قازاقستاندىق عىلىمنىڭ بۇگىنگى كۇنگى دەڭگەيى قانداي؟ بيلىكتىڭ بۇيرىعىمەن تاپسىرىلعان عىلىمعا قاتىستى ۇلتتىق جوبالار قالاي جۇزەگە اسۋدا؟ اتالعان تاقىرىپتارعا قاتىستى جاۋاپتى «ادىرنا» ءتىلشىسى فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، دوتسەنت تۋلەكوۆا گۇلجان قاجىمۇراتقىزىنان سۇراپ ءبىلدى.
- ءسىز فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى رەتىندە، ۇستاز رەتىندە مۇعالىمنىڭ دارەجەسىن قانداي تالاپتار بويىنشا اسا قۇرمەتتى ماماندىق دەپ ەسەپتەر ەدىڭىز؟
-مۇعالىم اسا قۇرمەتتى ماماندىق ەكەنى بارشامىزعا بەلگىلى. ەڭ ءبىرىنشى بۇگىنگى تاڭدا بولىپ جاتقان كوپ تالقى وسى ۇستاز بەن شاكىرت اراسىنداعى تۇسىنىسپەۋشىلىك ماسەلەسى. قازىر دە ونداي جاعدايلار بەلەڭ الۋدا. وسى تۇرعىدا ىبىراي ءالتىنساريننىڭ ۇستازدارعا قاتىستى ايتىپ كەتكەن، بىلايشا ايتقاندا «شپارگالكا» ءسوزى بار: «ۇستاز ءوزىنىڭ الدىندا وتىرعان شاكىرتكە وتە جەڭىل تىلدە ءتۇسىندىرۋى كەرەك» دەيدى. ءدال وسى ءسوزدى احمەت بايتۇرسىنوۆ تا قوستاپ كەتكەن. سوندىقتان دا، مەيلى قانشالىقتى قيىن بولسا دا، مۇعالىم بەلگىلى ءبىر تاقىرىپتى، اقپاراتتى تۇسىندىرگەن كەزدە ەركىندىك پايدا بولۋى ءتيىس. بالا تىلىنە جاتىق تىلدە تۇسىندىرگەن جاعدايدا، بالا دا اقپاراتتى ەركىن قابىلدايدى. وسى ەكى ورتانى مىقتى ۇستاعان ۇستاز اقپاراتتى شاكىرتكە بىردەن قابىلداتقىزا الادى. سونداي جاعدايدا عانا ۇستازدىڭ شاكىرت الدىنداعى تيتۋلى ارتادى. اۋەلى، مۇعالىم مەن شاكىرت ورتاسىنداعى بايلانىستىڭ وزەگى مىقتى بولعان جاعدايدا، ۇستاز كەز كەلگەن جايتتا ءتۇسىنىپ، ءوزىنىڭ ۇستاز ەكەنىن كورسەتە العان جاعدايدا مارتەبە دەگەن ۇعىم سودان باستالادى. سايكەسىنشە، ۇستازدىڭ مارتەبەسى بالاعا قابىلداتقىزا العاندىعىنان جانە شاكىرت ونى قابىلداي العاندىعىنان باستاۋ الادى. جەڭىل تىلدە ساباق بەرىپ، شاكىرتىنىڭ الدىندا كەڭ كوسىلىپ، ەركىن قانات قاققان ۇستاز ءبىلىم الۋشىنىڭ جۇرەگىنەن ورىن الادى. وزگەنى سىيلاعان، ءوزىن دە سىيلاتا الادى. مەيلى ول قانشالىقتى قيىن تاقىرىپ بولسا دا، ۇستاز ونى جەڭىل تۇردە تۇسىندىرە السا، شاكىرت ۇستازدى دا جاقسى كورەدى، مۇعالىمنىڭ ساباعىنا ەركىن بارا دا الادى.
