قازاقستان تەرىس پيعىلداعى ءدىني اعىمدارمەن قالاي كۇرەسىپ جاتىر؟ مۇنداي اعىم وكىلدەرى ادامنىڭ سەنىمىنە قالاي كىرەدى؟ ءدىن مەن ۇلتتىق ءداستۇر ءبىر-بىرىنە قايشى ما؟ بۇل تۋرالى Baribar.kz سايتىنا الماتى قالاسى ءدىن ىستەرى جونىندەگى باسقارماسىنىڭ تاپسىرماسى بويىنشا الەۋمەتتىك جوبالار ۇيىمداستىرىپ جۇرگەن “ادىرنا” ۇلتتىق-ەتنوگرافيالىق بىرلەستىگىنىڭ ديرەكتورى ارمان اۋباكىر اڭگىمەلەپ بەرگەن ەدى.
- “ادىرنانىڭ” تەرىس ءدىني اعىمدارمەن كۇرەسى قالاي باستالدى؟
- “ادىرنا” ۇلتتىق-ەتنوگرافيالىق بىرلەستىگى العاش رەت ۋنيۆەرسيتەتتىك كلۋب رەتىندە اشىلدى. جوعارى وقۋ ورنىن جۋرناليست ماماندىعى بويىنشا اياقتادىم. كەيىن “انا ءتىلى” گازەتىندە ءتىلشى، قازاق ۇلتتىق اگرارلىق ۋنيۆەرسيتەتتىڭ گازەتىن شىعارۋشى قىزمەتىن اتقاردىم. سول كەزدە ءارتۇرلى ءدىني اعىمنىڭ قىركۇيەك ايىنان باستاپ وقۋ ورىندارىندا جاستاردى ءوز قاتارىنا قوسۋعا قىزمەت ەتەتىن جۇيەسىنىڭ بارىن ءبىلدىم. ولار جاتاقحانالاردا ستۋدەنتتەرگە ارناپ ورازا ايت، قۇربان ايت، اۋىزاشار سياقتى ءدىني مەرەكەلەردە داستارحان جايىپ، ۋاعىز ايتادى. سونداي شاراعا قاتىسقان ستۋدەنتتەردىڭ كوبى ءدىن جولىنا ءتۇسىپ، ناماز وقىپ، وقۋلارىن تاستاپ تا كەتىپ جاتتى. ۋنيۆەرسيتەتتەگى قىزمەتتە ءجۇرىپ تەرىس ءدىني اعىمداردىڭ جاستاردىڭ سەنىمىنەن، كوڭىلىنەن شىعۋ ادىستەرىن انىق بايقاي باستادىم. ءسويتىپ، ولارعا قارسى “ادىرنا” كلۋبىنىڭ اتىنان ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق جانە قازاق ۇلتتىق اگرارلىق ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە سالت-ءداستۇر، تاريح، مادەنيەتىمىزدى ايتاتىن ماماندارمەن اپتاسىنا ەكى رەت كەزدەسۋ ۇيىمداستىرا باستادىق.
