ءسىز بىلمەيتىن دە شىعارسىز، ومىردە ءاربىر ادام ءبىلۋى كەرەك ماڭىزدى تەوريالار بار. بۇل تەوريالاردى بىلگەندىگىڭىزدىڭ ارقاسىندا ءسىز پايدالى ءارى قيىندىقسىز ءومىر سۇرە الاسىز. نازارلارىڭىزعا توپ-5 ماڭىزدى تەوريانى ۇسىنامىز.
«سىنىق تەرەزە» تەورياسى
بۇل كريمينالدى تەوريانى امەريكالىق سوتسيولوگتار ۋيلسون مەن كەللينگ ويلاپ تاپتى. ولار 80 جىلدارى نيۋ-يوركتەگى قىلمىستىق ىستەردىڭ نەلىكتەن وسكەندىگىن انىقتاۋعا تىرىسقان ەدى.
سونداعى شەشىم: كىشىگىرىم قۇقىقبۇزۋشىلىقتار (قوقىس لاقتىرۋ نەمەسە گراففيتي) ۇلكەن قىلمىس جاساۋعا يتەرمەلەيدى.
ومىردەن الىنعان مىسال: ەگەر عيماراتتاعى ءبىر تەرەزە سىنعان ءارى قايتا جوندەلمەگەن بولسا، جۇرگىنشىلەر بۇل ىسكە جاۋاپتى ادام جوق دەپ ويلايدى. كوپ ۋاقىت وتپەي-اق عيماراتتىڭ باسقا تەرەزەلەرى دە سىنادى. سەبەبى ادامدار وزدەرىنىڭ بۇل ارەكەتتەرى ءۇشىن جازالانبايتىندىعىنا سەنەمدى بولادى. (ەگەر باسقالارعا ىستەۋگە بولسا، ماعان نەگە بولماسقا؟ بۇل – ادامداردىڭ ويى)
نيۋ-يوركتىڭ مەرى رۋدولف دجۋلياني قالاداعى زاڭبۇزۋشىلىقتىڭ تەڭ جارتىسىن اتالمىش تەوريانىڭ ارقاسىندا جويدى. «سىنىق تەرەزە» تەورياسىن الەمدىك ساياساتتا، مەملەكەتتىك دەڭگەيدە، ۇيدە جانە جۇمىستا پايدالانۋعا بولادى.
جاتتاندى دارمەنسىزدىك
بۇل جاعدايدا ادام ءومىرىن وزگەرتۋگە مۇمكىندىگى بولسا دا ارەكەتسىز وتىرادى. نەلىكتەن «جاتتاندى»؟ سەبەبى ەشكىم كەدەرگىنى جەڭۋدىڭ پايداسى جوق دەگەن ويمەن ومىرگە كەلمەيدى. بۇل وي ءارتۇرلى ساتسىزدىكتەر مەن سترەستىڭ سالدارىنان تۋىندايدى. ومىردەن سوققى الا بەرگەن ادام باسىنان وتكىزىپ جاتقان وقيعالارعا وزدەرىنىڭ ەشقانداي قاتىسى جوق ەكەنىنە سەنەدى.
ومىردەن الىنعان مىسال: ءبىر ادام جوعارى وقۋ ورنىنا تۇسەر كەزدە تاپسىراتىن ەكزامەننەن 2 رەت وتپەي قالدى. سونىمەن قاتار ول از جالاقىعا اۋىر جۇمىس جاسايدى نەمەسە جانىنداعى جولداسىن قىيمايدى. نەگىزىندە شەشىم بار: ەكزامەن بيلەتتەرىن جاتتاۋ، باسقا جۇمىس تابۋ، ارەكەتكە كىرىسۋ. سونىمەن قيىندىقتار اياقتالادى. ال دارمەنسىز ادام جاي عانا شەشىمى بار جولدى كورمەيدى، قيىندىققا ءتوزىپ جۇرە بەرەدى.