قازىرگى جاس ماماندار ءبىلىم بەرۋ تىزگىنىن ەركىن ۇستاۋعا قورقا ما، الدە وزدەرىنىڭ قاتالدىق دارەجەسىن كورسەتكىسى كەلە مە، ون جىلدىق تاجىريبەسى بولسا دا ءوزىنىڭ مۇعالىمدىك تيتۋلىنان ايىرىلىپ قالام با دەگەن قورقىنىشى بولا ما، ايتەۋىر مەن اتاپ كەتكەن شاكىرت پەن ۇستاز اراسىنداعى وسى بايلانىستان ايىرىلىپ بارا جاتىر. تالاپتى قويا ءبىلىپ، ويدى ەركىن جەتكىزە بىلگەن مۇعالىم عانا ءوز مارتەبەسىن كوتەرە الادى دەپ ويلايمىن. ماسەلەن، ۇلت ۇستازى ىبىراي التىنسارين بالالارعا «گ» دىبىسىن ۇيرەتەردە: «بالالار، «گ» دىبىسىنىڭ ورتاسىنان ەكى قولىن شىعارىپ بەلىن بۋسا، «ع» دىبىسى شىعادى» دەپ جەڭىل تۇردە ۇعىندىرىپ بەرەدى. وسىلايشا ۇلى تۇلعالار سالعان سارا جولدى مىنا ءبىز جالعاستىرار بولساق مارتەبەمىز بيىكتەرى انىق.
-بيلىكتە قازاق ءتىلىن بىلمەيتىن ادامدار ءالى دە كوپ. بۇل نەنى بىلدىرەدى: ءتىلدى بىلۋگە مۇقتاجدىق جوق پا، الدە ءتىل ساياساتىن قولداۋداعى ەنجارلىق پا؟
-ءسىزدىڭ بۇل قويعان سۇراعىڭىزدىڭ ەكەۋى دە سول بيلىككە بارا جاتقان ادامنىڭ ويىندا بار جانە ول «قالىپتاستىرۋعا تالپىنامىن» دەگەن ويدىڭ الىستىعىندا جاتىر. سەبەبى، اتا-انا بالانى دامۋ دارەجەسىنە قاراي ورىس تىلىنە نەگىزدەپ، ورىس سىنىبىنا بەرەدى. مەكتەپتى ورىسشا وقيدى، جوو ورىسشا بىتىرەدى، ارالاساتىن ورتاسى دا ورىس ءتىلدى جانە سايكەسىنشە سول ادام ورىسشا ويلايدى. سول ۋاقىتتا اتا-انا دا، قوعام دا دارمەنسىز كۇيدە قالادى. ءبىز ونى ءتىل ساياساتىن قولداۋداعى ەنجارلىق دەپ ايتا المايمىز. ول ادامنىڭ قابىلداۋ دەڭگەيى تەك ورىس تىلىندە بولعاندىقتان، ساناسى ورىسشا قۇرىلادى. ايتسە دە، ول ۇلتتىڭ تاراپىنا كەلگەندە تازا ورىس بولىپ كەتكەن جوق. ساناسى قازاقشا بولىپ تۇرسا دا، ايتىلاتىن ويى، بەرىلەتىن پىكىرى، ءسوزى ورىسشا. سوندىقتان دا، ءبىز ەنجارلىق تانىتىلۋدا دەپ كەسىپ ايتا المايمىز. مۇنىمەن كۇرەسۋگە بولادى، بىراق ول ءۇشىن تۇلعا «ا» مەن «ب» ءارپىن قازاقشادان باستاۋى كەرەك. ساناسىن تۇتاستاي قازاقشاعا وزگەرتە المايدى. ويتكەنى، قابىلداۋ دەڭگەيى جۇرە كەلە سولاي قالىپتاستى. ءوز-ءوزىن جەتەكتەسە، ءوزىنىڭ كۇندەلىكتى جوسپارىن، جوباسىن قازاقشا سارالاپ، ورتاسىندا قازاق تىلىندە سويلەسە، قازاقي ورتادا ماسەلەلەردى شەشىپ، تالقىلايتىن بولسا، بالكىم تىلدىك قولدانىس وزگەرەر ما ەدى؟! بيلىكتەگىلەردىڭ بارلىعى ورىسشا سويلەپ، بەرىلگەن قازاقشا ماتىندەگى دىبىستىق قاتىناستاردى دۇرىس ايتپايتىن بولسا، شالا قازاقتىق ينتوناتسيادا سويلەيتىن قازاقتاردىڭ ويىن باسقا بىرەۋ جازىپ بەرەتىن بولسا – ماڭگۇرتتىك وسى جەردە جاتىر.