- جاستاردىڭ يماندىلىقتى ءدىني فاناتيزمگە ۇلاستىرىپ الاتىنى نەدەن؟
- تۇنگى كلۋب، ىشىمدىك ءىشۋ، ەسىرتكى سياقتى ادەتتەردەن قاشامىز دەپ جات مادەنيەتتىڭ جەتەگىنە ەرىپ بارا جاتىرمىز. ورىسقۇلدىق، اسىرە باتىسشىلدىق دۇرىس ەمەس. بىراق ءبىز سودان قاشامىز دەپ ارابقۇلدىققا باس ۇرىپ جاتىرمىز عوي. ەكى ورتادا ءوزىمىزدىڭ ءتول تاريحىمىز بەن مادەنيەتىمىز قايدا قالدى؟ ارىگە بارماي، جاستارعا الاش ارىستارىنىڭ سالىپ كەتكەن سارا جولىمەن ءجۇرۋىمىز كەرەك ەكەنىن ءتۇسىندىرۋ ماقساتىندا وتكەن جىلى الماتى قالاسى ءدىن ىستەرى جونىندەگى باسقارماسىمەن بىرلەسە وتىرىپ “الاش وردا”: ۇلتتىق يدەيا جانە ءدىن ماسەلەلەرى” اتتى رەسپۋبليكالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيا وتكىزدىك. كونفەرەنتسياعا ءتىپتى قازاقستاننىڭ شەت وبلىستارىنان، استانادان عالىمدار كەلدى. وندا الاش ارىستارىنىڭ ۇلتشىل بولعانىن، ءدىني اعىمدارعا، سەكتالارعا سول زاماننىڭ وزىندە قارسى بولعانىن، ورىسشىلدىقتى عانا ەمەس، ارابشىلدىقتى دا قولداماعانىن، قازاقىلىعىمىزدى ساقتاۋدى ماقسات ەتكەنىن زەرتتەپ، بارىنشا دالەلدەۋگە تىرىستىق. وسى باسقارمانىڭ قولداۋىمەن الاش اۆتونومياسىنىڭ 100 جىلدىعىنا وراي “الاش ارىستارى، ۇلتتىق ءداستۇر جانە ءدىن” اتتى دەرەكتى فيلم تۇسىردىك. ءفيلمنىڭ شىنايى، سەنىمدى بولۋى ءۇشىن كوپتەگەن عالىمنىڭ پىكىرىن بىلدىك. ءفيلمدى ءتۇسىرۋ بارىسىندا قازاقستاننىڭ كوپتەگەن ايماقتارىن ارالاپ شىقتىق. فيلم جاستارعا تەرەڭ وي سالعانى سونشالىق، جات اعىمعا كىرىپ كەتكەن كەيبىر جاستاردى رايىنان قايتارعان دا جايى بار. بيىل دا الماتى قالاسى ءدىن ىستەرى جونىندەگى باسقارماسىنىڭ قولداۋىمەن “ءدىن مەن ءداستۇر” اتتى جوبانى قولعا الدىق. جوبا شەڭبەرىندە ءتىپتى ءداستۇرلى مۋزىكالىق كونتسەرت وتكىزەمىز. سول ارقىلى ۇلتتىق مادەنيەتىمىزدى تانىتىپ، قازاق حالقىنىڭ ەرەكشەلىگىن، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن ناسيحاتتايمىز. “ادىرنا” بىرلەستىگى وسىعان دەيىن 10-نان اسا كونتسەرت وتكىزدى. ءبىرجان سال، اقان سەرى، جاياۋ مۇسا، ۇكىلى ىبىراي، بالۋان شولاق اندەرىنىڭ كونتسەرتتەرى قويىلدى. الداعى ۋاقىتتا تاعى دا قالالىق ءدىن ىستەرى باسقارماسىنىڭ قولداۋىمەن ەستاي اندەرىنەن كونتسەرت وتپەكشى. ءسويتىپ، ءوزىمىزدىڭ ءتول تۇلعالارىمىز بار ەكەنىن، جات مادەنيەتكە ەلىكتەمەي، ءوز باعىتىمىزبەن ءجۇرىپ تە، تۋرا جولدان تايماۋعا بولاتىنىن دالەلدەگىمىز كەلەدى. ءدىن جولىنا تۇسەمىز دەپ جۇرگەندە اراب مادەنيەتى، ءتىپتى، ەۆرەيلەردىڭ مادەنيەتى بىزگە كەرى اسەرىن تيگىزە باستاعانى جاسىرىن ەمەس. ء“دىن مەن ءداستۇر” جوباسى اياسىندا الماتىداعى بازارلاردىڭ جانىنداعى مەشىتتەردە نەمەسە نامازحاناسىندا PھD دوكتورانت، ءدىنتانۋشى اسىلتاي تاسبولاتپەن ءدىني جاماعاتتاردىڭ كەزدەسۋىن ۇيىمداستىرىپ كەلەمىز. سونىمەن قاتار، جاماعاتتان بولەك جەكە تۇلعالارمەن دە وڭاشا جۇزدەسىپ، ماسەلەلەرىن تىڭداپ، دۇرىس باعىتتا ءدىني تۇسىنىك بەرەمىز.
