Qazaqstan teris pıǵyldaǵy dinı aǵymdarmen qalaı kúresip jatyr? Mundaı aǵym ókilderi adamnyń senimine qalaı kiredi? Din men ulttyq dástúr bir-birine qaıshy ma? Bul týraly Baribar.kz saıtyna Almaty qalasy Din isteri jónindegi basqarmasynyń tapsyrmasy boıynsha áleýmettik jobalar uıymdastyryp júrgen “Adyrna” ulttyq-etnografııalyq birlestiginiń dırektory Arman Áýbákir áńgimelep bergen edi.
- “Adyrnanyń” teris dinı aǵymdarmen kúresi qalaı bastaldy?
- “Adyrna” ulttyq-etnografııalyq birlestigi alǵash ret ýnıversıtettik klýb retinde ashyldy. Joǵary oqý ornyn jýrnalıst mamandyǵy boıynsha aıaqtadym. Keıin “Ana tili” gazetinde tilshi, Qazaq ulttyq agrarlyq ýnıversıtettiń gazetin shyǵarýshy qyzmetin atqardym. Sol kezde ártúrli dinı aǵymnyń qyrkúıek aıynan bastap oqý oryndarynda jastardy óz qataryna qosýǵa qyzmet etetin júıesiniń baryn bildim. Olar jataqhanalarda stýdentterge arnap Oraza aıt, Qurban aıt, aýyzashar sııaqty dinı merekelerde dastarhan jaıyp, ýaǵyz aıtady. Sondaı sharaǵa qatysqan stýdentterdiń kóbi din jolyna túsip, namaz oqyp, oqýlaryn tastap ta ketip jatty. Ýnıversıtettegi qyzmette júrip teris dinı aǵymdardyń jastardyń seniminen, kóńilinen shyǵý ádisterin anyq baıqaı bastadym. Sóıtip, olarǵa qarsy “Adyrna” klýbynyń atynan ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq jáne Qazaq ulttyq agrarlyq ýnıversıtetterinde salt-dástúr, tarıh, mádenıetimizdi aıtatyn mamandarmen aptasyna eki ret kezdesý uıymdastyra bastadyq.
- Jastardyń ımandylyqty dinı fanatızmge ulastyryp alatyny neden?
- Túngi klýb, ishimdik ishý, esirtki sııaqty ádetterden qashamyz dep jat mádenıettiń jetegine erip bara jatyrmyz. Orysquldyq, ásire batysshyldyq durys emes. Biraq biz sodan qashamyz dep arabquldyqqa bas uryp jatyrmyz ǵoı. Eki ortada ózimizdiń tól tarıhymyz ben mádenıetimiz qaıda qaldy? Árige barmaı, jastarǵa Alash arystarynyń salyp ketken sara jolymen júrýimiz kerek ekenin túsindirý maqsatynda ótken jyly Almaty qalasy Din isteri jónindegi basqarmasymen birlese otyryp “Alash Orda”: ulttyq ıdeıa jáne din máseleleri” atty respýblıkalyq ǵylymı-tájirıbelik konferenııa ótkizdik. Konferenııaǵa tipti Qazaqstannyń shet oblystarynan, Astanadan ǵalymdar keldi. Onda Alash arystarynyń ultshyl bolǵanyn, dinı aǵymdarǵa, sektalarǵa sol zamannyń ózinde qarsy bolǵanyn, orysshyldyqty ǵana emes, arabshyldyqty da qoldamaǵanyn, qazaqylyǵymyzdy saqtaýdy maqsat etkenin zerttep, barynsha dáleldeýge tyrystyq. Osy basqarmanyń qoldaýymen Alash avtonomııasynyń 100 jyldyǵyna oraı “Alash arystary, ulttyq dástúr jáne din” atty derekti fılm túsirdik. Fılmniń shynaıy, senimdi bolýy úshin kóptegen ǵalymnyń pikirin bildik. Fılmdi túsirý barysynda Qazaqstannyń kóptegen aımaqtaryn aralap shyqtyq. Fılm jastarǵa tereń oı salǵany sonshalyq, jat aǵymǵa kirip ketken keıbir jastardy raıynan qaıtarǵan da jaıy bar. Bıyl da Almaty qalasy Din isteri jónindegi basqarmasynyń qoldaýymen “Din men