Elde oryn alyp jatqan soŋǧy jaǧdailar halyqtyŋ bırqatar zaŋdarǧa kelıspeuşılıkterın bıldırıp, zaŋ aiasyn özgertu turaly pıkırler bıldırude. «Adyrna» tılşısıne keşe belgılı zaŋger Älıbek Almabaev sūhbat berse, bügın Nūr-Sūltan qalalyq advokattar alqasynyŋ advokaty Tūiaqov Jandos Esenkulovich pıkır bıldırdı.
-Prezident Qasym-Jomart Toqaev “Jaŋa Qazaqstan” däuırıne köşemız degendei qyldy. Bärı jaŋaşalansa, bızdıŋ zaŋdy da jaŋartu qajet pe?
Jandos Tūiaqov: Ärine, Toqaevtyŋ jaŋa Qazaqstanǧa bet alu reformasy jan aiqaiyn eşkım elemei jürgen halyqtyŋ qoinauyna ülken ümıt ūialatqany sözsız. Bızdıŋ qoldanystaǧy zaŋnama şikı nemese halyqtyŋ qūqyqtaryn qorǧauǧa baǧyttalmaǧan dep döp basyp aituǧa bolmaidy.
Zaŋ bar, bıraq sol zaŋdy qoldanu jäne talqylau barysynda ol zaŋ kımge qyzmet atqaryp jatyr, mıne mäselenıŋ törkını osyda.
Menıŋ oiymşa sansyz zaŋdarǧa özgerıs engızgennen paida joq dep sanaimyn.
Bırınşıden, sottarǧa täuelsızdık beru qajet. Öitkenı älı künge deiın sudia aqtau ükımın şyǧaru üşın nemese azamattyq ıster boiynşa halyqtyŋ emes, memlekettık organdardyŋ müddesıne qarai bet būryp tūratyn tūstary az emes, öitkenı sudianyŋ täuelsızdıgı memleketke ziiany tiıp ketpei me degen ülken kümännıŋ qoinauynan şyǧa almaidy. Ekınşıden, qoldanystaǧy zaŋnamanyŋ dūrys jüzege asuyna memlekettık deŋgeide qadaǧalau mäselesın basşylyqqa alu qajet. Üşınşıden, sottaǧy kadr mäselesıne köp köŋıl bolu qajet, bır sözben aitqanda memleketke nemese joǧaryda otyrǧan tūlǧalardyŋ oiyna alaŋdamaityn, konstitusiiada bekıtılgendei eŋ aldymen adamdardyŋ qūqyqtarynyŋ taptaluyna jol bermeitın sudialar taǧaiyndaluy tiıs.-Är sala boiynşa qylmys köbeimese, azaimai jatyr. Ol bala qūqyǧynan bastap tügel qoǧam dertıne ainaldy. Däl osy özgerıster nauqanyn eŋ bırınşı neden bastau kerek? -Men 2008 jyly, advokattyq qyzmet tabaldyryǧyn attaǧan kezımde menıŋ advokat ūstazym aitqan bolatyn:
«esıŋde saqta, daǧdarys advokattar men adam jerleuşılerge öz yqpalyn tigızbeidı» dep.Şynymende, menıŋ täjıribem körsetkendei eldıŋ jaǧdaiy tömendegen saiyn, qylmys örşie tüsedı. Qazırgı taŋda 18-22 jastar aralyǧyndaǧy qanattary älı qatpaǧan jas balapandar aqşa üşın esırtkını bır orynnan alyp ekınşı orynǧa qoiamyn dep 10 jylǧa bas bostandyǧan aiyrylyp jatyr, al kompiuterdıŋ arǧy jaǧynda otyrǧan naǧyz qylmyskerler bostandyqta jür. Al memleket bız esırtkımen küres jürgızıp jatyrmyz dep tek saldarymen küresıp, sebebımen küresuge eşqandai äreket jasap jatqan joq. Osynyŋ bärın köre tūra naǧyz qylmyskerlerdıŋ ūstalmai jürgendıgınıŋ bır sebep bar şyǧar degen oi qalyptasady. Äitpese, kompiuterdıŋ arǧy jaǧynda otyrǧan azamattardy seansqa şyǧyp jatqan kezınde ornalasqan jerın anyqtauǧa bolady ǧoi. Sonymen qatar, qanşa qarapaiym halyq alaiaqtardyŋ apanyna tüsıp, almaǧan nesielerın tölep keledı, al qūqyq qorǧau organdary ol qylmyskerlerdı anyqtai almaityndyǧyn aityp jatyr. Bızdıŋ qūqyq qorǧau organdarynyŋ būl ıs-ärketterı nemese äreketsızdıkterı nemese qoldan jasalǧan älsızdık dep qorytyndylauǧa bolady. Sol sebepten, qūqyq qorǧau organdaryn alaŋdaǧy mitingterdı taratuǧa baǧyttalǧan jasaq emes azamattardyŋ qūqyqtaryn qorǧauǧa baǧyttalǧan bılımdı azamattardan jinaqtau şart.