- نەگە بازار اۋماعىندا؟
- سەبەبى، كوپتەگەن ءىرى بازاردا قىسقا بالاقتى، ۇزىن ساقالدى، كوپشىلىكتىڭ ۇرەيىن تۋعىزاتىن ادامدار كوبەيدى. ولاردى دۇرىس جولعا باعىتتاۋ ماقساتىندا، قازاق بولۋدى، قازاقتىقتى ساقتاۋ جونىندە، قالىپتاسىپ قالعان جات كوزقاراستارىنان اينىتۋ ءۇشىن نامازحانا، مەشىتتەرگە ىزدەپ بارامىز. ولاردى كەزدەستىرىپ قالۋ ءۇشىن ارنايى ناماز ۋاقىتىندا بارىپ، يمامنان رۇقسات الامىز. وسىعان دەيىن 10-عا جۋىق بازاردىڭ نامازحانا، مەشىتىندە ءدارىس وتكىزگەن ەكەنبىز. ءبىزدىڭ دارىسىمىزگە قاتىسقاندار سانى -شامامەن 1500 ادام. “كەنجەحان”، “ارلان”، “كوكبازار”، “بارىس-4” تاعى باسقا ساۋدا ورتالىقتارىنا باردىق. كوبىنە سالت-ءداستۇر مەن ءدىننىڭ بايلانىسى تۋرالى دارىستەر وقىلادى. سەبەبى ءداستۇرلى ەمەس ءدىني اعىم وكىلدەرى دومبىرانى شيرك، كەلىننىڭ اتا-ەنەسىنە ءيىلىپ سالەم سالۋىن قۇدايعا سەرىك قوسۋ دەپ ەسەپتەيدى. سوندىقتان ءبىزدىڭ تۇراقتى دارىسكەرىمىز اسىلتاي تاسبولات ءدىني تەرميندەر، قۇرانداعى مىسالدار ارقىلى ولاردىڭ تۇسىنىكتەرى قاتە ەكەنىن دالەلدەپ بەرەدى. “ۋدى ۋ قايتارادى” دەمەكشى، اسىرەدىنشىل ادامدارمەن تەك ءدىني تەرميندەر ارقىلى كۇرەسۋ كەرەك. ەگەر ءبىز ءدارىس وقۋعا الەۋمەتتانۋشى نەمەسە ەتنوگرافتى شاقىرساق، ولار كەيبىر ءدىني ۇعىم-تۇسىنىكتەرى مۇمكىن، ال ەگەر، يمامدى سويلەتسەك، ول وزىنە ۇيرەنشىكتى ءدىني ۋاعىزىن ايتىپ كەتەر ەدى. مولدالار مەن يمامدار كوبىنە ءدىندى ۋاعىزداعانىمەن ۇلتتىق قۇندىلىق، قازاق مادەنيەتى تۋرالى ايتا بەرمەيدى. ال ءبىزدىڭ ماقساتىمىز – جات اعىمنىڭ جەتەگىندە كەتكەندەردى رايىنان قايتارۋ، ەڭ باستىسى ولاردىڭ بەتتەرىن دىنشىلدىكتەن قازاقتىققا قاراتۋ. سەبەبى، ولار ءدىندى دۇرىس زەرتتەمەگەندىكتەن، ۇلتتىق قۇندىلىقتار تۋرالى بىلىمدەرى تاياز بولعاندىقتان يممۋنيتەتتەرى دە ءالسىز كەلەدى. ولار وزدەرى سەنگەن ۇستازدارىنان ەستىگەنىن عانا بىلەدى، ءبارى بىردەي قۇراندى اشىپ وقيتىندارى سيرەك. ال ءبىزدىڭ ءدىنتانۋشىلار قۇراننان ناقتى دالەل، مىسالدار كەلتىرۋ ارقىلى ولاردىڭ سەنىمىنە كىرەدى، تەرىس اعىمدىق تۇسىنىكتەگى رايىنان قايتادى.
