Keşe aqyn, söz zergerı, qazırgı qazaq ädebietınıŋ körnekı ökılı Mūqaǧali Maqataevtyŋ dünieden köşken künı bolatyn. Soǧan orai synşy Amangeldı Keŋşılıktıŋ aqyn turaly essesınıŋ bır bölımın nazarlaryŋyzǧa ūsynǧan edık. Bügın sonyŋ jalǧasy jariialanyp otyr.
Jazuşy Beksūltan Nūrjekeūlynyŋ aituynşa, 1979 jyly aqyn qaitys bolǧannan keiın jaryq körgen bır ǧana «Ömır-özen» kıtabynyŋ kölemı (14 jarym baspa tabaq) közı tırısınde jaryq körgen bes kıtabynyŋ kölemıne para-par eken. Közı tırısınde şyǧarǧan auyz toltyryp aitatyndai eŋ ülken kıtaby «Qūdırettı komediianyŋ» audarmasy men taŋdamalysy «Ömırdastan» ǧana eken. «Ömırdastannyŋ» özı ölerınen bır ai būryn ǧana jaryq kördı, sondyqtan ony jūrt aqyn qaitys bolyp ketken soŋ oqydy. Soǧan qaraǧanda, «Taǧdyrdyŋ bır jarytpai-aq qoiǧany-ai!» – degendı aqyn aqşaǧa ǧana qatysty emes, peiılge de jarymaǧandyqtan aitqan bolu kerek».
2001 jyly «Jalyn» baspasy aqyn mūrasynyŋ er-tūrmanyn tügendep, är qaisysynyŋ kölemı 20 baspa tabaqtan asatyn tört tomdyǧyn oqyrmanǧa ūsyndy. Jany jıbektei näzık liriktıŋ qūdırettı qalamynan tuǧan şyǧarmalarynyŋ bärı osy tört tomdyqta qamtyldy degen künnıŋ özınde, Mūqaǧalidyŋ artyna qaldyrǧan ädebi mūrasynyŋ kölemı 80 baspa tabaqtan asyp tüsedı. Sonda jyr süleiınıŋ kem degende alpys baspa tabaqtai şyǧarmasy közı tırısınde jaryq körmegen bolyp şyǧady. Tıptı, odan da köp boluy äbden mümkın. Aqynnyŋ qyzy Şolpan jazuşy, jurnalist Qanat Tıleuhanǧa bergen sūhbatynda jetpısınşı jyldary äkesınıŋ baspaǧa bergen bır tom öleŋderınıŋ ūşty-küilı joǧalyp, sol küiı tabylmai ketkenın aityp berdı. Sätı tüsıp söilesken kezımde būl derektı ūly Jūldyz da rastady. Bılseŋız aityŋyzşy, Mūqaǧalimen bır däuırde ömır sürgen aqyndardyŋ ışınde osynşama mol şyǧarmasy közı tırısınde jaryq körmegen kımder bar? Mūqaǧali Maqataevtyŋ 70 jyldyǧyna orai ışı-syrty ädemı bezendılırıp, oqyrman igılıgıne ainalǧan kıtaptarǧa jazǧan Beksūltan aǧamyzdyŋ alǧysözınen ūqqanymyz, būl tört tomdyq ta aqynnyŋ artyna amanat etıp qaldyrǧan bükıl şyǧarmalaryn tolyq qamti almapty. «Qolymyzǧa san qily sebeptermen tüspei qalǧan, nazarymyzdan tys qalǧan älı de şyǧarmalary, jazbalary tabylyp qalar. Onyŋ är sözı äldebır şyndyqtyŋ betın aşa ketuı mümkın. Mūqaǧalidyŋ aqyndyǧy, şyǧarmaşylyq ǧūmyry älı jan-jaqty zerttele qoiǧan joq, älı tek jinaqtaluda».
