Gúljan TÝLEKOVA: Talap qoıa bilip, oıyn erkin jetkize bilgen muǵalim ǵana óz mártebesin kótere alady

4382
Adyrna.kz Telegram

Qazaqstandyq ǵylymnyń búgingi kúngi deńgeıi qandaı? Bıliktiń buıryǵymen tapsyrylǵan ǵylymǵa qatysty ulttyq jobalar qalaı júzege asýda? Atalǵan taqyryptarǵa qatysty jaýapty «Adyrna» tilshisi fılologııa ǵylymdarynyń kandıdaty, doent Týlekova Gúljan Qajymuratqyzynan surap bildi.

- Siz fılologııa ǵylymdarynyń kandıdaty retinde, ustaz  retinde muǵalimniń dárejesin qandaı talaptar boıynsha asa qurmetti mamandyq dep esepter edińiz?

-Muǵalim asa qurmetti mamandyq ekeni barshamyzǵa belgili. Eń birinshi búgingi tańda bolyp jatqan kóp talqy osy ustaz ben shákirt arasyndaǵy túsinispeýshilik máselesi. Qazir de ondaı jaǵdaılar beleń alýda. Osy turǵyda Ybyraı Altynsarınniń ustazdarǵa qatysty aıtyp ketken, bylaısha aıtqanda «shpargalka» sózi bar: «Ustaz óziniń aldynda otyrǵan shákirtke óte jeńil tilde túsindirýi kerek» deıdi. Dál osy sózdi Ahmet Baıtursynov ta qostap ketken. Sondyqtan da, meıli qanshalyqty qıyn bolsa da, muǵalim belgili bir taqyrypty, aqparatty túsindirgen kezde erkindik paıda bolýy tıis. Bala tiline jatyq tilde túsindirgen jaǵdaıda, bala da aqparatty erkin qabyldaıdy. Osy eki ortany myqty ustaǵan ustaz aqparatty shákirtke birden qabyldatqyza alady. Sondaı jaǵdaıda ǵana ustazdyń shákirt aldyndaǵy tıtýly artady. Áýeli, muǵalim men shákirt ortasyndaǵy baılanystyń ózegi myqty bolǵan jaǵdaıda, ustaz kez kelgen jaıtta túsinip, óziniń ustaz ekenin kórsete alǵan jaǵdaıda mártebe degen uǵym sodan bastalady. Sáıkesinshe, ustazdyń mártebesi balaǵa qabyldatqyza alǵandyǵynan jáne shákirt ony qabyldaı alǵandyǵynan bastaý alady. Jeńil tilde sabaq berip, shákirtiniń aldynda keń kósilip, erkin qanat qaqqan ustaz bilim alýshynyń júreginen oryn alady. Ózgeni syılaǵan, ózin de syılata alady. Meıli ol qanshalyqty qıyn taqyryp bolsa da, ustaz ony jeńil túrde túsindire alsa, shákirt ustazdy da jaqsy kóredi, muǵalimniń sabaǵyna erkin bara da alady.

Qazirgi jas mamandar bilim berý tizginin erkin ustaýǵa qorqa ma, álde ózderiniń qataldyq dárejesin kórsetkisi kele me, on jyldyq tájirıbesi bolsa da óziniń muǵalimdik tıtýlynan aıyrylyp qalam ba degen qorqynyshy bola ma, áıteýir men atap ketken shákirt pen ustaz arasyndaǵy osy baılanystan aıyrylyp bara jatyr. Talapty qoıa bilip, oıdy erkin jetkize bilgen muǵalim ǵana óz mártebesin kótere alady dep oılaımyn. Máselen, ult ustazy Ybyraı Altynsarın balalarǵa «G» dybysyn úıreterde: «Balalar, «G» dybysynyń ortasynan eki qolyn shyǵaryp belin býsa, «Ǵ» dybysy shyǵady» dep jeńil túrde uǵyndyryp beredi. Osylaısha uly tulǵalar salǵan sara joldy myna biz jalǵastyrar bolsaq mártebemiz bıikteri anyq.

