– Kamal Säruarūly, jūrt sızdı auzy dualy ziialylardyŋ qataryna qosady. Al sız özıŋız kezı kelgen jerde azamattyq pozisiiamdy körsetıp, özındık oiymdy aita bıldım dep oilaisyz ba?
– Bıreuge jaǧar, bıreuge jaqpas... Bıraq öz basym osy jasqa kelgenşe aitatyn oiymnan tosylyp, söileitın jerde qipaqtap, «qoltyǧymnan bözım, auzymnan sözım tüsıp» körgen emespın. Osy sūraǧyŋa orailastyryp bır oqiǧa esıme tüsıp otyr. Kezınde 1987 jyly Ortalyq Komitettıŋ basşylary kelıp, bız oqyp jürgen medisinalyq institutta «senderdıŋ 80 paiyzdaryŋ qazaq ūltynan qūralǧan ekensıŋder, naǧyz ūltşylsyŋdar» dep arnaiy jiyn ötkızdı. Olardy institutymyzdyŋ aldyn ala daiyndalyp qoiǧan bır mūǧalımderı qoldap, abyr-sabyr bolyp jatty. Sol kezde mınbege şyǧyp men şydamai söiledım. «Medisinalyq institutta qazaqtardyŋ köp oqityn sebebı – medisina instituttarynyŋ köbısı Oŋtüstık Qazaqstanda ornalasqan. Būl aimaqtarda qazaqtar köp bolǧandyqtan, olardyŋ köbısı därıger mamandyǧyna keledı. Al Qaraǧandy, Aqmola aimaqtarynda qazaqtardyŋ sany az. Sondyqtan olar basqa mamandyqtardy taŋdauy dausyz. Men mūndaiǧa qarsymyn. Bız elımızdı panalap kelgen şeşenderdı, kärısterdı şetke tepkenımız joq. Olar da bızdıŋ elımızde öz nandaryn tauyp jeude. Bız – bauyrmalmyz. Sol bauyrmaldyǧymyzdyŋ arqasynda bızdı pana tūtyp kelgender köp. Endeşe, «öz elımızde, öz jerımızde bılım alǧysy keletın qazaq balasyna orynsyz zombylyq jasalmasyn» dedım. Būdan bölek, qanşama qajettı jerde söiledım, jonynan taspa tılıp aitatyn tūsta aittym. Tıptı pıkırlerım qaisybıreulerge jaqpai qalǧan kezder de boldy. Bıraq olar qyŋyraidy eken dep men yqqan joqpyn. Tabiǧatymnan ädılettılıktı, şyndyqty jaqsy köretın adammyn.
– Demek, baz bıreuler tärızdı «qap, ättegen-ai, aitarym ışımde kettı-au» dep «ah» ūryp qalǧan kezıŋız joq qoi...
– Bız keŋestık ideologiianyŋ qany jerge tambai tūrǧan kezde sol kezdegı bilıktıŋ yǧyna jyǧylmadyq. Ol kezderı ot edık, albyrt edık. Tärbiege könıp, aqyl tyŋdaitynbyz. Al endı kelıp bırşama jasqa kelgende, özımız bıreuge aqyl aitatyn deŋgeige jetken tūsta bızdı «bıreudıŋ yǧyna jyǧylady» deu tıptı qisynǧa kelmeidı. Sondyqtan är närsenıŋ aşyǧyn aitudy aqsaqaldyq paryzym sanaimyn.
– Äitse de, qazır qoǧamda «bızdıŋ elde ötırık söilemeitın, sondai-aq şyndyqty da aita almaityn, tym jaltaq ziialylar legı köbeiıp kettı» degen pıkırler bar. Sız mūnymen kelısesız be?
