Sız bılmeitın de şyǧarsyz, ömırde ärbır adam bıluı kerek maŋyzdy teoriialar bar. Būl teoriialardy bılgendıgıŋızdıŋ arqasynda sız paidaly ärı qiyndyqsyz ömır süre alasyz. Nazarlaryŋyzǧa top-5 maŋyzdy teoriiany ūsynamyz.
«Synyq tereze» teoriiasy
Būl kriminaldy teoriiany amerikalyq sosiologtar Uilson men Kelling oilap tapty. Olar 80 jyldary Niu-Iorktegı qylmystyq ısterdıŋ nelıkten öskendıgın anyqtauǧa tyrysqan edı. Sondaǧy şeşım: kışıgırım qūqyqbūzuşylyqtar (qoqys laqtyru nemese graffiti) ülken qylmys jasauǧa itermeleidı. Ömırden alynǧan mysal: Eger ǧimarattaǧy bır tereze synǧan ärı qaita jöndelmegen bolsa, jürgınşıler būl ıske jauapty adam joq dep oilaidy. Köp uaqyt ötpei-aq ǧimarattyŋ basqa terezelerı de synady. Sebebı adamdar özderınıŋ būl äreketterı üşın jazalanbaityndyǧyna senemdı bolady. (Eger basqalarǧa ısteuge bolsa, maǧan nege bolmasqa? Būl – adamdardyŋ oiy) Niu-Iorktıŋ merı Rudolf Djuliani qaladaǧy zaŋbūzuşylyqtyŋ teŋ jartysyn atalmyş teoriianyŋ arqasynda joidy. «Synyq tereze» teoriiasyn älemdık saiasatta, memlekettık deŋgeide, üide jäne jūmysta paidalanuǧa bolady.Jattandy därmensızdık
Būl jaǧdaida adam ömırın özgertuge mümkındıgı bolsa da äreketsız otyrady. Nelıkten «jattandy»? Sebebı eşkım kedergını jeŋudıŋ paidasy joq degen oimen ömırge kelmeidı. Būl oi ärtürlı sätsızdıkter men strestıŋ saldarynan tuyndaidy. Ömırden soqqy ala bergen adam basynan ötkızıp jatqan oqiǧalarǧa özderınıŋ eşqandai qatysy joq ekenıne senedı. Ömırden alynǧan mysal: Bır adam joǧary oqu ornyna tüser kezde tapsyratyn ekzamennen 2 ret ötpei qaldy. Sonymen qatar ol az jalaqyǧa auyr jūmys jasaidy nemese janyndaǧy joldasyn qyimaidy. Negızınde şeşım bar: ekzamen biletterın jattau, basqa jūmys tabu, äreketke kırısu. Sonymen qiyndyqtar aiaqtalady. Al därmensız adam jai ǧana şeşımı bar joldy körmeidı, qiyndyqqa tözıp jüre beredı.Şyndyq üŋgırı teoriiasy
Adam ömırge özınıŋ körgen täjıribesınıŋ filtrımen qaraidy. Bır kezderı onyŋ basynan ötken tärbie, bılım, barlyq baqyt pen sätsızdıkter şyndyq üŋgırınıŋ materialdary bolyp tabylady. Sol sebeptı de adamdardyŋ bır zatqa degen reaksiialary ärtürlı bolady. Ömırden alynǧan mysal: Leonardo da Vinchidıŋ «Djokonda» kartinasyn mysalǧa alaiyq. Oǧan qaraǧan bır adam jūmbaq külkını köre alsa, endı bırı matematikalyq kemeldıktı köredı. Al üşınşı bır adam qassyz tolyq äieldı köredı. Būl üş pıkır iesı de qatelesken joq. Olardyŋ üşeuı de özderınıŋ şyndyq üŋgırınde ömır süredı, özderınıŋ oilarynyŋ dūrys ekenıne senedı. Bärı şyndyq üŋgırı teoriiasymen kelısedı. Sebebı bärıne ortaq aqiqat joq. Onyŋ boluy da mümkın emes. Özıŋnıŋ üŋgırıŋnen qaşu qiyn. Ol yŋǧaily ärı üirenşıktı.Anonimdı märtebe teoriiasy
Adamdardy siqyrly sözderdıŋ kömegımen manipuliasiialau qiyndyq tuǧyzbaidy. «Ǧalymdardyŋ aituy boiynşa», «ekspertter däleldedı» degen tırkesterı bar, ǧylymi zertteulerge sıltemesı joq aqparattar senımge oŋai kıredı. Adamdar beisanaly türde joq boluy da mümkın ekspert pen ǧalymǧa jügınedı. Ömırden alynǧan mysal: Därınıŋ jarnamasynda preparattyŋ effektivtılıgı ǧalymdardyŋ aituymen rastalǧan delınedı. Körermen oǧan senedı. Ǧalymdarǧa qalaişa senbeuge bolady? Kez kelgen tüsınıksız jaǧdaida dälel talap etu kerek. Aitqanyn aiqyn däleldei alǧan adamǧa ǧana senuge bolady.Özınen özı oryndalatyn boljaǧyştyq
Keide aldyn ala jasalǧan boljam şynymen de oryndalady. Būǧan eşqandai siqyrdyŋ bailanysy joq. Eger adam boljaǧyştyqqa sense, ol şyndyqqa ainalady. Kei kezde būl paradokstı köz boiauşylar öz paidasyna şeşedı. Ömırden alynǧan mysal: Bır ekstrasens er adamǧa bırneşe künnen keiın auruhanaǧa tüsetının aitady. Äserşıl adam boluy mümkın auruy turaly oilap köşede köŋılsız kele jatady. Ol ainalasyna müldem nazar audarmaidy. Sol oqiǧadan keiın būl adam trotuarda qūlap, bılegı synyp, auruhanaǧa jatady. Osylaişa ekstrasenstıŋ aitqany onyŋ körıpkel bolǧandyǧynan emes, er adamnyŋ onyŋ aitqan sözıne sengendıgınen oryndalady.Inju ÖMIRZAQ,
«Adyrna» ūlttyq portaly