dástúr” atty jobany qolǵa aldyq. Joba sheńberinde tipti dástúrli mýzykalyq konert ótkizemiz. Sol arqyly ulttyq mádenıetimizdi tanytyp, qazaq halqynyń ereksheligin, ulttyq qundylyqtaryn nasıhattaımyz. “Adyrna” birlestigi osyǵan deıin 10-nan asa konert ótkizdi. Birjan sal, Aqan seri, Jaıaý Musa, Úkili Ybyraı, Balýan Sholaq ánderiniń konertteri qoıyldy. Aldaǵy ýaqytta taǵy da qalalyq Din isteri basqarmasynyń qoldaýymen Estaı ánderinen konert ótpekshi. Sóıtip, ózimizdiń tól tulǵalarymyz bar ekenin, jat mádenıetke eliktemeı, óz baǵytymyzben júrip te, týra joldan taımaýǵa bolatynyn dáleldegimiz keledi. Din jolyna túsemiz dep júrgende arab mádenıeti, tipti, evreılerdiń mádenıeti bizge keri áserin tıgize bastaǵany jasyryn emes. “Din men dástúr” jobasy aıasynda Almatydaǵy bazarlardyń janyndaǵy meshitterde nemese namazhanasynda PhD doktorant, dintanýshy Asyltaı Tasbolatpen dinı jamaǵattardyń kezdesýin uıymdastyryp kelemiz. Sonymen qatar, jamaǵattan bólek jeke tulǵalarmen de ońasha júzdesip, máselelerin tyńdap, durys baǵytta dinı túsinik beremiz.
- Nege bazar aýmaǵynda?
- Sebebi, kóptegen iri bazarda qysqa balaqty, uzyn saqaldy, kópshiliktiń úreıin týǵyzatyn adamdar kóbeıdi. Olardy durys jolǵa baǵyttaý maqsatynda, qazaq bolýdy, qazaqtyqty saqtaý jóninde, qalyptasyp qalǵan jat kózqarastarynan aınytý úshin namazhana, meshitterge izdep baramyz. Olardy kezdestirip qalý úshin arnaıy namaz ýaqytynda baryp, ımamnan ruqsat alamyz. Osyǵan deıin 10-ǵa jýyq bazardyń namazhana, meshitinde dáris ótkizgen ekenbiz. Bizdiń dárisimizge qatysqandar sany -shamamen 1500 adam. “Kenjehan”, “Arlan”, “Kókbazar”, “Barys-4” taǵy basqa saýda ortalyqtaryna bardyq. Kóbine salt-dástúr men dinniń baılanysy týraly dárister oqylady. Sebebi dástúrli emes dinı aǵym ókilderi dombyrany shırk, kelinniń ata-enesine ıilip sálem salýyn Qudaıǵa serik qosý dep esepteıdi. Sondyqtan bizdiń turaqty dáriskerimiz Asyltaı Tasbolat dinı termınder, Qurandaǵy mysaldar arqyly olardyń túsinikteri qate ekenin dáleldep beredi. “Ýdy ý qaıtarady” demekshi, ásiredinshil adamdarmen tek dinı termınder arqyly kúresý kerek. Eger biz dáris oqýǵa áleýmettanýshy nemese etnografty shaqyrsaq, olar keıbir dinı uǵym-túsinikteri múmkin, al eger, ımamdy sóıletsek, ol ózine úırenshikti dinı ýaǵyzyn aıtyp keter edi. Moldalar men ımamdar kóbine dindi ýaǵyzdaǵanymen ulttyq qundylyq, qazaq mádenıeti týraly aıta bermeıdi. Al bizdiń maqsatymyz – jat aǵymnyń jeteginde ketkenderdi raıynan qaıtarý, eń bastysy olardyń betterin dinshildikten qazaqtyqqa qaratý. Sebebi, olar dindi durys zerttemegendikten, ulttyq qundylyqtar týraly bilimderi taıaz bolǵandyqtan ımmýnıtetteri de álsiz keledi. Olar ózderi sengen ustazdarynan estigenin ǵana biledi, bári birdeı Qurandy ashyp oqıtyndary sırek. Al bizdiń dintanýshylar Qurannan naqty dálel, mysaldar keltirý arqyly olardyń senimine kiredi, teris aǵymdyq túsiniktegi raıynan qaıtady.