-«ءتىل تۋرالى» زاڭنىڭ 4-بابىندا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى – قازاق ءتىلى. مەملەكەتتىك ءتىل – مەملەكەتتىڭ بۇكىل اۋماعىندا قوعامدىق قاتىناستاردىڭ بارلىق سالاسىندا قولدانىلاتىن مەملەكەتتىك باسقارۋ، زاڭ شىعارۋ، سوت ءىسىن جۇرگىزۋ جانە ءىس قاعازدارىن جۇرگىزۋ ءتىلى» دەلىنگەن. ءسىز ۇستازدىق ەتىپ جۇرگەن سالادا مەملەكەتتىك ءتىل ساياساتى قانشالىقتى جۇزەگە اسۋدا؟
-ءبىزدىڭ قىزمەت ەتىپ وتىرعان ورتا - جوو ورتاسى. ءبىزدىڭ مەكەمەدە ءۇش تىلدە بىردەي قۇجاتتار رەتتەلەدى. باسشىلىق ورتا ورىس ۇلتىنان بولعاننان كەيىن ەسەپ تاپسىرعان كەزدە قازاقشانى بۇرمالاپ، ورىسشا جەتكىزۋگە تىرىسامىز. ول بىزگە قيىندىق تۋعىزادى. قازاق تىلىندە تاپسىرۋعا، ايتۋعا تىرىسقانىڭمەن مالىمەتتەر قۇجاتتار ورىسشا بەرىلەدى. سول سەبەپتى سايكەسىنشە ءبىز دە سۇرانىستاعى تىلدە تاپسىرامىز. قازاقشا جازىلعان ەسەپتەردىڭ ءىشى ەمەس كورسەتىلگەن سانى وقىلادى.
ءتىل مارتەبەسىنە كەلگەندە ىشتەي قىنجىلامىز. بىراق، اتقارىلىپ جاتقان شارالارعا ورىسشا، قازاقشا دەپ ءبولىپ، ءتيىسۋ بولعان ەمەس. الايدا، كەيدە تالاپ ەتىلگەن قاجەتتى جاعدايلاردا ورىسشالاۋعا تۋرا كەلەدى.
-ءبىلىم مەن عىلىم سالاسىندا كوپتەگەن رەفورمالار جۇرگىزىلىپ، كوپ وزگەرىستەر ەنگىزىلدى. قازىرگى تاڭدا قازاقستانداعى عىلىمنىڭ دامۋىنا قانداي باعا بەرەر ەدىڭىز؟
-مەكتەپ تابالدىرىعىن العاش اتتاعان بالالارعا كوپ كىتاپ بەرىلەتىن. ادەبيەتتىك وقۋ، ماتەماتيكالىق ساۋاتتىلىق، ونىڭ ارقايسىنىڭ ەكى-ۇشتەن ءبولىمى بار بولاتىن. جاسى ءوسىپ كەلە جاتقان بالانىڭ ارقاسىنداعى كوپ كىتاپ سالىنعان ريۋكزاگىنىڭ سالماعى 25-30 كگ بولدى. قازىر بالام بەسىنشى سىنىپقا كەلدى. بەلى بۇكىرەيىپ قالدى. وسى سىندى ماسەلەلەرگە قاتىستى اسحات ايماعامبەتوۆ كىتاپ ساپاسىنا نازار سالۋدى قولعا الىپ وتىر. ونىمەن قوسا "الىپپەنى" قايتا وقۋعا ەنگىزدى. مۇنى قوس قولداپ قولدايمىن جانە وڭ ءىس، وڭ باستاما دەپ باعا بەرەر ەم. كىتاپ شىعارعىشتار كوپ كىتاپ جازىپ، قاراجاتتارىن قالتالارىنا باسىپ جاتقان شىعار. بىراق ول قانشالىقتى ساپالى؟ ءبىز ساپاسىنا قانشالىقتى ءمان بەردىك؟ وسى سىندى سۇراقتارعا ەندى نازارعا الىنۋدا. بۇل مەكتەپ جاعدايىنداعى ءبىلىمنىڭ دامۋىنداعى بىردەن-ءبىر وڭ باستاما.
