystaný ǵylymdary akademııasy men KONKORD (Franııa) akademııasynyń korrespondent-múshesi, Eýropa jaratylystaný ǵylymdary akademııasynyń akademıgi, «Jalpy bıologııa» oqýlyǵynyń, «Qazaq ıdeıasy» jáne «Túrki órkenıeti negizindegi qazaq ıdeıasy», «Ulystyń uly joly» monografııalarynyń avtory. Buǵan deıin 250-den astam ǵylymı maqalalary jaryq kórgen. Qazir Halyqaralyq adam ınstıtýtynyń prezıdenti. Januzaq Meńdeshuly keńshar jumysshysynan bastap oblys ákiminiń orynbasaryna deıingi túrli laýazymdy qyzmetter atqarǵan.
