قازاقستان رەسمي تۇردە اۆراام كەلىسىمدەرىنە قوسىلدى. بۇل باستاما اقش، يزرايل جانە يسلام الەمىنىڭ ەلدەرىن بايلانىستىرادى. بۇل شەشىمنىڭ ءمانى تەك ديپلوماتيالىق شەڭبەرمەن شەكتەلمەيدى: ول استانانىڭ وڭىرلىك كوشباسشى، تەحنولوگيالىق ىنتىماقتاستىقتى دامتۋشى جانە حالىقارالىق قاۋىپسىزدىك ارحيتەكتۋراسىن قالىپتاستىرۋداعى ماڭىزدى قاتىسۋشى ەكەنىن ايقىندايدى.
وسى تاقىرىپ جايلى ازەربايجاندىق ساياساتتانۋشى، STEM اناليتيكالىق ورتالىعىنىڭ قۇرىلتايشىسى ورحان يولچۋەۆ ءوز پىكىرىن ءبىلدىرىپ، قازاقستاننىڭ كەلىسىمگە قوسىلۋىنىڭ ماڭىزى مەن ارتىقشىلىقتارىن ءتۇسىندىردى.
– ورحان مىرزا، اڭگىمەمىزدى باسىنان باستايىق. اۆراام كەلىسىمدەرى دەگەنىمىز نە جانە ولار قازاقستان ءۇشىن نەنى بىلدىرەدى؟
– اۆراام كەلىسىمدەرى – جاي عانا ديپلوماتيالىق باستاما ەمەس. ونىڭ ەكى ماعىناسى بار: ساياسي جانە تاريحي. ساياسي تۇرعىدان العاندا، كەلىسىمدەر قازاقستانعا اقش جانە يزرايلمەن قاۋىپسىزدىك پەن تەحنولوگيا سالاسىندا تەرەڭ ىنتىماقستاستىق ورناتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. بۇل – تەحنولوگيالىق سەرپىلىسكە باستايتىن باعىت. تاريحي تۇرعىدان «اۆراام كەلىسىمدەرى» اتاۋى ءدىني مازمۇنعا يە، ياعني قۇداي مەن اۆراام اراسىنداعى كەلىسىمگە نەگىزدەلەدى. قازىرگى ساياسي تۇرعىدا بۇل ەكى تاراپتىڭ وداعىن بىلدىرەدى. سوندىقتان، بۇرىن قازاقستان مەن يزرايل اراسىنداعى بايلانىس جىلى ءارى سەرىكتەستىك سيپاتتا بولسا، ەندى قازاقستان ءىس جۇزىندە ءيزرايلدىڭ وداقتاسىنا اينالدى.
– ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، قازاقستان نەلىكتەن ءدال قازىر وسى كەلىسىمدەرگە قوسىلۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى؟
– قازاقستان كوپتەگەن جىلدار بويى بەيبىتشىلىك باستامالارىن جۇزەگە اسىرىپ، حالىقارالىق قاۋىپسىزدىكتى نىعايتۋعا باعىتتالعان تۇراقتى ساياسات جۇرگىزىپ كەلە جاتقان مەملەكەت رەتىندە بەلگىلى. بۇل باعىت الەمدىك ساياساتتىڭ جەتەكشى سۋبەكتىلەرى تاراپىنان جوعارى باعالانادى. ال اقش ءوز كەزەگىندە يزرايلمەن قارىم-قاتىناسىن قالىپقا كەلتىرگەن يسلام ەلدەرىنىڭ شەڭبەرىن كەڭەيتۋگە مۇددەلى. پرەزيدەنت دونالد ترامپتىڭ ەكىنشى مەرزىمىندەگى باستى ستراتەگيالىق باسىمدىعى دا وسى ۇدەرىستى دامىتۋ. استانا ءۇشىن اۆراام كەلىسىمدەرىنە قوسىلۋ – ۆاشينگتون مەن تەل-اۆيۆ اراسىنداعى ەرەكشە بايلانىس جۇيەسى ارقىلى ۇلتتىق مۇددەلەرىن العا جىلجىتۋدىڭ مۇمكىندىگى.