Tolyq bolmasa da aqynnyŋ negızgı şyǧarmalary qamtylǧan tört tomdyqtyŋ qolymyzǧa tigenıne de tabany kürektei jiyrma jyl öte şyqty. Qūdaiǧa şükır, toqsanynşy jyldardaǧy baital tūrmaq bas qaiǧy bolǧan, kıtap oqymaq tügıl, tamaǧymyzdy taba almai qinalyp, «tar jol taiǧaq keşken» künder artta qaldy. Kedeidıŋ sadaqasyndai etıp bızdı «jarylqaǧan» ükımettıŋ tiyn-tebenıne qai tesıgımızdı bıtep, qai jyrtyǧymyzdy jamarymyzdy bılmei sasyp, joqşylyqtan janymyz qysylǧan jyldardy qazır baiaǧyda körgen qorqynyşty tüsımızdei ūmytyp ta kettık.
Bügındı taŋda bilıktıŋ tesık qaltasy bütındelıp, ükımettıŋ ruha- ni salaǧa, onyŋ ışınde ädebietke de köŋıl bölıp, qamqorlyq tanyta bastaǧany sönıp bara jatqan ümıtımızdı qaita jaqqandai boldy. Endıgı jerde, kezınde jaqsy bastalyp, qarjy tapşylyǧynyŋ kesırınen orta jolda tūralap qalǧan Mūqaǧalitanuǧa bailanysty jūmystar qaita qolǧa alynyp, qaita jandansa nūr üstıne nūr bolar edı. Senım küştı, ruh myqty, niet tüzu bolsa, alynbaityn qamal joq.
Arqany keŋge salyp, är närsenı bır syltauratyp, bärın de erteŋgı künnıŋ enşısıne qaldyra bergennen eşteŋe ūtpaimyz. Ruhyna laiyqty qūrmet körsetıp, qyryq bes jyl boiy el-jūrtyn saǧyndyryp, öleŋderıne ǧaşyq etıp tastaǧan jyr Qūlagerınıŋ ekınşı – mäŋgılık ǧūmyrynyŋ qanşalyqty mändı, maǧynaly, mazmūndy bolyp jatqanyna şyn peiılımızben nazar audaratyn uaqyt keldı. Osyǧan orai, Mūqaǧali mūrasyn zertteuge, nasihattauǧa älem oqyrmandaryna tanytuǧa qatysty qandai igılıktı ıster qolǧa alynyp, qandai jūmystar atqarylyp jatqanyna bailanysty qoiylatyn, kömeiımızde keptelıp tūrǧan sūraqtar da köp.
Aqyn qaitys bolǧannan berı ötken jarty ǧasyrǧa taiau mezgıl ışınde Mūqaǧali şyǧarmaşylyǧy jan-jaqty saralandy ma? Andre Morua, Stefan Sveig, Romen Rollandardyŋ bar ynta-jıgerın salyp Bairon, Balzak, Tolstoilardyŋ tuyndylaryn taldaǧan eŋbekterındei qūndy kıtaptar bızdıŋ ädebietımızde Mūqaǧaliǧa bailanysty jazyldy ma? İvan Buninnıŋ «Tolstoidyŋ azattanuy» siiaqty öz ūstazyn saǧynyp jazǧan esse-romanyndai şyǧarmalar aqynnyŋ közın körgen ınılerınıŋ qalamynan tudy ma? Qyryq bes jyl ışınde sahnalanǧan bır-ekı dramalyq qoiylymda Mūqaǧali beinesı qanşalyqty jan-jaqty aşyldy? Öz ūltynyŋ ädebietın halqyna tanytu üşın orystyŋ rejisserlary, ssenaristerı jylt ete qalǧan talanttaryna deiın aiaǧyn jerge tigızbei kökke köterıp, körkem filmderdı aitpaǧanda, tūtas serialdar tüsırıp tastady. Al, bız biyl ǧana, äiteuır äupırımdep jürıp, jazuşy Jüsıpbek Qorǧasbektıŋ jazǧan ssenariiı boiynşa Mūqaǧali turaly äreŋ degende bır körkem film tüsırdık-au!
«Ölı razy bolmai, tırı baiymaidy» degendı bız basqalarǧa qaraǧanda jiı aitqandy ūnatatyn elmız. Jiı auyzǧa alǧanymyzben, köp jaǧdaida bızdıŋ sözımız ben ısımızdıŋ qabyspai jatatyny ökınıştı. Bızdıŋ būl sözımızdı jüregıŋızge auyr ala körmeŋız, bıraq, däl qazaqtardai közı tırısınde arǧymaqtan görı mästektı qūrmettep, ölgennen keiın de ūly talanttardan halqynyŋ mahabbatyn qyzǧanyp, neşe türlı sözderdıŋ qolamtasyn qozdyratyn basqa jūrtty öz basym bılmeimın.