– Kelısemın. Mūny moiyndauymyz kerek. Bızdıŋ el aldynda jürgen azamattarymyzdyŋ köbısı keŋestık otarşyl ideologiianyŋ uytynan älı de bolsa aryla almai jür. Qazaq ziialylarynda turaşyldyq joq. Aqiqatynda, ūlttyŋ maqsat-müddesın közdeitın, ūlt üşın şybyn jany şyrqyraityn adam sausaqpen sanarlyq. Osyny bılıp otyrǧan halyq «bızdıŋ ziialylarymyz tym jaltaq» demegende ne deidı? Qarapaiym köpşılıktıŋ basym bölıgı kündelıktı saiasatty qalt jıbermei, sarapqa salyp otyrady. Mıne, osyny eskersek, bız aldymen qazaqtyq, ūlttyq ruh jaiyn ünemı damytudy oilastyruymyz qajet. Qazaq özınıŋ qazaq ekendıgın ruhy arqyly tanyta bıluı kerek. Ūlttyq ruh basym bolmai, memlekettık bırlık nyǧaimaidy. Sondyqtan bırlıgımız, eldıgımız odan ärı nyǧaia tüssın desek, qazaqqa jany aşityn, qazaqtyŋ sözın söileitın azamattardyŋ legı köbeiuı kerek.
– Sız osydan bıraz jyl būryn sūhbattasqanymyzda «Qazaqtyŋ sözın söileitın azamattarda qazaqtyq ruh qalmady» degen edıŋız. Sodan berı bırneşe jyl öttı. Sol oiyŋyzdy özgerttıŋız be? Qazaq sözın söileitın azamattardyŋ bügıngı aiaq alysyn qalai baǧamdaisyz?
– Men mūndai pıkırlerdı aitqanda öz basyma eşteŋe sūrap otyrǧan joqpyn. Menı alaŋdatatyny – halyqtyŋ, eldıŋ jaiy. Menıŋ tamaǧym toq, ataq-därejem bar. Mende qaisybıreuler tärızdı şylqyǧan bailyq joq. Bıraq men elımnıŋ ruhy myqty bolǧanyn qalaimyn. Mysaly, bızdıŋ mınberlerde esep beretın azamattar «halyqtyŋ jaǧdaiy öte jaqsy, jūmyssyzdyqtyŋ kölemı elde 5-aq paiyz» dep esep beredı. Kedeişılıktı kemıtıp körsetu arqyly bız mäselenı şeşe almaimyz. Mysaly, bızde Oŋtüstık-Batys, Oŋtüstık-Şyǧysta qazaqtar tūrady. Köbısınıŋ ahualy, tūrmysy naşar. Ortalyq Qazaqstan, Soltüstık Qazaqstannyŋ halqy qūnarly jerlerde tūratyndyqtan, olar jerdı emıp, egınşılık ısımen ainalysyp, äiteuır jaǧdailaryn dūrystap alyp otyr. Kezınde keŋestık ideologiianyŋ yqpalyna ermei, qanşama ziialylarymyz halyqtyŋ joǧyn joqtady. Al qazır bızdıŋ şeneunıkterdıŋ denı teoriia jüzınde ǧana jūmys ısteidı. Şetelge baryp kelıp, damyǧan elderdıŋ bır jaqsy täjıribesın körıp qalady da, «bız de sondai boluymyz kerek» dep älgını reforma etıp bızge tyqpalaidy. Ol bızdıŋ ortamyzǧa beiım be, ol reformany igerıp äketuge äleumettık-ekonomikalyq jaǧdaiymyz kele me?! Osy jaǧyna bas qatyrmaityn şeneunıkterdıŋ oryndy-orynsyz reformasy halyqty şarşatyp jıberdı. Jalpy, qazaq halqy öte momyn halyq qoi. Jerımızdıŋ auqymy ülken. Bızdıŋ jerımızdıŋ bailyǧynyŋ arqasynda köptegen şeteldıkter milliarder atanyp jatyr. Osyndai äreketterdı köremın de qarnym aşady.
- Sız qazaqty «momyn halyq» dep otyrsyz. Būǧan qatysty «qazaqty jalqau halyq» deitın pıkırler de bar. Qaisybır ǧalymdardyŋ pıkırınşe, qazaq sol jalqaulyǧynan naryqqa beiımdele almai, tırşılıgın tüzei almai otyrsa kerek. Mūndai pıkırlermen kelısesız be?