- Jat aǵymǵa erip ketkender ońasha kezdesýge qalaı kelisedi?
- Olarǵa jaı ǵana qoǵamdyq uıymnan keldik desek, sóılespeıdi. Senimine kirý úshin quqyq qorǵaý organynan nemese ákimshilikten keldim dep ótirik aıtýǵa týra keledi. Ókiletti organnan kelgenge uqsap sóılessek, az bolsa da áńgimelesýge kelisim beredi. Sóıtip aqyryn-aqyryn qaba saqal qoıýdyń durys emes ekenin, onyń jan-jaǵyna qorqynysh, úreı týǵyzatynyn aıtyp, taǵy basqa túrli-túrli ádis-tásil arqyly sanasyn ózgertýge áreket etemiz. Abaı, Shákárim sııaqty ǵulamalarymyzdyń din týraly aıtqan sózderine súıene otyryp sóıleýdi ádetke aınaldyrdyq. Olarǵa tolyqtaı dindi qoı dep aıta almaımyz. Olardyń sanasynda qalyptasqan qaǵıdalary, ustanymdary týraly surap, onyń dástúrli dinge qaıshy keletinin aıtyp, túsindiremiz.
- Raıynan qaıtqandar boldy ma?
- Boldy. “Alash Orda”: ulttyq ıdeıa jáne din máseleleri” atty konferenııadan keıin Á. esimdi stýdent jigit jat aǵym jetegine erip bara jatqanyn túsinip, óz-ózine keldi. Keıin ol bizdiń birlestikte erikti bolyp jumys istedi. Ata-anasynyń aıtýynsha, uldarynyń sońǵy ýaqyttaǵy is-áreketteri, aıtqan áńgimeleri úreı týǵyzǵan. Jigit te sońǵy kezde “nege?” degen suraqtary kóbeıip, tipti, basqa elge ketpekshi de bolǵanyn jasyrmady. Keıin jigittiń ata-anasy úılerine qonaqqa shaqyryp, alǵysyn aıtty. Ol jaqsy jaqqa ózgerip, ultshyl, patrıot bola bastaǵan. Bári adamnyń óziniń kúsh-jigerine baılanysty. Shákárimniń sózi bar: “Din asylyn oı tabar” degen. Siz oılansańyz, keı nárselerdi ózdigińizden túsinýińiz múmkin. Keı jaǵdaılarda kezdesýden keıin adamnyń belgili bir dárejede sanasy, kózqarasy ózgeredi. Adamnyń óz-ózine kelýi úshin 1-2 kezdesý jetkiliksiz. Birinshi kezdesýde ońasha sóılesken adam týraly bilý úshin sol jerge ekinshi ret baramyz. Ekinshisinde buryn biz sóılesken adamnyń keı túsinikteri ózgere bastaǵanyn ańǵaramyz. Ońasha tildeskenniń áseri tez bolady. Dinı aǵymǵa kirip ketken adamdardyń kóbi nazarǵa, kóńilge muqtaj jandar. Materıaldyq jaǵdaıy da nashar bolýy múmkin. Olar tez synady. Sondyqtan bizdiń oǵan kóńil bólýimiz, jaǵdaıyn surap turýymyz olardyń kóńiline senim uıalatyp, ózin qoǵamǵa qajet tulǵa retinde sezine bastaıdy.
- Dáriskerlerdi qalaı tańdaıdy?