Zady, kez-kelgen eldıŋ öz ūltynyŋ kemeŋgerıne, ǧūlama ǧalymyna, körnektı qairatkerıne, syrşyl suretkerıne, talantty aqynyna körsetetın qūrmetıne qarap, sol halyqtyŋ mädenietın baiqap, ziialy qauymynyŋ oi-öresın tanyp, adamgerşılık parasatyn baǧalauǧa bolady. Balzak dünie salǧandaǧy fransuzdardyŋ jüregın jylatqan Giugonyŋ nemese Puşkinnıŋ qaiǧyly qazasynan keiın bırneşe jyldan soŋ el aldynda söilegen Dostoevskiidıŋ sözın esıŋızge tüsırıp körıŋızşı. Danyşpan Giugo «Balzak ūlylardyŋ – eŋ alǧaşqysy, taŋdaulylardyŋ – eŋ üzdıgı» dese, kemeŋger Dostoevskii orystyŋ ūly aqynyn äuliege teŋep «Puşkin özımen bırge o düniege ūly jūmbaqty alyp kettı» degen joq pa edı. Mädenietı biık elderdegı ūly aqyndardyŋ bır-bırıne körsetetın ıltipaty süisındırıp qana qoimai, olardyŋ mūrasyn zertteuge degen yqylasyŋdy, şyǧarmalaryn oquǧa degen qūştarlyǧyŋdy oiatady. Baǧasy berılgen Balzak pen Puşkinge ǧana emes, ūly aqyndardyŋ talantyn tamyrşydai tanyǧan Giugo men Dostoevskiige degen qūrmetıŋ de artyp, olardyŋ tūlǧalyq daralyǧy köz aldyŋda biıktei tüsedı.
Qūdaiym-au! Däl bügıngıdei, ūsaqtalyp ketpei tūrǧanymyzda bızde de mūndai kısılık, kesek mınez boldy ǧoi. Boldy. «Qazaqtyŋ bas aqyny Abai Qūnanbaev. Onan asqan būrynǧy – soŋǧy zamanda qazaq da- lasynda bız bıletın aqyn bolǧan joq» (Ahmet Baitūrsynov), «Maǧjan – kulturasy zor aqyn» (Jüsıpbek Aimauytov), «At tūiaǧyn tai basar degen söz körkemöner düniesıne jürmeidı. Būdan bylai Mūhtardyŋ ornyn özınen qalǧan asyl mūrasy ǧana toltyrady. Mūhtar bızge ornyn qaldyrǧan joq» (Ǧabit Müsırepov) dep ūlylarymyzdyŋ daralyǧyn jazbai tanyǧan, qazaqy bolmysymyzdaǧy Tolybai synşylyqtyŋ qūdıretı qazır qaida kettı?
Ūly aqyndy qapysyz tanyp, şyn baǧasyn bere bıludıŋ özı ūlylyq ekenın bıle tūrsaq ta, «özımen bırge o düniege ūly jūmbaqty alyp ketken» Mūqaǧaliymyz turaly osyndai parasatty sözdı aituǧa tura kelgende, nege bügın bızdıŋ kejegemız keiın tarta beredı? Nege, älemdık deŋgeidegı şyǧarmalar jazyp jatqanymyzdy bösıp, jer- kökke simai maqtanatyn bızde ūlt aqyndaryn qūrmettei bılgen Giugolar men Dostoevkiilerdıŋ azamattyǧy, Ahmet, Jüsıpbek, Ǧabitterımızdıŋ boiyndaǧy kısılıgı qalmai barady? Nege bügıngı bızdıŋ Mūqaǧali turaly sözımız ūly aqynnyŋ araq ışkenın ösektep, ışken-jegenın tügendegen, pendeşılık pyş-pyş äŋgımelerdıŋ aula- synan ūzap kete almai jür? Qūdai üşın, aityŋyzşy6 nege?