- جات اعىمعا ەرىپ كەتكەندەر وڭاشا كەزدەسۋگە قالاي كەلىسەدى؟
- ولارعا جاي عانا قوعامدىق ۇيىمنان كەلدىك دەسەك، سويلەسپەيدى. سەنىمىنە كىرۋ ءۇشىن قۇقىق قورعاۋ ورگانىنان نەمەسە اكىمشىلىكتەن كەلدىم دەپ وتىرىك ايتۋعا تۋرا كەلەدى. وكىلەتتى ورگاننان كەلگەنگە ۇقساپ سويلەسسەك، از بولسا دا اڭگىمەلەسۋگە كەلىسىم بەرەدى. ءسويتىپ اقىرىن-اقىرىن قابا ساقال قويۋدىڭ دۇرىس ەمەس ەكەنىن، ونىڭ جان-جاعىنا قورقىنىش، ۇرەي تۋعىزاتىنىن ايتىپ، تاعى باسقا ءتۇرلى-ءتۇرلى ءادىس-ءتاسىل ارقىلى ساناسىن وزگەرتۋگە ارەكەت ەتەمىز. اباي، شاكارىم سياقتى عۇلامالارىمىزدىڭ ءدىن تۋرالى ايتقان سوزدەرىنە سۇيەنە وتىرىپ سويلەۋدى ادەتكە اينالدىردىق. ولارعا تولىقتاي ءدىندى قوي دەپ ايتا المايمىز. ولاردىڭ ساناسىندا قالىپتاسقان قاعيدالارى، ۇستانىمدارى تۋرالى سۇراپ، ونىڭ ءداستۇرلى دىنگە قايشى كەلەتىنىن ايتىپ، تۇسىندىرەمىز.
- رايىنان قايتقاندار بولدى ما؟
- بولدى. “الاش وردا”: ۇلتتىق يدەيا جانە ءدىن ماسەلەلەرى” اتتى كونفەرەنتسيادان كەيىن ءا. ەسىمدى ستۋدەنت جىگىت جات اعىم جەتەگىنە ەرىپ بارا جاتقانىن ءتۇسىنىپ، ءوز-وزىنە كەلدى. كەيىن ول ءبىزدىڭ بىرلەستىكتە ەرىكتى بولىپ جۇمىس ىستەدى. اتا-اناسىنىڭ ايتۋىنشا، ۇلدارىنىڭ سوڭعى ۋاقىتتاعى ءىس-ارەكەتتەرى، ايتقان اڭگىمەلەرى ۇرەي تۋعىزعان. جىگىت تە سوڭعى كەزدە “نەگە؟” دەگەن سۇراقتارى كوبەيىپ، ءتىپتى، باسقا ەلگە كەتپەكشى دە بولعانىن جاسىرمادى. كەيىن جىگىتتىڭ اتا-اناسى ۇيلەرىنە قوناققا شاقىرىپ، العىسىن ايتتى. ول جاقسى جاققا وزگەرىپ، ۇلتشىل، پاتريوت بولا باستاعان. ءبارى ادامنىڭ ءوزىنىڭ كۇش-جىگەرىنە بايلانىستى. شاكارىمنىڭ ءسوزى بار: ء“دىن اسىلىن وي تابار” دەگەن. ءسىز ويلانساڭىز، كەي نارسەلەردى وزدىگىڭىزدەن ءتۇسىنۋىڭىز مۇمكىن. كەي جاعدايلاردا كەزدەسۋدەن كەيىن ادامنىڭ بەلگىلى ءبىر دارەجەدە ساناسى، كوزقاراسى وزگەرەدى. ادامنىڭ ءوز-وزىنە كەلۋى ءۇشىن 1-2 كەزدەسۋ جەتكىلىكسىز. ءبىرىنشى كەزدەسۋدە وڭاشا سويلەسكەن ادام تۋرالى ءبىلۋ ءۇشىن سول جەرگە ەكىنشى رەت بارامىز. ەكىنشىسىندە بۇرىن ءبىز سويلەسكەن ادامنىڭ كەي تۇسىنىكتەرى وزگەرە باستاعانىن اڭعارامىز. وڭاشا تىلدەسكەننىڭ اسەرى تەز بولادى. ءدىني اعىمعا كىرىپ كەتكەن ادامداردىڭ كوبى نازارعا، كوڭىلگە مۇقتاج جاندار. ماتەريالدىق جاعدايى دا ناشار بولۋى مۇمكىن. ولار تەز سىنادى. سوندىقتان ءبىزدىڭ وعان كوڭىل ءبولۋىمىز، جاعدايىن سۇراپ تۇرۋىمىز ولاردىڭ كوڭىلىنە سەنىم ۇيالاتىپ، ءوزىن قوعامعا قاجەت تۇلعا رەتىندە سەزىنە باستايدى.