-Bılikte qazaq tilin bilmeıtin adamdar áli de kóp. Bul neni bildiredi: tildi bilýge muqtajdyq joq pa, álde til saıasatyn qoldaýdaǵy enjarlyq pa?

-Sizdiń bul qoıǵan suraǵyńyzdyń ekeýi de sol bılikke bara jatqan adamnyń oıynda bar jáne ol «qalyptastyrýǵa talpynamyn» degen oıdyń alystyǵynda jatyr. Sebebi, ata-ana balany damý dárejesine qaraı orys tiline negizdep, orys synybyna beredi. Mektepti oryssha oqıdy, JOO oryssha bitiredi, aralasatyn ortasy da orys tildi jáne sáıkesinshe sol adam oryssha oılaıdy. Sol ýaqytta ata-ana da, qoǵam da dármensiz kúıde qalady. Biz ony til saıasatyn qoldaýdaǵy enjarlyq dep aıta almaımyz. Ol adamnyń qabyldaý deńgeıi tek orys tilinde bolǵandyqtan, sanasy oryssha qurylady. Áıtse de, ol ulttyń tarapyna kelgende taza orys bolyp ketken joq. Sanasy qazaqsha bolyp tursa da, aıtylatyn oıy, beriletin pikiri, sózi oryssha. Sondyqtan da, biz enjarlyq tanytylýda dep kesip aıta almaımyz. Munymen kúresýge bolady, biraq ol úshin tulǵa «A» men «B» árpin qazaqshadan bastaýy kerek. Sanasyn tutastaı qazaqshaǵa ózgerte almaıdy. Óıtkeni, qabyldaý deńgeıi júre kele solaı qalyptasty. Óz-ózin jetektese, óziniń kúndelikti josparyn, jobasyn qazaqsha saralap, ortasynda qazaq tilinde sóılese, qazaqı ortada máselelerdi sheship, talqylaıtyn bolsa, bálkim tildik qoldanys ózgerer ma edi?!  Bıliktegilerdiń barlyǵy oryssha sóılep, berilgen qazaqsha mátindegi dybystyq qatynastardy durys aıtpaıtyn bolsa, shala qazaqtyq ıntonaııada sóıleıtin qazaqtardyń oıyn basqa bireý jazyp beretin bolsa – máńgúrttik osy jerde jatyr.

-«Til týraly» Zańnyń 4-babynda «Qazaqstan Respýblıkasynyń memlekettik tili – qazaq tili. Memlekettik til – memlekettiń búkil aýmaǵynda qoǵamdyq qatynastardyń barlyq salasynda qoldanylatyn memlekettik basqarý, zań shyǵarý, sot isin júrgizý jáne is qaǵazdaryn júrgizý tili» delingen. Siz ustazdyq etip júrgen salada memlekettik til saıasaty qanshalyqty júzege asýda?

-Bizdiń qyzmet etip otyrǵan orta - JOO ortasy. Bizdiń mekemede úsh tilde birdeı qujattar retteledi. Basshylyq orta orys ultynan bolǵannan keıin esep tapsyrǵan kezde qazaqshany burmalap, oryssha jetkizýge tyrysamyz. Ol bizge qıyndyq týǵyzady. Qazaq tilinde tapsyrýǵa, aıtýǵa tyrysqanyńmen málimetter qujattar oryssha beriledi. Sol sebepti sáıkesinshe biz de suranystaǵy tilde tapsyramyz. Qazaqsha jazylǵan esepterdiń ishi emes kórsetilgen sany oqylady.

Til mártebesine kelgende ishteı qynjylamyz. Biraq, atqarylyp jatqan sharalarǵa oryssha, qazaqsha dep bólip, tıisý bolǵan emes. Alaıda, keıde talap etilgen qajetti jaǵdaılarda orysshalaýǵa týra keledi.