Şyn mänısınde de Mūqaǧalidai qūbylystyŋ baǧalanbauy, kölemı bırneşe tomnan asatyn öleŋderınıŋ közı tırısınde jaryq körmei, jıbı tüzu bır jyr jinaǧyn şyǧaryp bere almaǧan pendeşılıgımız, jūmyssyz qaldyryp, şaqşadai basyn şaradai etıp qoiǧan osaldyǧymyz aqyn ölgennen keiın bızdı oilandyruǧa, ūialtuǧa tiıs-tūǧyn. Bıraq, bärı kerısınşe bolyp, ūialudyŋ ornyna bız qazır «Mūqaǧali eşkımnen qysym körgen joq, jaǧdaiy jaqsy boldy, kıtaby jyl saiyn şyǧyp tūrdy» degen maǧynadaǧy sözdıŋ saumalyn sapyryp, ant-su ışıp aqtalyp jatyrmyz. Şyndyǧynda da jaǧdaiy jaqsy bolsa, nege ol tırşılıkten tüŋılıp, aqyr soŋynda auyr hälın täpıştep tüsındırıp, şarasyzdyqtan Qazaqstannyŋ bırınşı basşysy Dınmūhammed Qonaevqa hat jazdy. Taǧdyryn tüsıngım kelıp, aqyn ömırınıŋ eŋ qiyn sätınde jazylǧan aianyşty hatty qaita-qaita oqyǧan saiyn köŋılım astaŋ-kesteŋ bolyp, et-jüregım eljırep, eŋırep jylauǧa şaq qalyp, közıme jas keledı.
Täuekelı sarqylyp, jaqsylyqtyŋ soŋǧy säulesınen ümıttengen Mūqaǧalidyŋ öz hatynda Qonaevtyŋ aldynda aqtaluǧa tyryspai, öz boiyndaǧy kemşılıkterdı jasyrmai baiandaǧan adaldyǧy süisındıredı.
«Men özımnıŋ özektı örtegen ökınıştı saldyr-salaq ömırım turaly, tuǧan ädebietke qalai kelgenım turaly, on ekı jyl boiy qazaq keŋes jyryna ne qosqanym turaly, tırşılıgımde (äiteuır şyǧarmaşylyq ta emes) süiıngen jäne küiıngen sätterım turaly aitqym keledı...».
«1973 jyly oqyǧym kelıp, tılek bıldırgenımde Qazaqstan Jazuşylar odaǧy menı Mäskeudegı Joǧary ädebi kursqa jıberdı, degenmen keibır öz basymdaǧy jeke kemşılıkterıme bailanysty oqudy jalǧastyra almadym...» «Bärıne de dariǧa aqyn jürek kınälı. Äitse de barymdy salyp, eŋbektendım. Bärıbır jeŋıl emes edı. Qol qalamnan qalt etkende jaǧalaǧan jaǧympaz dostarmen, däldürış aqyndarmen ışe bastadym. Olardyŋ yrqyna qalai tüskenımdı baiqamai qalǧandaimyn. Älsın-älsın menıŋ serılık ömırım bastaldy. Özım ūiattan örtenıp tūrsam da, qūrdastarymnyŋ säl quanyştaryna sılteitın boldym. Işkenımdı jasyrmaimyn, bıraq üiıme de, basqalardyŋ küiıne de ziian keltırgen joqpyn, al ruhani jaǧyn qaidam?! Bälkım, menıŋ qamymdy jegender bolǧan şyǧar, öz-özımdı ittıŋ etınen jek köre tūryp, äldenege qorynatyn boldym. Osyndai sätterde öz oilarymmen oŋaşada qalyp, poeziia pırıne syiynatyn edım. Ailap jazu stolynyŋ janynda tapjylmai otyrdym. Tek, jyr ǧana menıŋ janyma daua bolyp, dertımdı emdedı. Ol maǧan adal, taza qyzmet ettı. Men de oǧan qaryzdar
bolyp qalǧanym joq.»