- دارىسكەرلەردى قالاي تاڭدايدى؟
- بىزگە قازاق مادەنيەتىن مۇدىرمەي بىلەتىن، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ناسيحاتتايتىن ءدىنتانۋشى ماماندار قاجەت. يدەولوگيا، جۋرناليستيكا سالاسىندا جۇرگەندىكتەن كىمنىڭ قانداي باعىت ۇستاناتىنىن جاتقا بىلەمىن، ول جاعىنان قاتەلەسۋىم مۇمكىن ەمەس. سولاردىڭ ىشىندە ەشقانداي ءدىني اعىمعا كىرمەگەن، قازاقتىڭ مادەنيەتى، تاريحى تۋرالى ساۋاتتى سويلەي الاتىن ءدىنتانۋشىلاردى شاقىرامىز.
- دەسترۋكتيۆ ءدىني اعىم وكىلدەرى ادام سەنىمىنە قالاي كىرەدى؟
- جات اعىمداردىڭ ادام شاقىرۋداعى باستى ءادىسى – جاقىنى قايتىس بولعان ادامداردىڭ كوڭىلىن اۋلاۋ. قيىندىققا تاپ بولعاندا كومەكتەسەدى، جالعىز قالعاندارعا سەرىك بولادى. قازىرگى ءبىزدىڭ قوعامدا ادامداردىڭ جالعىز قالۋى، وتباسىندا بولاتىن كيكىلجىڭدەر كوبەيمەسە ازايمادى. ادام رۋحاني السىرەپ، كوڭىل ءبولۋدى، باسقالاردىڭ جارىلقاۋىن قالاپ تۇرادى. مىنە، سونداي كەزدە تەرىس نيەتتەگى ءدىني اعىمدار ارەكەت ەتە باستايدى. “باۋىرىم” دەپ جاقىن تارتىپ، ء“بىز ءبارىمىز ءارتۇرلى ۇلت بولساق تا، ءبىر مۇسىلمانبىز، ءبىر-بىرىمىزگە ۇيلەنە بەرۋگە بولادى، جەتى اتا ساقتاماساق تا بولادى” دەپ، سەنىمىنە كىرىپ، كەرى تۇسىنىكتەردى ۇيرەتە باستايدى. قازاقتا “جەتى اتاسىن بىلمەگەن جەتەسىز” دەيدى. ال ەندى نەگە “مۇسىلمان باۋىرلار” ۇعىمىنا بالاما رەتىندە “قازاقتىق باۋىرلاستىق” ۇعىمىن قالىپتاستىرماسقا؟! ءبىز قازاقپىز، ءبارىمىز ءبىر-بىرىمىزگە باۋىر بولايىق، جەتى اتامىزدى جاتتايىق، ءداستۇرىمىزدى، قۇندىلىقتارىمىزدى ساقتايىق!