– Joq, kelıspeimın. Qazır jerımızdıŋ üşten ekısı, iaǧni 67 paiyzy – şöl jäne şöleittı aimaqtar. Būlardy ǧylym tılınde «adamnyŋ künkörısıne meilınşe qolaisyz aimaqtar» dep esepteidı. Önerkäsıp damytpaq tügıl, ol audandarda kün köru – tauqymet. Ökınışke qarai, bızde osyndai adamnyŋ ömır süruıne meilınşe qolaisyz quaŋdanǧan, qolaisyz aimaqtarda halyq tūryp jatyr. Sondyqtan mūndai qolaisyz aimaqta tūryp jatqan, kün körısı meilınşe auyr halyqty men «jalqau halyq» degenmen kelıspeimın.Osy jerde basymdyq berıp aitarym, bız keŋestık däuırdıŋ qazaqqa şoqpar etıp paidalanǧan kerı saiasatyn ūmytuǧa, ony ysyryp tastauǧa tiıstı emespız. Kerısınşe, keiıngı buyndy qūldyq sanadan aryluǧa ündeuımız kerek. Būl –bızdıŋ paryzymyz, mındetımız. Desek te, Qazan töŋkerısıne deiın qazaq halqy 100 paiyz sauatty boldy ma? Ol kezderı orys ūlty – 10-aq paiyz, al qazaqtar 8 paiyz ǧana sauatty edı. Al osy körsetkıştı joǧary deŋgeige jetkızgen Keŋes ökımetıne nege jyly peiıl de bıldırmeske? Keŋes ökımetı kezınde halyq tegın oqydy, qalaǧa kelgen mamandar baspanamen qamtyldy. Eldıŋ äleumettık jaǧdaiy ol kezderı şeşımın tauyp jatty. Al qazırgı qazaqtardy baspana mäselesı qinap tūr. Balasyna bılım bereiın dese, orta taptyŋ qaltasy jūqa. Qaitalap aitamyn, Keŋes ökımetınıŋ qiiastyq jasaǧan saiasatyn ūmytuǧa bolmaidy. Kezınde qazaqqa keŋestık ideologiianyŋ jasaǧan qysastyǧyn, ziialylarymyzdy quǧyn-sürgınge ūşyratqanyn eş bükpesız aituymyz kerek. Bıraq ol tūsta jaqsy baǧytty ūstanǧanymyzdy da ūmytpaǧanymyz jön. Mäselen, sol kezeŋde auyl şopandary «qazaq dalasyna 50 millionnan astam qoidy syidyramyz. Jospardy asyra oryndauymyz kerek» dep jantalasty. Al qazır şe? Keşırersız, bügınde 50 million tügıl, 5 million bas qoidy äreŋ sanaqqa ılındıremız. Keŋestık kezeŋde auyl şarualary naq qazırgıdei kedeişılıktı bastan ötkızgen joq. Būl – şyndyq... Qazır ailyǧyn şai-pūlyna jetkıze almai, «şyqpa, janym, şyqpamen» kün körıp otyrǧandardyŋ körsetkışı basym. Mūny oilap, osyndai äreketterge şynymen jany auyryp otyrǧan şeneunık atauly taǧy joq. Qazır bız şeneunıkterdıŋ bır nätijelı ıs bıtırgenıne emes, bır jiynda qazaqşa söilegenıne şapattap, mäz-mäiram bolatyn boldyq. Men keide öz elımızde tūryp, öz tılımızde söilei almai, öz uaiymymyzdy jetetın jerıne jetkızıp aita almai qor bolǧandyǧymyzǧa qarap küiınemın. Mūnyŋ barlyǧy – sol qazaqtyŋ sözın söileitın azamattarda qazaqtyq ruhtyŋ azdyǧynan. Sondyqtan bolaşaqta osy mäselelerdı arnaiy taldap, zerttep, baqylap otyrǧan jön.
– Qazır bızdıŋ qoǧam reformalanuǧa beiım. Ony özıŋız de aityp otyrsyz. Osyǧan bailanysty sūraiyn degenım, «ärbır reformada ǧylymi negız boluy kerek. Reforma nätijelı boluy üşın arnaiy sala ǧalymdarymen keŋesıp, ǧylymi keŋeske jügınu kerek» degen pıkırlerge qalai qaraisyz?