Mūqaǧalidyŋ bar qasıretın baiandap jazǧan hatynan ūqqanymyz der kezınde uaqytyly jarna tölemegendıkten SOKP qatarynan şyǧyp qalǧan. Ärine, däl qazır bızdıŋ qoǧamda partiia qatarynda bolǧannyŋ, bolmaǧannyŋ eş maŋyzy joq. Al, Keŋes zamanynda partiiadan şyǧarylu keleşegıŋdı tas-talqan etetın – ülken tragediia. Partiia qatarynda joq adamǧa jūrt qylmyskerdei qaraityn.
Äŋgımenı ret-retımen baiandaityn bolsaq, osyndai qiyn jaǧdaiǧa qalai ūşyraǧanyn aqyn öz hatynda Qonaevqa soqyrǧa taiaq ūstatqandai etıp tüsındırıp beredı. Eldıŋ bırınşı basşysyn mazalap, ūzaq jyldar boiy janyn jegıdei jegen uaiym-qaiǧysyn aityp hat jazuǧa aqyn alǧaşqyda bata almapty.
Hatynyŋ basynda ol qarapaiym şaruanyŋ şaŋyraǧynda düniege kelgenın tılge tiek etıp, soǧys kezınde äuletınıŋ qandai qiynşylyqty basynan keşkenıne qysqaşa toqtalady. Äkesı 1942 jyly qan maidanda qaza tauyp, artynda kärı şeşesı, äielı men üş ūly qalǧan.
İnternatta onjyldyqty bıtırgennen keiın otbasynyŋ auyr tūrmysy qolbailau bolyp, Mūqaǧali joǧary oqu ornynda bılım alu mümkındıgınen aiyrylǧan. Qara şaŋyraqtyŋ jalǧyz tıreuı özı bolǧandyqtan, amalsyzdan türlı qyzmetterdı atqaryp, bırneşe jyl jetı jyldyq mektepte ūstazdyq etken. Üilenıp, balaly-şaǧaly bolǧan.
1962 jyly Mūqaǧalidyŋ ömırınde taǧdyryn tyǧyryqqa tıregen jaŋa qiyndyqtar bastalǧan. Audandar qosylyp, aqyn tuǧan ūjymşar ekı şaqyrym jerdegı jaŋa qonysqa köşırıledı. Öz üiıŋdı qiratyp, jaŋadan şaŋyraq tūrǧyzu kım-kımge de oŋai emes. Qoly ūzyn emes, jaǧdaiy tömen jandarǧa ekıbastan.
Audan ırılengen soŋ bıraz qyzmet te qysqaryp, Mūqaǧali jūmyssyz qalady. Qaitpek kerek? Äielı, tört balasy, anasy men ınısın asyraudyŋ qamyn qarastyrǧan bolaşaq aqyn täuekeldıŋ arqanymen belın buyp, astanaǧa attanypty. Otyz somǧa qaladan bır bölmenı jaldap, tırşılık qamyn jasauǧa kırısıp «Sosialistık Qazaqstan» gazetıne ädebi qyzmetker bolyp tūrady. Äielı qazaq tılı men ädebietınıŋ mamany bolsa da mektepterden jūmys tabylmai qoiady. Jalǧyz adamnyŋ tabysy jetı bırdei jandy asyrauǧa jetpei, mūqtajdyqtan Mūqaǧalidyŋ tūrmysy auyrlaǧan üstıne auyrlai beredı.
Tırşılıktıŋ tartqyzǧan tauqymetı azdai, altynşy synypta oqityn ülken qyzy apatqa ūşyrap qaza tabady. Taǧdyrdyŋ tälkegı mūnymen de bıtpei, bırınşı mamyr merekesı qarsaŋynda auylyna ketıp, üş kün keşıkkenı üşın aqyndy jūmystan şyǧaryp jıberedı. Basyna būrynǧydan da beter auyr künder tuǧan beibaq ormandai teŋselıp, ne ısterın bılmei qapalanady.
“Sosialistık Qazaqstandai” bedeldı basylymnan ketkennen keiın qyzmetke ornalasu da oŋai bolmaidy. Alaida, keleşekten ümıtın üzbegen aqyn boiyndaǧy Qūdai bergen qabıletıne senıp, bırjola şyǧarmaşylyqqa den qoiady. Halqyna bırneşe jyr jinaǧyn ūsynyp, Jazuşylar odaǧyna müşelıkke ötedı.