«Zamanyŋ tülkı bolsa tazy bolyp şal» deidı qazaq halqy sol sebepten qūqyq qorǧau salasynda jaŋa reformalar qabyldaityn sät keldı. Mındettı türde aiti tehnologiia salasyndaǧy polisiia bölımderın aşyp, olardy bılımdı mamandarmen qamtamasyz etu qajet.Bank jüiesıne de, onyŋ ışınde onlain nesie beru tärtıbın kürdelendıru qajet, al olai ıstei almai ma onlain nesie berudı mülde toqtatu qajet. -Halyq äleumettık jelılerde belgılı bır äkımderdıŋ ketuıne petisiia jariialauda. Jalpy petisiia paidaǧa asa ma? -El bolu üşın halqyn esteitın bilık qajet. Äleumettık jelıde halyqtyŋ petisiia jariialauynyŋ sebebı de sol, öitkenı talai jyldar boiy zaŋ talaptaryna qaişy, elımızde oryn alǧan eleulı özgerısterdı qabyldau barysynda halyqtyŋ oi pıkırın eşkım elegen joq. "Būl petisiialardan paida bar ma?" degen saualyŋyzǧa aitqym keledı, ärine olardyŋ halyq üşın paidasy bar, halyqtyŋ narazylyǧy ol keşıktırılgen mina mehanizmy sekıldı tyŋdalmasa basşylyqqa alynbasa, ol bır künı mındettı türde jarylady. -Qaŋtar qyrǧyny kezınde alaŋǧa şyqqan keibır jazyqsyz adamdar qazır tergeu izoliatorynda. Tıpten ızdeu salyp, jaqyndaryn tappai jürgender qanşama. Olar özderınıŋ laŋkes emestıgın däleldep şyǧuyna küşterı jete me? -Qazırgı taŋda alaŋǧa şyqqan, şyn mänınde jazyqsyz azamattar sot pen tergeu aiaqtalǧanǧa deiın ekı aiǧa qamaqqa alynsa, ol azamattardyŋ aqtalyp şyǧady degenge men öz basym senbeimın. Öitkenı, jazyqsyz qamauǧa alynǧan azamatty bosatsa, ol memleket üşın şyǧyn alyp keledı. Öitkenı ol azamat memleketten zaŋsyz özın qūdalaǧany üşın tölemaqy talap etuge qūqyqyly. Qūqyq qorǧau organdary şaş al dese bas alyp jatqan körınısın alysqa barmai-aq Qyrǧyzstan azamaty Vikram Ruzahunovty lankes retınde halyqqa körsetpek bolǧan, abaisyzda jüzege aspai qalǧan äreketterınen anyqtauǧa bolady. Sız joǧaryda zaŋdardy özgertu qajet pe degen saual qoiǧan edıŋız, osy tūsta zaŋ bar, bıraq ony qūqyq qorǧau organdary elemeidı dep aita alamyn, öitkenı tergeudıŋ materialdaryn tergeu aiaqtalǧanǧa deiın eşkımge jariia etpeu turaly zaŋ normalaryn nege jetekşılık etpeidı, al bızdıŋ qūqyq qorǧau organdary tıptı beine jazbany äleumettık jüige taratyp jıberedı. Sonda prokuratura jäne memeleket nege ündemeidı.? Men 2020 jyly Nūr-sūltan qalasynda Janbolat Aǧadıldı öltırdı degen küdıkpen Rahmet Ömırjandı qorǧadym, ol ūstalǧannan keiın ekı kün ötken soŋ kınäsın moiyndaǧan videony äleumettık jüiege salyp jıbergen. Rahmet Ömırjan Saǧynǧaliūly 2020 jyldyŋ 11 qaraşasynan bastap, är kez polisiia qyzmetkerlerınıŋ baqylauynda bolǧan. Iаǧni, būl videony kım tüsırdı jäne kım taratty degen menıŋ jazbaşa saualdarym älı künge deiın jauapsyz qalyp keledı. Sol sebepten laŋkes dep jala jabylǧan azamattardyŋ ısın alqa biler qūramymen (iaǧni halyqtyŋ ökılderınen tūratyn azamattarmen) sotta qarau qajet, sol kezde ǧana şyndyqqa qol jetkızuge bolar degen ümıt paida bolady. -Halyq arasynda 1993 jylǧy Konstitusiiany qaitaru kerek degen talap aityluda. Atalmyş ūsynysqa közqarasyŋyz qalai? -Men 1993 jylǧy Konstitusiiany qaitaru qajet degen talapty ekı qolymdy köterıp tūryp qoldaimyn. Sūhbattasqanyŋyzǧa raqmet!
Inju ÖMIRZAQ,
"Adyrna" ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
