Ükılı Ybyrai qazaq mädenietıne öz ülesın qosty, onyŋ bır ǧana «Gäkku» änı «Qyz Jıbek» operasynyŋ arqauy bolyp, Küläştıŋ esımın älemge paş etkenı barşamyzǧa belgılı.
Änşı bar Kökşetauda talai ırı,
Ybyrai top jarǧannyŋ o da bırı.
Qaŋbaqşa qyz-bozbala qaǧyp alyp,
Jaiylǧan talai äsem än men jyry.
Özı aqyn, än şyǧarǧyş, dombyraşy,
Sauyqtyŋ jan dumany, bolǧan pırı.
Aqyryp arystandai än salady,
Ybyrai jüirık tarlan älı tırı.
Keŋ alqym, keŋ kömeilı, dausy kernei,
Aqyrmai än salmaidy, kökırek kermei,
Astyna alty qyrdyŋ estıledı,
Şyrqasa ekılenıp qūlaş sermei, -dep Säken Seifullin jyrlaǧandai, Ybyrai Sandybaiūly halqymyzdyŋ teŋdesı joq daryndy aqyny, sūlulyq pen jastyq şaqtyŋ jyrşysy.
Bas kiımıne ükı taǧyp, jasynan serılık jolǧa tüsken balaŋ jıgıt Ükılı Ybyrai atanady.
Ybyrai būrynǧy Kökşetau, qazırgı Soltüstık Qazaqstan oblysy Aiyrtau audanyna qarasty «Jalǧyztau» bökterınde 1858 jyly düniege kelgen. Ybyraidyŋ arǧy atasy Säbden batyr.
Äkesı Sandybai da segız qyrly bır syrly önerlı bolǧanmen kedeilıktıŋ mehnatyn körgen jan edı. «Äke balaǧa synşy» demekşı, boiynda önerdıŋ ūşqyny bar balasyna zergerlıktı miras etıp qaldyram degen oiy ıske aspai, änşı Ybyrai oiyn-toida än salyp, serılık qūrǧandy täuır köredı. Sūlu qyz, qūmai tazy, jüirık at pen qyran bürkıt jastyq şaǧynyŋ qūmary bolǧan ol kezı kelgende bırer auyz öleŋ şyǧaryp, jürgen ortasyn dumanǧa böleidı.
El qydyrǧan serılık şaqta Hakima atty qyzǧa ǧaşyq bolyp, aidai arudy aqquǧa teŋep, «Gäkku» änın şyǧarady. Qyzǧa köŋılın bıldırgende Hakima:
Aqynǧa nege kerek qūr myrzalyq,
Süigenın jautaŋdatyp, oiǧa salyp,
Ait-taǧy sertıŋe jet-degen maqal,
Bolmai ma şyrqasa än ömırge azyq - dese, Ybyrai oǧan bylaişa jauap qaitarady:
Tausylmas dariiasy äzıl-nazdyŋ,
Mamyǧy jaqsyǧa em, qoŋyr qazdyŋ,
Qyl arqan er moinynda şırımeidı,
Perıştem, jännäbıŋe qaryzdarmyn,- deptı. Söitıp, jürektı terbegen ädemı äuen änge ainalǧan desedı.
Aŋyz boiynşa Ybyrai segız jasynda tüs köredı. El Sasyqköldıŋ jaǧasynda eken. Köldıŋ maŋynda bıreudıŋ aiǧailaǧan dausy estıledı. Qarasa, qolyna dombyra ūstaǧan aqsaqaldy şal. Ol Ybyraiǧa jaqyndap: Şyraǧym, mynany saǧan syiladym,- dep dombyrasyn ūsynady. Ybekeŋ aqsaqaldyŋ syiyn qabyl alady. Sol künnen bastap än şyǧarǧyş bolyp ataǧy elge jaiylǧan desedı.
Ybyrai jasy ülken Orynbai, Bırjan, Aqandardyŋ jolyn quǧan ızbasary.
Aqqumen aspandaǧy ün qosamyn,
Şyǧarsam aşy küidı tüpten tartyp,- dep tolqyndata än salǧan Bırjansalǧa arnap Ükılı Ybyrai «Şalqyma» degen änın şyǧarǧan.
Kezınde Qarauyl ışınen şyqqan Şöbek balalarynyŋ bırı Mämbetälı Ükılı Ybyraidy Peterbor qalasyna aparyp, muzykalyq bılım aluyna qamqorlyq jasaǧan. Bıraq äldebır sebeppen ol oquyn jalǧastyra almaǧan.
