MYŊ BÖLME men BIR ǦANA BÖLME hikaiasy
(jaŋa ministr Asqar Quanyşūly bauyrymyzdyŋ «qūlaǧyna altyn syrǧa»)
Keşe Türkiianyŋ Atatürk atyndaǧy Mädeniet, tıl jäne tarih akademiiasy (Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu) ūiymdastyrǧan jiynda baiandama jasadyq. (Akademiia atauynyŋ qūramyndaǧy «uüksek» degen sözdıŋ «eŋ joǧarǧy deŋgeidegı märtebe» degendı bıldıretının aita keteiık). Basqosuǧa Özbekstan, Qazaqstan jäne Qyrǧyzstan memleketterınen üş professor ǧana şaqyryldy. Yş-aq baiandama jasaldy. Är baiandamanyŋ reglamentı — bır saǧattan. Är baiandamadan keiın, kemınde, bır saǧattai sūraq-jauap türınde pıkır alysu boldy. Odan keiın är baiandama 2-3 saǧat talqylanyp, tūjyrym jasaldy. Jiyn ekı künge sozyldy. Qatysuşylary — tıl, ädebiet, tarih, pälsapa, arheologiia, saiasattanu, öner, geografiia, ekonomika, mädeniet, pedagogika, psihologiia, etnografiia, antropologiia, kompiuter ǧylymy jäne t.b. salalardaǧy türık ǧylymi mekemelerınıŋ jetekşılerı, universitetter men memlekettık organdardyŋ basşylary. Äŋgıme ǧylym jönınde örbıdı. Bızge qoiylǧan sūraqtar, negızınen, mynadai baǧytta boldy: * Basqa elderde memlekettıŋ ǧylymdy basqaratyn basty tetıgı bolyp sanalatyn ǧylym akademiiasynyŋ Qazaqstanda ǧana qoǧamdyq bırlestıkke ainaldyryluynyŋ sebebı nede? * Basqa elder akademiialyq ǧylymi jüienı bükıl ǧylym salalaryn üilestıru men ūiymdastyru üşın tiımdı paidalansa, nege sızderde, kerısınşe, akademiialyq märtebe injenerlık, pedagogikalyq, auyl şaruaşylyq, jaratylystanu, äleumettık, medisinalyq, äskeri ǧylymdar, memleket basqaru sekıldı bırneşe memlekettık jäne memlekettık emes akademiialarǧa berıldı? * Saitynan baiqaǧanymyzdai, Bılım ministrlıgıne ǧylymi mekemelerdıŋ tek bır bölıgı ǧana jatatyn körınedı… Sonda memleket ǧylymdy tūtas jäne jeke-jeke baǧyttary boiynşa qalai josparlap, baqylaidy, zerttep, saraptaidy? Alqaly basqosuǧa qatysqan ǧalymdar elımızdegı soŋǧy oqiǧalarǧa alaŋdauşylyq bıldırıp, şynaiy janaşyrlyq tanytyp, mūndai keleŋsızdıkterdıŋ endı qaitalanbauyna niettestıgın bıldırdı.
Jiynda: «Qazırgı kezde qarjylyq, materialdyq qūndylyqtarǧa basa nazar audaryluda. Ol tüsınıktı de. Alaida, bızdıŋ pıkırımızşe, soŋǧy jyldardaǧy Qazaqstannyŋ eŋ auyr şyǧyny — ǧylymdy älsıretkenı jäne ǧylymi akademiialyq jüienı joia jazdaǧany bolyp otyr. Öitkenı damyǧan ǧylymsyz mädeniettı örkendetu, ekonomika men qarjylyq jüienı, auyl şaruaşylyǧyn damytu, saiasati tūraqtylyq mäselesın şeşu de bos äureşılık» — degen pıkır aityldy.
Taǧy bır asa qyzyǧarlyq jaitpen bölıssem deimın. Türık memleketı būl jiyndy ūiymdastyruşy akademiiaǧa arnaiy salyp jatqan jaŋa ǧimaratty biyl bıtıredı eken (özderınde köpqabatty ǧimarat bar bola tūra!).
Jaŋa keŋselerıne akademiia basşylyǧy tyŋ tūjyrymdamamen, sony közqaraspen, jūmystarymyzdy taza akademiialyq jüiege tolyq säikestendırıp köşemız dep şeşıp otyr. Iаǧni özbekter, orystar, äzerbaijandar, gruzinder, ukraindar, belorustar, nemıster, japondar, aǧylşyndar, koreiler siiaqty ǧylymdy qamqorlyqqa aludy basty ūstanym etıp otyr. Sondyqtan är elden bır-bır ǧalymnan şaqyryp keŋeitılgen akademiialyq alqalyq jinalystaryn täjıribe almasu baǧytynda jalǧastyrudy josparǧa qoiǧan.