- ساقال قويۋ قازاقتىڭ سالتىندا مۇلدەم جوق دەي الامىز با؟
- قازاق داستۇرىندە مۇرتتى الىپ تاستاپ، ساقال قويۋ دەگەن جوق. ەجەلگى تاريحي ەسكەرتكىشتىڭ بارىندە قازاقتار مۇرتتى بولىپ كەلەدى. ساقال قويعاندا دا جالبىراتىپ ەمەس، ىقشامداپ، ادەمى ەتىپ قىسقارتىپ قويعان. ساقال ابىزدىقتىڭ، ۇلكەن اقساقالدىقتىڭ بەلگىسى بولعان. مۇرتقا بايلانىستى “مۇرتى قياقتاي”، “مۇرتى ەدىرەيگەن” دەگەن ءسوز تىركەستەرى دە دالەل. ول كەزدە مۇرتتى جىگىتتەر قوياتىن بولعان. پارسىلار، ساۋداگەر سارتتار بۇرىنعى زاماننان بەرى مۇرتىن الىپ تاستاعان. ال قازىرگى مۇرتىن الىپ تاستاپ، ساقال قويعان قازاق جاستارى سول پارسىلاردان كەلگەن جات مادەنيەتكە الدانىپ ءجۇر. قازاقتىڭ تاريحىندا، بولمىسىندا بولماعان مادەنيەتتى قازاققا ءسىڭىرىپ، ءتول دۇنيەتانىم ەرەكشەلىكتەرىن وزگەرتىپ جاتىر. مەن كونە تۇركى ەسكەرتكىشتەرىن زەرتتەيمىن. سونداعى بالبالتاستاردا ەر ازاماتتاردىڭ بارىندە مۇرت بار. تەك ابىزداردىڭ، ۇلكەن قاريالاردىڭ ەسكەرتكىشتەرىندە ساقالدىلار كەزدەسەدى. ال قازىر جاپ-جاس جىگىتتەر اكەسى ءتىرى بولسا دا ساقال قويادى. قازاقتا اكەسى ءتىرى ادام ەشقاشان ساقال قويماعان، باس ۇستاماعان. اكەسى بولماسا عانا اۋلەتتىڭ باسى بولىپ، مالدىڭ باسسۇيەگىن ۇستاعان. اكەسى بار بولسا، اۋلەتتىڭ باسى دا سول اكەسى دەگەن ءسوز. بالاسىنىڭ ورنى تومەندەي تۇسەدى. مىنە، وسىنداي داستۇرلەرىمىز جويىلىپ بارا جاتىر. ناداندىقتىڭ، جالعان دىنشىلدىكتىڭ كەسىرىنەن قازاققا ۇقساماي بارامىز. جەتى اتا ارقىلى ءبىزدىڭ قانشاما تەكتىلىگىمىز، تازالىعىمىز ساقتالعان. وزبەك، ءازىربايجان، تۇرىك، تۇركىمەن، اراب، پارسىلاردا تۋىسقان، باۋىرلار ءبىر-بىرىنە ۇيلەنە بەرەدى. سەبەبى ول حالىقتاردىڭ قانىنا ءدىن ءسىڭىپ كەتكەن. ء“بىر ەمشەكتەن ەمبەسە بولدى” دەيدى وزبەكتەر. «جاقسنى جاتقا جىبەرمەيمىز» دەيتىنى دە سول. جەتى اتانى ساقتاعان حالىقتىڭ قانى تازا، اۋرۋ-سىرقاۋدان ادا، سۇلۋ دا، كەلبەتتى بولادى. تەرىس نيەتتەگى ءدىني اعىمداردىڭ سالدارىنان باۋىر مەن باۋىردىڭ ءبىر-بىرىمەن ارازداسىپ جاتقانىن كوپ كەزدەستىرەمىز. شىعىستا كورەي تۇبەگىنەن، باتىستا بالقان تۇبەگىنە دەيىنگى اۋماقتا ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز مەكەندەگەن. سولاردىڭ ءبارى ءتۇرلى دىنگە، ۇلتقا ءبولىنىپ، ازايىپ، قازىر قازاق قانا قالدى. الاش ارىستارى كەزىندە دە باشقۇرت، نوعاي، قاراقالپاق، قىرعىز، تاتارلار ء“بىز بىرگە بولۋىمىز كەرەك، ءبىر مەملەكەت بولۋىمىز كەرەك” دەپ بىرىككىسى كەلدى. سەبەبى، ولار قىپشاقتار اتالىپ التىن وردا داۋىرىندە بىرگە ءومىر سۇرگەن. ال قازىر ۋاقىت وتكەن سايىن بولشەكتەنىپ جاتىرمىز. رەسەي، قىتاي يمپەريالارى كۇشەيىپ جاتىر، ال اسىرەدىنشىلدىك ءبىزدىڭ تۇبىمىزگە جەتپەكشى.