. – Şalajansar, pıspegen reformalardy täjıribege engızgennen görı, qai kezde de ony zerttep, tarazylap baryp qoldanysqa engızgen jön. Qazaq būǧan qatysty «jetı ret oilap, bır ret kes» deidı.
Kezınde Keŋes ökımetı oblystyq basylymdarda bır audannyŋ basşysy jaily, onyŋ şalqyǧan äl-auqaty jaily jazylatyn bolsa, ony dereu tekserudıŋ astyna alatyn. Eger jazylǧan jai şyndyqqa saiatyn bolsa, älgı basşy dereu ornynan alynyp, partiiadan quylatyn. Keŋes ökımetınıŋ bır jaqsy jerı – olar bai-manaptarǧa baqylau qoia bıldı. Al Qazaqstanda qazır mūndai jüie joq. Bızge naq qazır qarapaiym toiymdy közqaraspen ömır süru üşın kez kelgen ministr bolmasa, taǧy basqa şeneunıkter ūsynǧan bastamanyŋ nenı közdeitının, ol bastamanyŋ halyqqa bererı qandai ekenın äbden zertteu kerek. Ärbır reformany qoldanysqa engızerde halyqtyŋ müddesıne, elge paidaly tūstaryna tereŋırek maŋyz bersek, jön bolar edı. Jalpy, bız qazır bar-joǧy 18 mln-dy qūraimyz. Onyŋ ışınde qazaq halqynyŋ üles salmaǧy 9 mln-ǧa jeter-jetpes. Sondyqtan osy sanauly ǧana eldıŋ ösımın ūlǧaitamyz desek, bırınşı kezekte ana men bala densaulyǧyna män bergen abzal. Ūrpaqty, keleşektı oilasaq, Ükımet basyndaǧylar osy jaittarǧa nazar audarsa deimın.Abzalynda, bızdıŋ qazaqta «Sudyŋ da sūrauy bar» degen naqyl bar. Ömır ötken soŋ ıstegen dünieŋnıŋ sūrauy da keledı ǧoi. Osyny ūmytpau kerek. Mysaly, menıŋ tört balam bar. Törteuı de bılımdı, el üşın qyzmet etıp jürgen azamattar. Eŋbekpen öz nandaryn tauyp jürgenderıne köŋılım quanady. Men osy balalaryma ünemı «adaldyqty tu etıp ūstanyŋdar, adal astyŋ sıŋımı jaqsy» dep otyramyn. Är qazaq ūrpaǧynyŋ boiyna osyndai tärbienı sıŋıre alsa, bızdıŋ ūltymyzdyŋ tamyry ösıp-öne berer edı dep oilaimyn. Sondyqtan ūrpaq tärbiesınde, ūrpaq densaulyǧynda ünemı jadymyzda ūstarymyz tazalyq, adaldyq boluy tiıs dep oilaimyn.
– Sız ekeumız bıraz jaittyŋ basyn qaiyrdyq. Soŋǧy saual. Ärkım bolaşaqty özınşe boljaidy. Cız osy qazaqtyŋ bolaşaǧyn qalai boljaisyz?
– Bızdıŋ ata-babalarymyz eldıŋ Täuelsızdıgı üşın janyn pida etuge bardy. Qanşama ter töktı, şeiıt boldy. Al keiıngı ūrpaq sol Täuelsızdıkke eşqandai qan-tögıssız beibıt türde jettık. Osydan bolar, bız keide Täuelsızdıgımızdıŋ qūnyn arzandatyp alamyz. Endıgı menıŋ aqsaqal retındegı bar arman-maqsatym – Qazaq elı sol Täuelsızdıktıŋ qadırın bılse deimın. Bolaşaqta zaiyrly memleket ekendıgımızdı älem moiyndap, qazaqtyŋ oşaǧynyŋ oty öşpei, tütını tüzu şyqsa boldy da...
Sūhbattasqan Qarlyǧaş ZARYQQANQYZY,
«Adyrna» ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