Būdan keiıngı jiyndarǧa Qytai, Malaiziia, Koreia jäne Japoniiadan ǧalymdar şaqyru közdelgen. Sodan soŋ Europa men Amerikanyŋ tanymal ǧalymdary tyŋdalady. Būnyŋ bärı ozyq täjıribenı meŋgeru jäne basqalarynyŋ qatelerın qaitalamau maqsatynda jasalyp otyrǧan igı ıs ekenı aitpasa da tüsınıktı.
Jaŋa ǧimarat jūldyz pışınınde bolady eken. Jūmys bölmelerınıŋ kölemı 100 myŋ (jüz myŋ!) şarşy metrden astam. 4 qabaty jer astynda (arhiv, qoima jäne t.b.), 4 qabaty jer üstınde bolady. Ülken kıtaphana, keŋ, tolyq jabdyqtalǧan keŋseler de jeterlık...
…Türık elınıŋ bır ǧana ǧylymi ūiymynyŋ enşısıne kölemı MYŊ BÖLME bolatyn ǧimarat būiyryp jatqanda öz elımızde bolyp jatqan keibır jaittardy aituǧa, tıptı, qorlanady ekensıŋ.
Bır-aq mysal keltıreiın. Men şetelde jürgende «Almatyda Assambleia ornalasqan üiden akademikter Äbduälı Qaidar men Ömırzaq Aitbaiūly jiyrma jyldan astam uaqyt el igılıgı üşın jūmys jasaǧan BIR ǦANA BÖLME «maŋdaiymyzǧa syimai», «Bosatyŋyz!» dep jatyr» degen habar aldym.
«Ainalaiyndar-au, Halyqaralyq «Qazaq tılı» qoǧamynyŋ basşylyǧy astanaǧa köşırıldı, sol jaqtan olarǧa jaŋa oryn berılıp jatyr. Qoǧamdy qūrǧan akademikterdıŋ kielı ornyn zaŋdy mūragerı bolyp sanalatyn «Halyqaralyq «Qazaq tili» akademiiasy» tūraqty türde qarap tūruǧa, üzdıksız jinalystar, kezdesuler ūiymdastyryp, qazaq tılınıŋ ǧylymi-qoǧamdyq alaŋ retındegı qyzmetın jalǧastyruǧa kelısımın berıp otyr. Bızge Qoǧamnyŋ basşysy Berık Äbdıǧaliūly: «Sızder bızge kereksızder, bırge jūmys ısteimız. Akademiia basşysy Qoǧamnyŋ Töralqa müşesı, al Erekeŋnıŋ (iaǧni menıŋ) orynbasary Bijomart Qapalbek – menıŋ keŋesşım» dese de, būǧan Aqparat jäne qoǧamdyq damu ministrlıgı (jaŋa ministr Asqar Quanyşūly bauyrymyzdyŋ «qūlaǧyna altyn syrǧa») rūqsat bermei jatyr deidı «Dostyq üiınıŋ» basşylary.
Amal neşık, akademik Ömırzaq Aitbaiūly öz aqşasyna kezınde satyp alǧan kabinet jihazdaryn, ūlaǧatty ūstazdyŋ qoljazbalaryn, kıtaptaryn jäne (eŋ maŋyzdysy!) bızdıŋ boitūmarymyzǧa ainalǧan, Ömekeŋ mäŋgı saparyna attanǧanşa qolynan bır tastamaǧan syrlas jan dosy – qazaqtyŋ qara dombyrasyn — osylardyŋ bärın bölmeden şyǧaryp, bosatuymyz kerek bolyp tūr...
Aruaqtan qoryqpaityndar bükıl sanaly ǧūmyrlaryn qazaq tılı üşın, qazaq tıl ǧylymy üşın sarp etken qos akademiktıŋ mūrasyn Almatyǧa syiǧyzar emes. Endı, Ömekeŋnıŋ balalary men ınılerı, jaqyn şäkırtterıne: «Myna qūndy dünienı sızder ǧana alyp ketuge qūqylysyz. Ony üilerıŋızde saqtaisyz ba, elge, kielı Türkıstanda aşylǧaly jatqan muzeige joldaisyz ba, özderıŋız bılesızder» deuden basqa amalymyz qalmai otyr...
«Bır ǧana bölmede ne tūr?!» deitınder bar, ärine. Alaida, mäsele tereŋde jatyr. Būl şeşım – Assambleiada özge ūlttarǧa memlekettık tıldı tegın oqytyp otyrǧandardy, qazaq tılın qazaqtyŋ jerınde öz üiınen quu dep esepteimız!
Alla qalasa, erteŋ-bürsıgünı elge oralamyz. Jaǧdaidyŋ aujaiyn anyqtap, mäselenı Töralqa mäjılısınde qarastyramyz…Memleket basşysy jariia etken «halyq ünıne qūlaq asatyn memleket» ūran sözderge emes, qarapaiym naqty ısterdıŋ oryndaluyna köŋıl böletınıne bek senımdımız!
Erden QAJYBEK,
"Adyrna" ūlttyq portaly