- Bizge qazaq mádenıetin múdirmeı biletin, ulttyq qundylyqtardy nasıhattaıtyn dintanýshy mamandar qajet. Ideologııa, jýrnalıstıka salasynda júrgendikten kimniń qandaı baǵyt ustanatynyn jatqa bilemin, ol jaǵynan qatelesýim múmkin emes. Solardyń ishinde eshqandaı dinı aǵymǵa kirmegen, qazaqtyń mádenıeti, tarıhy týraly saýatty sóıleı alatyn dintanýshylardy shaqyramyz.
- Destrýktıv dinı aǵym ókilderi adam senimine qalaı kiredi?
- Jat aǵymdardyń adam shaqyrýdaǵy basty ádisi – jaqyny qaıtys bolǵan adamdardyń kóńilin aýlaý. Qıyndyqqa tap bolǵanda kómektesedi, jalǵyz qalǵandarǵa serik bolady. Qazirgi bizdiń qoǵamda adamdardyń jalǵyz qalýy, otbasynda bolatyn kıkiljińder kóbeımese azaımady. Adam rýhanı álsirep, kóńil bólýdi, basqalardyń jarylqaýyn qalap turady. Mine, sondaı kezde teris nıettegi dinı aǵymdar áreket ete bastaıdy. “Baýyrym” dep jaqyn tartyp, “biz bárimiz ártúrli ult bolsaq ta, bir musylmanbyz, bir-birimizge úılene berýge bolady, jeti ata saqtamasaq ta bolady” dep, senimine kirip, keri túsinikterdi úırete bastaıdy. Qazaqta “jeti atasyn bilmegen jetesiz” deıdi. Al endi nege “musylman baýyrlar” uǵymyna balama retinde “qazaqtyq baýyrlastyq” uǵymyn qalyptastyrmasqa?! Biz qazaqpyz, bárimiz bir-birimizge baýyr bolaıyq, jeti atamyzdy jattaıyq, dástúrimizdi, qundylyqtarymyzdy saqtaıyq!
- Saqal qoıý qazaqtyń saltynda múldem joq deı alamyz ba?
- Qazaq dástúrinde murtty alyp tastap, saqal qoıý degen joq. Ejelgi tarıhı eskertkishtiń bárinde qazaqtar murtty bolyp keledi. Saqal qoıǵanda da jalbyratyp emes, yqshamdap, ádemi etip qysqartyp qoıǵan. Saqal abyzdyqtyń, úlken aqsaqaldyqtyń belgisi bolǵan. Murtqa baılanysty “murty qııaqtaı”, “murty edireıgen” degen sóz tirkesteri de dálel. Ol kezde murtty jigitter qoıatyn bolǵan. Parsylar, saýdager sarttar burynǵy zamannan beri murtyn alyp tastaǵan. Al qazirgi murtyn alyp tastap, saqal qoıǵan qazaq jastary sol parsylardan kelgen jat mádenıetke aldanyp júr. Qazaqtyń tarıhynda, bolmysynda bolmaǵan mádenıetti qazaqqa sińirip, tól dúnıetanym erekshelikterin ózgertip jatyr. Men kóne túrki eskertkishterin zertteımin. Sondaǵy balbaltastarda er azamattardyń bárinde murt bar. Tek abyzdardyń, úlken qarııalardyń eskertkishterinde saqaldylar kezdesedi. Al qazir jap-jas jigitter ákesi tiri bolsa da saqal qoıady. Qazaqta ákesi tiri adam eshqashan saqal qoımaǵan, bas ustamaǵan. Ákesi bolmasa ǵana áýlettiń basy bolyp, maldyń bassúıegin ustaǵan. Ákesi bar bolsa, áýlettiń basy da sol ákesi degen sóz. Balasynyń orny tómendeı túsedi. Mine, osyndaı dástúrlerimiz joıylyp bara jatyr. Nadandyqtyń, jalǵan dinshildiktiń kesirinen qazaqqa uqsamaı baramyz. Jeti ata arqyly bizdiń qanshama