Bırınşı basşyǧa jazǧan hatynda aqyn kezınde Jazuşylar odaǧynyŋ apparatyŋda da, “Jūldyz” jurnalynda da qyzmet etkenımen, ärıptesterınıŋ qarym-qatynasynan ünemı salqyndyq sezıp kelgenın jasyrmai aitady. Hatynyŋ soŋyn «Ardaqty Dimaş aǧa! Men qyryq ekı jasqa tolyp, jan tynyştyǧyn basqa taraptan ızdegenımdı tüsındım. Özıme-özım kelıp, kınämdı juyp-şaiyp, öz aqymaqtyǧymnan joǧaltqanymdy qalpyna keltıruge kömektesıŋız. Ajal aldynda tūrǧandaimyn, qūtqara körıŋız!» degen aianyşty tüiınmen aiaqtaidy.
Mūqaǧalidyŋ şarasyzdyqtan jazǧan soŋǧy haty aqyn taǧdyrynyŋ auyr bolǧanyn taiǧa taŋba basqandai etıp körsetıp tūrǧan joq pa? Soǧan qaramastan, älı künge deiın bızdıŋ ony moiyndaǧymyz kelmei, şyndyqtan taisaqtai beretınımızdıŋ sebebı ne? Onda tūrǧan ne bar? Adamzatty şyǧarmalaryna tabyndyrǧan, älemnıŋ ūly aqyndary Emili Dikkinson, Edgar Po, Djon Kitsterdıŋ talanty da ölgennen keiın moiyndaldy emes pe? Al, bız qazaqtar közı tırısınde qai aqynymyzdyŋ qadırın bılıp, talantyn tamyrşydai tap basyp, tani alyp edık.
Jä, bolar ıs boldy, boiauy sıŋdı. Ötkenge ökıne bergennen kelıp-keter däneŋe joq. Aqyn äruaǧynyŋ aldynda aqtalǧandai bolǧanymyzben Mūqaǧali tırılıp kelıp, naǧyz şyndyqty bızge aityp bermeidı.
Bügıngı taŋda köp aitylyp, jiı talqylanyp, dau-damaiǧa ūlasyp, ädebi ortanyŋ qyzyǧuşylyǧyn tuǧyzyp jatqanyna qaramastan, bızdıŋ oiymyzşa endı ondaǧan jyldardan keiın, Mūqaǧali mūrasy jalǧyz qazaqtyŋ ǧana emes, Şekspir men Bairondardyŋ tuyndylaryndai barşa adamzattyŋ ortaq igılıgıne ainalǧanda, mūndai äŋgımelerdıŋ maŋyzy bolmai qalady. Mysaly, bız, qarapaiym adamdar Firdausidıŋ «Şahnamasyn» nemese Servantestıŋ «Don Kihotyn» süisınıp oqyǧanymyzda, ekı ırı talanttyŋ öz tuyndylaryn qandai qiyn jaǧdaida jürıp jazǧanyn mülde esımızge almaimyz da ǧoi. Däl sol siiaqty memlekettık qyzmette jürıp, ǧajaiyp dünieler jazǧan Getenı bız «Jas Verterdıŋ qasıretı», «Faust», «Batys-şyǧys divany» t.s.s. şyǧarmalary arqyly qalai baǧalasaq, keleşekte Kekılbaevty tap solai bilıkke qyzmet etıp, baraqat tırşılık keşkenıne qarap emes, «Şyŋyrau», «Bäigetory», «Aŋyzdyŋ aqyry» siiaqty ǧajaiyp tuyndylary arqyly ǧana baǧalaityn bolamyz.