- يسلام ەلدەرىنىڭ ءدىني ەكسپانسياسى كۇشتى دەيسىز عوي؟
- ءدىندى سانالى كوزبەن قاراساڭىز – تۇنعان ساياسات. سەبەبى، يسلام مەملەكەتتەرى ءدىن ارقىلى ساۋدا-ساتتىقتى، ەكونوميكاسىن دامىتىپ وتىر. اۋىزاشار دەپ قۇرما، ناماز وقيمىن دەپ جايناماز، دىنگە بەت بۇرىپ، ءتاسبيح ساتىپ الامىز. ءبىز ەشتەڭەنى بايقامايمىز. قازىر اراب شايى دەگەن دە شىقتى، ميسۋاك – ءتىس تازالاعىش ششەتكالار سياقتى ءدىني اتريبۋتتاردى قولدانامىز، قاجىلىققا بارعان ادام كەمىندە 3 مىڭ دوللار قارجى جۇمسايدى. بىراق قىزمەت كورسەتۋ ساپاسى ناشار. اشۋلانساڭ، “سابىر، سابىر، قۇداي جولىندا اشۋلانۋعا بولمايدى» دەپ الداپ قويادى. كوردىڭىز بە، مۇنىڭ ءبارى – ساياسات. ءدىن – ادامداردى باسقارۋعا ارنالعان ساياسي قۇرال. ءبىز ونى سانالى ازامات رەتىندە ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. ال دۇنيەتانىمدى ءبىر ادام ويلاپ تاپپايدى جانە ول جان-جاققا سەكتا رەتىندە تارامايدى. دۇنيەتانىم – حالىقتىڭ ۇلكەن مادەنيەتى، عاسىرلار بويى قالىپتاسقان حالىقتىق ءبىلىمى. ءتول مادەنيەت ارقىلى ۇلتتىق ەرەكشەلىك ساقتالادى. زايىرلى مەملەكەتتە ءدىن بولەك قاراستىرىلادى، وعان قارجى بولىنبەيدى. ءدىن وزىنشە دامۋى كەرەك. تيىسىنشە، مەملەكەت دىنگە زالال كەلتىرمەيدى، ساياساتىنا ارالاسپايدى. بىراق باقىلاۋدا ۇستايدى. بىزدە باقىلاۋدان تىس، شەكتەن شىققان جاعداي كوپ كەزدەسەدى. ەگەر باقىلاۋ بولماسا، يسلام مەملەكەتتەرىندەگى سياقتى ايەلدەردىڭ ءبارىن قۇلدىق دەڭگەيگە تۇسەر ەدى. وندا ايەلدەردى ەشكىم ادام قۇرلى سانامايدى، ولارمەن ەشكىم ساناسپايدى، پىكىرى جوق، جۇمىس ىستەمەيدى، كۇيەۋلەرى اسىرايدى، مال سياقتى توعىتىپ، بىرنەشە ايەل الا بەرەدى. ايەلدەر ءبىلىمى، وزىندىك كوزقاراسى جوق بولعاندىقتان قارسى كەلە المايدى. «دىنشىلدىك ازعىندىقتى جويادى» دەگەن – قاتە تۇسىنىك. يسلام مەملەكەتتەرىندە دە جەزوكشەلىكتىڭ كوكەسى بار. وندا گوموسەكسۋاليزم قاتتى دامىپ كەتكەن. ەركەكتەر وتىرعان بولمەگە ايەلدەردى كىرگىزبەيتىندىكتەن 13-14 جاستاعى ۇلداردى قىز سياقتى كيىندىرىپ، بيلەتەدى. گوموسەكسۋالداردى قازاقتا “پاتشاعار” دەگەن. بۇل تۋرالى شوقان ءۋاليحانوۆ قاشقارياعا جاساعان ساپارىندا جازعان. ءدىنشىل بولىپ كەلەتىن تارانشىلار قوناقتارعا ۋاقىتشا ايەلدەرىن، قىزدارىن نەكەلەستىرىپ، قالىڭ مال الىپ پايدا تابادى. زاڭداستىرىلعان جەزوكشەلىك ءتارىزدى. قوناق كەتىپ بارا جاتقاندا تالاق ايتىپ اجىراسىپ كەتەدى. ول تۋرالى تاريحي ەسكەرتكىشتەر دە بار. اراب، پارسى ەلدەرىندە