– بۇل شەشىم قازاقستاننىڭ كوپۆەكتورلى سىرتقى ساياساتىمەن قالاي ۇيلەسەدى؟
– تولىق ۇيلەسەدى. سوڭعى جىلدارى قازاقستان تاياۋ شىعىستا بەلسەندى ساياسات جۇرگىزىپ كەلەدى: جەتەكشى اراب ەلدەرىمەن ەكونوميكالىق جانە ساياسي بايلانىستارىن كەڭەيتىپ، سونىمەن قاتار يزرايلمەن ىنتىماقتاستىعىن تەرەڭدەتۋدە. اۆراام كەلىسىمدەرىنە قوسىلۋ وسى باعىتتى نىعايتىپ، قازاقستاندى يسلام الەمى، يزرايل جانە اقش اراسىنداعى وڭىرلىك كوپىرگە اينالدىرادى.
– بۇل قادام وڭىرلىك جانە جاھاندىق ساياسات ارحيتەكتۋراسىنا قالاي اسەر ەتەدى؟
– بۇل تاقىرىپ ءۇش ەل توڭىرەگىندە تالقىلاندى: ازەربايجان، قازاقستان جانە وزبەكستان. ال قازاقستان اۆراام كەلىسىمدەرىنە قوسىلعان العاشقى تۇركى مەملەكەتى بولدى. بۇل گەوساياسي كونتەكستكە ەلەۋلى وزگەرىستەر ەنگىزەدى. قازاقستان يسلامدىق، تۇركىلىك جانە باتىستىق ساياسي كەڭىستىكتەردى توعىستىرا الاتىن جاڭا مارتەبەگە يە بولدى. مۇنداي قادام جاھاندىق بەيبىتشىلىك پەن كوپۆەكتورلى ىنتىماقتاستىقتىڭ جاڭا ارحيتەكتۋراسىن قالىپتاستىرۋعا ءوز ۇلەسىن قوسادى.
– اۆراام كەلىسىمدەرى قازاقستاننىڭ تاياۋ شىعىستاعى پوزيتسياسىن كۇشەيتە الا ما؟
– ارينە، ءيا. بۇگىندە قازاقستان تاياۋ شىعىستاعى ساياسي پروتسەستەردىڭ تولىققاندى قاتىسۋشىسىنا اينالىپ كەلەدى. اۆراام كەلىسىمدەرىنە قوسىلۋ استاناعا ديپلوماتيالىق جانە تەحنولوگيالىق ىنتىماقتاستىقتىڭ جاڭا دەڭگەيىنە شىعۋعا جول اشادى. بۇل تەك دەكلاراتسيا عانا ەمەس، اقش جانە يزرايلمەن بايلانىستى نىعايتۋعا، سونداي-اق قازاقستاننىڭ يسلام الەمىندەگى ءرولىن كەڭەيتۋگە ارنالعان ناقتى قۇرال.
قازاقستان ۇزاق جىلدار بويى بەيبىتشىلىك باستامالارىنا بەلسەندى قاتىسىپ كەلەدى. استانانىڭ تاجىريبەسى يراننىڭ يادرولىق باعدارلاماسىنان باستاپ سيريا بويىنشا كەلىسسوزدەرگە دەيىن الەمدىك قاۋىمداستىق تاراپىنان مويىندالعان. ەندى قازاقستان اۆراام كەلىسىمدەرىنە قوسىلعاندىقتان، تاياۋ شىعىس باعىتىندا كەلىسسوزدەر مەن گۋمانيتارلىق جانە تۇراقتاندىرۋ پروتسەستەرىندە، حالىقارالىق كەلىسسوزدەرىندە بەلسەندى ءرول اتقاراتىنى انىق.