Pendeşılık tırlıkke qatysty dünielerdıŋ bärın de uaqyt typ- tipyl etıp joiyp jıberedı. Bärın de ūmytqyzady. Märtebelı uaqyttyŋ küşı jetpeitın jalǧyz qūdıret bar, ol aqyndyq jürekten tuǧan – ūly şyǧarmalar. Endeşe, qysyr sözge qūmartyp, pendeşılık arzan äŋgımelerdı aldanyşqa ainaldyra bermei, endıgı jerde Mūqaǧalidyŋ ūly tuyndylaryn taldaǧan ǧylymi eŋbekterdıŋ, monografiialardyŋ, kıtaptardyŋ jazyluyna jaǧdai jasap, kinotuyndylardyŋ tüsırıluıne mümkındık tuǧyzu qajet. Kartinalar salynyp, talantynyŋ kürdelı tabiǧaty türlı qyrynan zerttelgen, aqyndyq bolmysyndaǧy qaişylyqtar jan-jaqty aşylǧan dramalyq qoiylymdar sahnalanyp, körermenderdıŋ öz Mūqaǧaliyn tabuyna kömektesuımız kerek.
Ärine, Mūqaǧalidan abyzdyŋ, küreskerdıŋ, qairatkerdıŋ beinesın somdap tyraştanudyŋ qajetı şamaly. Han-Täŋırınıŋ mūzbalaǧy ar aldynda şynyn aityp aqtalǧanda, özın ünemı dar aldynda tūrǧandai sezınıp, öz boiyndaǧy kemşılıkterdı de jasyrmai aita bılgen, jüregı taza – adal aqyn.
Özımnen özım asa almai,
Özımdı özım basa almai,
Auyzdyq salǧan asaudai,
Barar jer, basar ızım joq,
Būǧalyqtan bosanbai,
Bailauda tūram qaşanǧy-ai!
Özımmen özım alysyp,
Bolmaityn jerde qarysyp,
Jany igı jaqsy jandardyŋ
Jaǧasyna jabysyp,
Jamandyqpenen tabysyp,
Jabylarmenen jarysyp,
Sekıldı kündes abysyn,
Öläpat menıŋ namysym.
Özımdı-özım tanymai,
Özgege köŋıl jarymai,
Jaqsylyǧyma qorymai,
Jamandyǧyma nalymai,
Tauyqqa şaşqan tarydai
Tausylar boldy şarua-ai!
Özımmen özım jüz jyrtyp,
Özıme özım mūz bürkıp,
Özımnen ösken paluanǧa
Öz moinymdy üzdırtıp,
Tabyntqan menı taǧdyr-ai,
Özgege közdı süzdırtıp!..
Jüregınıŋ inedeiın taza emestıgın jariia etken kemeŋger Abaidan keiın şyndyǧyn jasyrmai aityp, özın-özı äşkereleuden qoryqpaǧan Mūqaǧalidan basqa qandai aqyndy bılesız. 1972 jyly, iaǧni, qyryqtyŋ qyrqasynan asqan şaǧynda jyr alybynyŋ jüregınde tuǧan osy öleŋ Mūqaǧalidyŋ boiynda aqyndyq qabıletten bölek, äulielık qasietterdıŋ de bolǧanyn aiǧaqtaidy.
Äulielık Qūdaidyŋ nazary tüsken adamdarǧa ǧana qonady. Arab tılınen engen sözdıŋ maǧynasy qasiettı degen ūǧymdy bıldıredı. Būl söz Qūran Kärımde Alla men paiǧambarǧa qatysty jebeuşı, jarylqauşy degen mände de kezdesedı. Al hadisterde jaqyn bolu degen maǧynada, iaǧni, Uäli – Allaǧa jaqyn, dos, Allanyŋ meiırı tüsken degen ūǧymda ūşyrasady.
Boiynda äulielık qasiet bar tūlǧa jüregın taza ūstap, özgelerden görı öz boiyndaǧy kemşılıkterge köbırek üŋılıp ülken jaŋalyq aşady, Allaǧa jaqyndai tüsıp, mülde basqa türge enedı.
Qapelımde baiqamai jürgemın be?
Qanat bıtıp keledı künnen-künge.
Myna ömırden bır ketıp, bır keldım be?
Tüsı bölek baiaǧy gülderdıŋ de,
Kımderdıŋ de, kün menen tünderdıŋ de.
Osy men...
Älde basqa türge endım be?
Bal aradai şyqpaityn ainalamnan,
Bauyr, joldas, dos, qūrby qaida qalǧan?
Qysyltaiaŋ kezderde paidalanǧan,
Joqty quǧan qaidasyŋ,
Qairan arman?
Armysyŋ!