دە ەرتە زاماننىڭ وزىندە بولعان، ياعني، گوموسەكسۋالداردىڭ نەگىزگى تاريحى يسلام مەملەكەتتەرىنەن باستالادى. ەۋروپادان شىققان دەپ قاتەلەسىپ ءجۇرمىز. ايەلدەردى بولمەسىنە قاماپ، قۇل ەتكەننەن كەيىن ونىڭ ورنىنا ەركەكتەردى كيىندىرىپ، بيلەتەتىن بولعان. ءبىزدىڭ تاريحىمىزدا توميريس، زارينا سياقتى باتىر، پاتشايىم انالار بولعان. ءتىپتى، ماركو پولونىڭ جازبالارىنان وقىپ قالدىم. وندا قۇلاعۋدىڭ ايجارىق دەگەن قىزى بولعانى، ول اكەسىنە ءوزىن جەكپە-جەكتە جەڭگەن جىگىتكە عانا تۇرمىسقا شىعامىن دەپ تالاپ قويعانى جونىندە جازىلعان. ءسويتىپ ايجارىقتى ەشكىم جەڭە الماعان. وعان تەڭ كەلەتىن جىگىت تابىلماعان سوڭ قولباسشىسىنا قوسۋعا ءماجبۇر بولادى، ءوزى دە كەيىن كوندىككەن. سالت-ءداستۇر قاتتى ساقتالىپ، ءدىندى قالىپتى ۇستانعان ۋاقىتتىڭ وزىندە قىز بالانىڭ ايتقانىن ىستەپ، قۇقىعىن قورعاعانىن بايقاۋعا بولادى. قازاقتا قىزدى الىپ قاشقاندا دا قىزدىڭ قۇقىعى قاراستىرىلعان. قىز بەن جىگىت كەلىسىپ الىپ بىرگە قاشادى. كەيىن يسلام ءدىنى ارقىلى جازا تۇرلەرى كۇشەيدى. بىزدە جازانىڭ ەڭ اۋىرى بەتىنە كۇيە جاعىپ، ەسەككە، وگىزگە تەرىس وتىرعىزىپ، اۋىلدان، اۋلەتتەن، رۋدان قۋىپ جىبەرۋ بولاتىن. كەيىن XIX عاسىردا ءدىن كۇشەيگەن كەزدە تاسپەن اتىپ ءولتىرۋ دەگەن پايدا بولدى. وعان “اباي جولى” رومانىنداعى قۇنانبايدىڭ قامقا مەن قوداردى شاريعات بويىنشا اسىپ ءولتىرۋى دالەل. قۇنانباي ءوزى ءدىنشىل ادام بولعان.
- الماتىداعى ءدىني احۋال قانداي؟
- جالپى قازاقستاندا اسىرەدىني اعىمدار كۇن ساناپ كۇشەيىپ بارا جاتىر. ولاردىڭ ۇزدىكسىز جۇمىس ىستەپ تۇرعان بىرنەشە سايتى بار. بلوگەرلەرى دە كوپ. ءيا، جات ءدىني اعىمدارعا قارسى تولاسسىز جۇمىستار ىستەلىپ جاتىر، بىراق بىرەۋىنىڭ كوزىن قۇرتسا، ەكىنشىسى پايدا بولادى. ءدىني اعىمدار جۇيەلى جۇمىس جۇرگىزىپ جاتىر. مىسالى، ۇلكەن ماركەتينگتىك جۇيەلەر “1 ادام تارتساڭ، 100 دوللار، 10 ادام تارتساڭ، 1000 دوللار” دەگەن جۇمىستار ۇسىنادى. بىزدەگى باستى ماسەلە – كىمنىڭ كىم ەكەنى ايقىن بەلگىلى ەمەس. كىمگە سەنەرىڭدى بىلمەيسىڭ. ءدىني اعىمدارمەن كۇرەسىپ جاتىر دەگەن كىسىمىز سول اعىمداردىڭ بەلسەندى مۇشەسى ەمەستىگىنە كىم كەپىل؟ دەگەنمەن سالىستىرمالى تۇردە قاراساق، الماتىدا دەسترۋكتيۆ ءدىني اعىمدارمەن كۇرەس جاقسى دەڭگەيدە جۇرگىزىلىپ جاتىر دەپ ەسەپتەيمىن. ايدار ەسەنبەكوۆ باسقارىپ وتىرعان الماتى قالالىقدىن ىستەرى جونىندەگى باسقارما جۇيەلى تۇردە جۇمىس جۇرگىزىپ كەلەدى.
سۇحباتتاسقان مەيىرىم باقىتجانوۆا