بۇل تەك ساياسي ەمەس، تەحنولوگيالىق تۇرعىدان دا جاڭا مۇمكىندىكتەر اشادى. كەلىسىمدەر قازاقستانعا اقش پەن ءيزرايلدىڭ وزىق تەحنولوگيالارىنا جول اشادى. بۇل مەديتسينا، اۋىل شارۋاشىلىعى، سۋ رەسۋرستارىن باسقارۋ، قورعانىس جانە IT سالالارىندا ناقتى تەحنولوگيالىق سەرپىلىس جاساۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. وسىلايشا، قازاقستان تاياۋ شىعىستاعى پوزيتسيالارىن نىعايتىپ قانا قويماي، ەل ەكونوميكاسىنىڭ جاڭعىرۋىنا دا ىقپال ەتەدى.
– قازاقستاننىڭ اۆراام كەلىسىمدەرىنە قوسىلۋى ورتالىق ازيا مەن تۇركى الەمىنە قالاي ىقپال ەتۋى مۇمكىن؟
–اسەرى ءارى ساياسي، ءارى سيمۆوليكالىق تۇرعىدان قاراعاندا اۋقىمدى. قازاقستان اۆراام كەلىسىمدەرىنە قوسىلعان العاشقى تۇركى مەملەكەت اتاندى. بۇل – تەك ورتالىق ازيانىڭ ەمەس، تۇتاس تۇركى كەڭىستىگىنىڭ ساياسي كەلبەتىن وزگەرتەتىن ماڭىزدى وقيعا. استانا وسى ارقىلى ءوڭىردىڭ جاھاندىق قاۋىپسىزدىك پەن حالىقارالىق ىنتىماقتاستىق ارحيتەكتۋراسىنا جاڭا فورماتتا قاتىسۋ مودەلىن قالىپتاستىرۋدا.
قازاقستان يسلام الەمى، تۇركى مەملەكەتتەرى، اقش جانە يزرايل اراسىنداعى ءتۇرلى ساياسي جانە مادەني كەڭىستىكتەردى بايلانىستىراتىن جاڭا مارتەبەگە يە بولدى. بۇل – ءبىر مەزگىلدە بىرنەشە گەوساياسي كەڭىستىكتى توعىستىراتىن ەرەكشە ديپلوماتيالىق ءرول.
ورتالىق ازيا ءۇشىن بۇل جاڭا مۇمكىندىك: ءوڭىردىڭ جاھاندىق ۇدەرىستەردەگى ماڭىزى ارتىپ، ەكونوميكالىق جانە تەحنولوگيالىق ارىپتەستىك باعىتىندا جاڭا مۇمكىندىكتەر اشىلۋدا. قازاقستان ايماقتىق كوشباسشى رەتىندەگى ۇستانىمىن نىعايتا وتىرىپ، كورشىلەس مەملەكەتتەر ءۇشىن دە جاڭا ديپلوماتيالىق جانە ەكونوميكالىق سەرىكتەستىككە جول اشادى. بۇل ءۇردىس ينۆەستيتسيا، تەحنولوگيا، كولىك دالىزدەرى مەن بىرلەسكەن يننوۆاتسيالىق جوبالار سالاسىندا ماڭىزدى سەرپىن بەرەدى.
تۇركى الەمى ءۇشىن دە بۇل جاڭا كەزەڭنىڭ باستالۋى. قازاقستاننىڭ اۆراام كەلىسىمدەرىنە قوسىلۋى تۇركى ديپلوماتياسىنىڭ تاياۋ شىعىس باعىتىندا كەڭەيۋىنە جول اشتى. بۇل تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ حالىقارالىق ساياساتتاعى دەربەس ءرولىن ارتتىرىپ، ولاردىڭ جاھاندىق پروتسەستەرگە ىقپال ەتۋ الەۋەتىن كۇشەيتەدى.
قىسقاشا ايتقاندا، قازاقستاننىڭ بۇل قادامى وڭىرلىك ديپلوماتيانىڭ جاڭا پاراعىن اشتى. ەندى ورتالىق ازيا مەن تۇركى الەمى سەنىمگە، ءوزارا ىنتىماقتاستىققا جانە تەحنولوگيالىق دامۋ باعىتىنا نەگىزدەلگەن جاڭا جاھاندىق ارحيتەكتۋرانىڭ قۇرامداس بولىگىنە اينالىپ وتىر.