ال ەندى جوو الار بولساق، اعىلشىن ءتىلىن بىلەتىندەرگە كوپ جول اشىق. بىراق، اعىلشىن ءتىلىن ەشكىم تەگىن وقىتىپ جاتقان جوق. اعىلشىنشا بىلمەيتىن مۇعالىمدەرگە جۇمىس جاساۋ قيىن. ءسىز اعىلشىن ءتىلىن بىلمەيسىز، سول سەبەپتى سىزبەن جۇمىس جاسامايمىز دەيدى كوبى. سونان كەيىن ءبىز سياقتىلار كومۋلى كۇيدە قالۋدا. تەگىن وقىتۋ كۋرستارى ۇيىمداستىرىلمايدى. وندايلار بولعاننىڭ كۇننىڭ وزىندە دە، مەكتەپتە اعىلشىنشا وقىعاندارعا ىلەسۋ وڭايىراق بولار، ال ءبىز سەكىلدى نەمىسشە حات تانىعاندارعا بۇل قيىنعا سوعۋدا. شەت ەلدىك كۋرستارعا، كومانديروۆكاعا بارىڭىز دەگەن سياقتى ۇسىنىستار تۇسۋدە. تاقىرىپتار بىزگە ۇنايدى، ءبىزدىڭ دەڭگەيىمىزدەگى الىپ كەتەتىن دۇنيەلەردى قاراستىرامىز، بىراق اتتەڭ اعىلشىنشا. ايتسە دە، الەمدىك رىنوكتا ءبىلىم شىڭىنا كوتەرىلۋ دامۋ ۇستىندە.
-«ءبىلىمدى ۇلت» ساپالى ءبىلىم بەرۋ» ۇلتتىق جوباسىنىڭ بەسىنشى مىندەتى بويىنشا — قازاقستاندىق جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن ارتتىرۋ. جوو باسەكەگە قابىلەتتىلىگى ارتۋ ءۇشىن قاينداي ارەكەتتەر جاسالۋى ءتيىس؟
-تۇران ۋنيۆەرسيتەتى بيىل ساپا جاعىنان ءححى عاسىر كوشباسشىلىعىن مويىنداتتى. قۇرىلعانىنا 30 جىل تولعان، ءبىلىم ساپاسى جاعىنان دا وزگەگە ۇلگى بولارلىقتاي دەڭگەيدە. سول سەبەپتى دە، باسەكەگە قابىلەتتى بىردەن-ءبىر جوو دەپ اۋىز تولتىرىپ ايتا الامىن. باسەكەگە قابىلەتتىلىك ءار ۇستازدىڭ، ءار عالىمنىڭ تيتۋلىنىڭ جوعارعى دەڭگەيگە كوتەرىلۋىنە كومەك كورسەتۋدەن باستالۋى كەرەك دەپ ويلايمىن. ماسەلەن، مەملەكەتتىڭ تاراپىنان بەرىلەتىن گرانتتار سانى ءبىزدىڭ ۋنيۆەردە از. نەگە سونى كوبەيتپەسكە؟ سوندا باسەكە وسى جانە باسقا جوو ارتار ەدى.
-جاۋاپتارىڭىزعا راقمەت!
دينا ليتپين،
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