-Bilim men ǵylym salasynda kóptegen reformalar júrgizilip, kóp ózgerister engizildi. Qazirgi tańda Qazaqstandaǵy ǵylymnyń damýyna qandaı baǵa berer edińiz?

-Mektep tabaldyryǵyn alǵash attaǵan balalarǵa kóp kitap beriletin. Ádebıettik oqý, matematıkalyq saýattylyq, onyń árqaısynyń eki-úshten bólimi bar bolatyn. Jasy ósip kele jatqan balanyń arqasyndaǵy kóp kitap salynǵan rıýkzagynyń salmaǵy 25-30 kg boldy. Qazir balam besinshi synypqa keldi. Beli búkireıip qaldy. Osy syndy máselelerge qatysty Ashat Aımaǵambetov kitap sapasyna nazar salýdy qolǵa alyp otyr. Onymen qosa "álippeni" qaıta oqýǵa engizdi. Muny qos qoldap qoldaımyn jáne oń is, oń bastama dep baǵa berer em. Kitap shyǵarǵyshtar kóp kitap jazyp, qarajattaryn qaltalaryna basyp jatqan shyǵar. Biraq ol qanshalyqty sapaly? Biz sapasyna qanshalyqty mán berdik? Osy syndy suraqtarǵa endi nazarǵa alynýda. Bul mektep jaǵdaıyndaǵy bilimniń damýyndaǵy birden-bir oń bastama.

Al endi JOO alar bolsaq, aǵylshyn tilin biletinderge kóp jol ashyq. Biraq, aǵylshyn tilin eshkim tegin oqytyp jatqan joq. Aǵylshynsha bilmeıtin muǵalimderge jumys jasaý qıyn. Siz aǵylshyn tilin bilmeısiz, sol sebepti sizben jumys jasamaımyz deıdi kóbi. Sonan keıin biz sııaqtylar kómýli kúıde qalýda. Tegin oqytý kýrstary uıymdastyrylmaıdy. Ondaılar bolǵannyń kúnniń ózinde de, mektepte aǵylshynsha oqyǵandarǵa ilesý ońaıyraq bolar, al biz sekildi nemisshe hat tanyǵandarǵa bul qıynǵa soǵýda. Shet eldik kýrstarǵa, komandırovkaǵa baryńyz degen sııaqty usynystar túsýde. Taqyryptar bizge unaıdy, bizdiń deńgeıimizdegi alyp ketetin dúnıelerdi qarastyramyz, biraq átteń aǵylshynsha. Áıtse de, álemdik rynokta bilim shyńyna kóterilý damý ústinde.

-«Bilimdi ult» sapaly bilim berý» ulttyq jobasynyń besinshi mindeti boıynsha — qazaqstandyq joǵary oqý oryndarynyń básekege qabilettiligin arttyrý. JOO básekege qabilettiligi artý úshin qaındaı áreketter jasalýy tıis?

-Turan ýnıversıteti bıyl sapa jaǵynan HHI ǵasyr kóshbasshylyǵyn moıyndatty. Qurylǵanyna 30 jyl tolǵan, bilim sapasy jaǵynan da ózgege úlgi bolarlyqtaı deńgeıde. Sol sebepti de, básekege qabiletti birden-bir JOO dep aýyz toltyryp aıta alamyn. Básekege qabilettilik ár ustazdyń, ár ǵalymnyń tıtýlynyń joǵarǵy deńgeıge kóterilýine kómek kórsetýden bastalýy kerek dep oılaımyn. Máselen, memlekettiń tarapynan beriletin granttar sany bizdiń ýnıverde az. Nege sony kóbeıtpeske? Sonda báseke osy jáne basqa JOO artar edi.

-Jaýaptaryńyzǵa raqmet!

Dına LITPIN,

«Adyrna» ulttyq portaly

Pikirler