tektiligimiz, tazalyǵymyz saqtalǵan. Ózbek, ázirbaıjan, túrik, túrkimen, arab, parsylarda týysqan, baýyrlar bir-birine úılene beredi. Sebebi ol halyqtardyń qanyna din sińip ketken. “Bir emshekten embese boldy” deıdi ózbekter. «Jaqsny jatqa jibermeımiz» deıtini de sol. Jeti atany saqtaǵan halyqtyń qany taza, aýrý-syrqaýdan ada, sulý da, kelbetti bolady. Teris nıettegi dinı aǵymdardyń saldarynan baýyr men baýyrdyń bir-birimen arazdasyp jatqanyn kóp kezdestiremiz. Shyǵysta Koreı túbeginen, batysta Balqan túbegine deıingi aýmaqta bizdiń ata-babalarymyz mekendegen. Solardyń bári túrli dinge, ultqa bólinip, azaıyp, qazir qazaq qana qaldy. Alash arystary kezinde de bashqurt, noǵaı, qaraqalpaq, qyrǵyz, tatarlar “biz birge bolýymyz kerek, bir memleket bolýymyz kerek” dep birikkisi keldi. Sebebi, olar qypshaqtar atalyp Altyn Orda dáýirinde birge ómir súrgen. Al qazir ýaqyt ótken saıyn bólshektenip jatyrmyz. Reseı, Qytaı ımperııalary kúsheıip jatyr, al ásiredinshildik bizdiń túbimizge jetpekshi.
- Islam elderiniń dinı ekspansııasy kúshti deısiz ǵoı?
- Dindi sanaly kózben qarasańyz – tunǵan saıasat. Sebebi, ıslam memleketteri din arqyly saýda-sattyqty, ekonomıkasyn damytyp otyr. Aýyzashar dep qurma, namaz oqımyn dep jaınamaz, dinge bet buryp, tásbıh satyp alamyz. Biz eshteńeni baıqamaımyz. Qazir arab shaıy degen de shyqty, mısýak – tis tazalaǵysh etkalar sııaqty dinı atrıbýttardy qoldanamyz, qajylyqqa barǵan adam keminde 3 myń dollar qarjy jumsaıdy. Biraq qyzmet kórsetý sapasy nashar. Ashýlansań, “sabyr, sabyr, Qudaı jolynda ashýlanýǵa bolmaıdy» dep aldap qoıady. Kórdińiz be, munyń bári – saıasat. Din – adamdardy basqarýǵa arnalǵan saıası qural. Biz ony sanaly azamat retinde túsinýimiz kerek. Al dúnıetanymdy bir adam oılap tappaıdy jáne ol jan-jaqqa sekta retinde taramaıdy. Dúnıetanym – halyqtyń úlken mádenıeti, ǵasyrlar boıy qalyptasqan halyqtyq bilimi. Tól mádenıet arqyly ulttyq erekshelik saqtalady. Zaıyrly memlekette din bólek qarastyrylady, oǵan qarjy bólinbeıdi. Din ózinshe damýy kerek. Tıisinshe, memleket dinge zalal keltirmeıdi, saıasatyna aralaspaıdy. Biraq baqylaýda ustaıdy. Bizde baqylaýdan tys, shekten shyqqan jaǵdaı kóp kezdesedi. Eger baqylaý bolmasa, ıslam memleketterindegi sııaqty áıelderdiń bárin quldyq deńgeıge túser edi. Onda áıelderdi eshkim adam qurly sanamaıdy, olarmen eshkim sanaspaıdy, pikiri joq, jumys istemeıdi, kúıeýleri asyraıdy, mal sııaqty toǵytyp, birneshe áıel ala beredi. Áıelder bilimi, ózindik kózqarasy joq bolǵandyqtan qarsy kele almaıdy. «Dinshildik azǵyndyqty joıady» degen – qate túsinik. Islam memleketterinde de jezóksheliktiń kókesi bar. Onda gomoseksýalızm qatty damyp ketken. Erkekter