Esı dūrys miiat Künım!
Ölıp qaita tırılgen siiaqtymyn.
Jarqyn ömır, jan ömır, jasyl şuaq,
Aldaryŋda senderdıŋ ūiattymyn...
Alyp ūşyp barady qanattarym,
Kündı ūzatyp, kütemın taŋ atqanyn.
Däl osyndai sätıŋnen adastyrma,
Adastyrma, ötınem, jaratqanym!
Äulie Puşkin siiaqty Mūqaǧali da o düniege özımen bırge ūly jūmbaqty alyp kettı. Köŋılımızge medeu tūtyp, basymyzdy dua- lap, janymyzdy siqyrlap tastaǧan būl jūmbaqtyŋ syryn bız älı talai jyldar boiy şeşe almai talqylaityn bolamyz. Qazaqtyŋ qara öleŋın qūdıret sanap, ädebiet älemınıŋ aspanynda jūldyzy erekşe jarqyraǧan Mūqaǧali poeziiasynan jalǧyz bız ǧana emes, ömırge keletın älı talai ūrpaq ruhani läzzat alady. Şamamyz jetıp, qolymyzdan kelgenşe öz ülesımızdı qosyp, negızın qalauǧa äreket etıp jatqan ısımızdıŋ aiaqsyz qalmai, keleşekte Mūqaǧalitanu ǧylymynyŋ örısı ūlǧaiyp, söz önerınıŋ sübesı mol, soqtaly salasyna ainalatynyna senımdımın.
Astamsyp, asqaq söilegendı ūnatpaityn Han-Täŋırınıŋ mūzbalaǧy Qūdai bergen talantyn Lermontov, Puşkin, Esenindermen bır qatarǧa qoiǧysy kelmegenımen, aqiqatynda, aqyndyq ışkı quaty, öz oqyrmandarynyŋ sezımıne äser etuı jaǧynan onyŋ şyǧarmalary orys ädebietınıŋ üş bäiteregınıŋ tuyndylarynan kem tüsken joq. .
Mūqaǧali poeziiasynyŋ jūmbaǧyn aşqymyz kelıp, jyr alybynyŋ öleŋ kıtaptaryna qaita-qaita üŋılgenımızde, bız tıptı, ūly şaiyrymyzdyŋ Şekspir, Dante, Puşkin, Lermontov, Eseninderdıŋ aqyndyq qūdıretı jetkıze almaǧan sözderdı aityp ketkenın oqyp, qairan qaldyq.
Oiym bar menıŋ,
Oiym bar menıŋ erekşe.
Jaqsylyq jauyp,
Dünienı mynau sel etse,
Jauyzdyqtardyŋ, jamandyqtardyŋ barlyǧyn
Körge alyp ketem kerekse.
Jalǧanǧa jaqsylyqtyŋ jaŋbyryn jauǧyzu üşın, jauyzdyqtardyŋ, jamandyqtardyŋ barlyǧyn o düniege özımen bırge alyp ketuge daiar ekenın mälımdegen syrşyl liriktı bız tıptı älem ädebietınen de kezdestıre almadyq. Sondai-aq:
Jer!
Senıŋ esıgıŋdı qaǧyp tūrmyn,
Sen besıgım bolmasaŋ, naǧyp tudym?!
Öz ūiamdy özıme qimaisyŋ ba,
Nege mūnşa pendeŋdı sabylttyrdyŋ?!
Jer!
Senıŋ esıgıŋdı qaǧyp tūrmyn!
Öttı menen,
Bärı de öttı menen,
Ūlyŋmyn tıleuıŋdı köp tılegen.
Jer!
Menmın...Adammyn ǧoi... Aiasaŋşy!
Adammyn,
Künde senıŋ arqaŋdy tepkılegen.
Özıŋnıŋ säbiıŋmın qūndaqtaǧan,
Tüsındım...
Sensız, Ana, kün joq maǧan..
Asylyp jauyr qylǧan arqaŋnan da
Qoiynyŋ äldeqaida qymbat maǧan! – degen mūŋly jyrdy da Mūqaǧalidan basqa aqyn jaza alǧan emes.
Ūqsas jaŋalyqtar
Astana, 2021 jyl