شىندىق ۇڭگىرى تەورياسى
ادام ومىرگە ءوزىنىڭ كورگەن تاجىريبەسىنىڭ فيلترىمەن قارايدى. ءبىر كەزدەرى ونىڭ باسىنان وتكەن تاربيە، ءبىلىم، بارلىق باقىت پەن ساتسىزدىكتەر شىندىق ۇڭگىرىنىڭ ماتەريالدارى بولىپ تابىلادى. سول سەبەپتى دە ادامداردىڭ ءبىر زاتقا دەگەن رەاكتسيالارى ءارتۇرلى بولادى.
ومىردەن الىنعان مىسال: لەوناردو دا ءۆينچيدىڭ «دجوكوندا» كارتيناسىن مىسالعا الايىق. وعان قاراعان ءبىر ادام جۇمباق كۇلكىنى كورە السا، ەندى ءبىرى ماتەماتيكالىق كەمەلدىكتى كورەدى. ال ءۇشىنشى ءبىر ادام قاسسىز تولىق ايەلدى كورەدى. بۇل ءۇش پىكىر يەسى دە قاتەلەسكەن جوق. ولاردىڭ ۇشەۋى دە وزدەرىنىڭ شىندىق ۇڭگىرىندە ءومىر سۇرەدى، وزدەرىنىڭ ويلارىنىڭ دۇرىس ەكەنىنە سەنەدى.
ءبارى شىندىق ۇڭگىرى تەورياسىمەن كەلىسەدى. سەبەبى بارىنە ورتاق اقيقات جوق. ونىڭ بولۋى دا مۇمكىن ەمەس. ءوزىڭنىڭ ۇڭگىرىڭنەن قاشۋ قيىن. ول ىڭعايلى ءارى ۇيرەنشىكتى.
ءانونيمدى مارتەبە تەورياسى
ادامداردى سيقىرلى سوزدەردىڭ كومەگىمەن مانيپۋلياتسيالاۋ قيىندىق تۋعىزبايدى. «عالىمداردىڭ ايتۋى بويىنشا»، «ەكسپەرتتەر دالەلدەدى» دەگەن تىركەستەرى بار، عىلىمي زەرتتەۋلەرگە سىلتەمەسى جوق اقپاراتتار سەنىمگە وڭاي كىرەدى. ادامدار بەيسانالى تۇردە جوق بولۋى دا مۇمكىن ەكسپەرت پەن عالىمعا جۇگىنەدى.
ومىردەن الىنعان مىسال: ءدارىنىڭ جارناماسىندا پرەپاراتتىڭ ەففەكتيۆتىلىگى عالىمداردىڭ ايتۋىمەن راستالعان دەلىنەدى. كورەرمەن وعان سەنەدى. عالىمدارعا قالايشا سەنبەۋگە بولادى؟
كەز كەلگەن تۇسىنىكسىز جاعدايدا دالەل تالاپ ەتۋ كەرەك. ايتقانىن ايقىن دالەلدەي العان ادامعا عانا سەنۋگە بولادى.
وزىنەن ءوزى ورىندالاتىن بولجاعىشتىق
كەيدە الدىن الا جاسالعان بولجام شىنىمەن دە ورىندالادى. بۇعان ەشقانداي سيقىردىڭ بايلانىسى جوق. ەگەر ادام بولجاعىشتىققا سەنسە، ول شىندىققا اينالادى. كەي كەزدە بۇل پارادوكستى كوز بوياۋشىلار ءوز پايداسىنا شەشەدى.
ومىردەن الىنعان مىسال: ءبىر ەكستراسەنس ەر ادامعا بىرنەشە كۇننەن كەيىن اۋرۋحاناعا تۇسەتىنىن ايتادى. اسەرشىل ادام بولۋى مۇمكىن اۋرۋى تۋرالى ويلاپ كوشەدە كوڭىلسىز كەلە جاتادى. ول اينالاسىنا مۇلدەم نازار اۋدارمايدى. سول وقيعادان كەيىن بۇل ادام تروتۋاردا قۇلاپ، بىلەگى سىنىپ، اۋرۋحاناعا جاتادى. وسىلايشا ەكستراسەنستىڭ ايتقانى ونىڭ كورىپكەل بولعاندىعىنان ەمەس، ەر ادامنىڭ ونىڭ ايتقان سوزىنە سەنگەندىگىنەن ورىندالادى.
ءىنجۋ ومىرزاق،
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