otyrǵan bólmege áıelderdi kirgizbeıtindikten 13-14 jastaǵy uldardy qyz sııaqty kıindirip, bıletedi. Gomoseksýaldardy qazaqta “pátshaǵar” degen. Bul týraly Shoqan Ýálıhanov Qashqarııaǵa jasaǵan saparynda jazǵan. Dinshil bolyp keletin taranshylar qonaqtarǵa ýaqytsha áıelderin, qyzdaryn nekelestirip, qalyń mal alyp paıda tabady. Zańdastyrylǵan jezókshelik tárizdi. Qonaq ketip bara jatqanda talaq aıtyp ajyrasyp ketedi. Ol týraly tarıhı eskertkishter de bar. Arab, parsy elderinde de erte zamannyń ózinde bolǵan, ıaǵnı, gomoseksýaldardyń negizgi tarıhy ıslam memleketterinen bastalady. Eýropadan shyqqan dep qatelesip júrmiz. Áıelderdi bólmesine qamap, qul etkennen keıin onyń ornyna erkekterdi kıindirip, bıletetin bolǵan. Bizdiń tarıhymyzda Tomırıs, Zarına sııaqty batyr, patshaıym analar bolǵan. Tipti, Marko Polonyń jazbalarynan oqyp qaldym. Onda Qulaǵýdyń Aıjaryq degen qyzy bolǵany, ol ákesine ózin jekpe-jekte jeńgen jigitke ǵana turmysqa shyǵamyn dep talap qoıǵany jóninde jazylǵan. Sóıtip Aıjaryqty eshkim jeńe almaǵan. Oǵan teń keletin jigit tabylmaǵan soń qolbasshysyna qosýǵa májbúr bolady, ózi de keıin kóndikken. Salt-dástúr qatty saqtalyp, dindi qalypty ustanǵan ýaqyttyń ózinde qyz balanyń aıtqanyn istep, quqyǵyn qorǵaǵanyn baıqaýǵa bolady. Qazaqta qyzdy alyp qashqanda da qyzdyń quqyǵy qarastyrylǵan. Qyz ben jigit kelisip alyp birge qashady. Keıin ıslam dini arqyly jaza túrleri kúsheıdi. Bizde jazanyń eń aýyry betine kúıe jaǵyp, esekke, ógizge teris otyrǵyzyp, aýyldan, áýletten, rýdan qýyp jiberý bolatyn. Keıin XIX ǵasyrda din kúsheıgen kezde taspen atyp óltirý degen paıda boldy. Oǵan “Abaı joly” romanyndaǵy Qunanbaıdyń Qamqa men Qodardy sharıǵat boıynsha asyp óltirýi dálel. Qunanbaı ózi dinshil adam bolǵan.
- Almatydaǵy dinı ahýal qandaı?
- Jalpy Qazaqstanda ásiredinı aǵymdar kún sanap kúsheıip bara jatyr. Olardyń úzdiksiz jumys istep turǵan birneshe saıty bar. Blogerleri de kóp. Iá, jat dinı aǵymdarǵa qarsy tolassyz jumystar istelip jatyr, biraq bireýiniń kózin qurtsa, ekinshisi paıda bolady. Dinı aǵymdar júıeli jumys júrgizip jatyr. Mysaly, úlken marketıngtik júıeler “1 adam tartsań, 100 dollar, 10 adam tartsań, 1000 dollar” degen jumystar usynady. Bizdegi basty másele – kimniń kim ekeni aıqyn belgili emes. Kimge senerińdi bilmeısiń. Dinı aǵymdarmen kúresip jatyr degen kisimiz sol aǵymdardyń belsendi múshesi emestigine kim kepil? Degenmen salystyrmaly túrde qarasaq, Almatyda destrýktıv dinı aǵymdarmen kúres jaqsy deńgeıde júrgizilip jatyr dep esepteımin. Aıdar Esenbekov basqaryp otyrǵan Almaty qalalyqDin isteri jónindegi basqarma júıeli túrde jumys júrgizip keledi.
Suhbattasqan Meıirim Baqytjanova