«Qazaqtyŋ halqyna aty şyqqan aqyndardyŋ bırı Qalmaǧambettıŋ Taijanynyŋ tür-tūlǧasy, bet-beinesı aumaǧan Ybyrai siiaqty» degen eken bır estelıgınde halyq jazuşysy Säbit Mūqanov.
Taijan Ybyraidyŋ apasy Böpıştıŋ balasy. Naǧaşysynan bata alǧan önerlı jien özınıŋ Kökşeden elge oralar şaǧynda:
Halqym süiıp atymdy qoiǧan Taijan,
Egız tuǧan anadan Arǧyn,Naiman,
Osy arada böten eş jūmysym joq,
Bata alǧaly kelıp em Ybyraidan.
On ekı ata-Atyǧai, segız ata-Qarauyl,
Jienge ūmytpaityn tidı paidaŋ, - dep alǧysyn bıldıredı. Tek Taijan ǧana emes, İmanjan Jylqaidarov, Moldahmet Tyrbiev syndy sol öŋırdıŋ halyq aqyndary Ükılı Ybyraidy ūstaz tūtqan.
Ybyrai Atbasar öŋırınde jürıp sūlu da jıbek mınezdı Altynai esımdı qyzǧa ǧaşyq bolady. Ekı jas bırın-bırı ūnatqanmen bıreuge aittyryp qoiǧan qyz ata saltyn būza almaidy. Sol joly ǧaşyqtyq sezımmen «Altybasar» änı tuady.
1923 jyly İsa Baizaq Qyzyljarǧa keledı. İsanyŋ osy elge kelgenın estıp, Säbit Mūqanov Ükılı Ybyraimen jolyqtyru üşın Ybekeŋ tüsken üige ony alyp keledı. Odan ärı äŋgımenı Säbit atamyz jalǧastyrady. Būl estelık Qazaq radiosynyŋ altyn qorynan alyndy.
Säbit Mūqanov:
«Men İsany 1922 jyly kördım. Qyzyljar qalasynda Aqqatynnyŋ Qaliynyŋ üiınde Janpeiıs deitın jaqyn adam päterde tūratyn. Ükılı Ybyrai aqyn kelıp sol üide jatyr eken. Keşkısın bır saba qymyz alyp sol üige qonaq şaqyrdy. Jūrt jinala bastady. Men jasym kışırek bolǧan soŋ İsany aldyraiyq degen soŋ arbakeş alyp, aqyndy ızdep sol kezdegı Aqmola guberniiasynyŋ atqaru komitetınıŋ töraǧasy Mūqaş Orynbaev degen jıgıttıŋ üiıne keldım. Oblystyq atqaru komitetınıŋ qara arǧymaǧymen men faeton arbasyna qatar mınıp kele jatyrmyz. İsa psiholog bolatyn. Keskınıme qarap boljap qoidy. - Säbit, senıŋ keskınıŋde bır sūmdyq bar, bır jerge ūryndyruǧa äkele jatqan joqsyŋ ba? Tüsıŋ soǧan keledı - dedı. - El jinalyp, sızdıŋ Ükılı Ybyraimen aitysqanyŋyzdy qalap otyr, aqynmen qaǧysqanyŋyzdy qalap otyr - dedım.
- Joq, äkemdei kısımen qaǧyspaimyn. Aqyndyq jolǧa tüskendegı ūstazym, pırım Qūdaibergendı jeŋgen adammen aitysqanym jaraspaidy:
Sūrasaŋ menıŋ atym Qūdaibergen,
Halqyma aitqan sözım ūnai bergen.
Tüsıme Qyzyr Iliias kırgen şaqta,
Qol sozyp dombyrany sūrai bergem, - dep Qūdaibergendı jeŋgen juan sıŋır aqyn ǧoi, Ybyrai» degen sonda İsa Baizaqov.
Ükılı Ybyrai ekpındete öleŋ aitqanda dauyldatyp, astan-kesten ǧyp jıberetın.
Bolat degen baidyŋ üiınde öleŋ bastap «äu» degende sol üidegı külın alyp tastaǧan nan pısıretın peştıŋ qasynda ūiyqtap jatqan mysyq şoşyp ketıp, ystyq peşke kırıp ketkenı älı esımde. Ybyraidyŋ dauysy küştı boluşy edı.
Esıkten kırgen İsany körıp, Ybyrai: « Keŋes kelbırıŋkeden, jüirık bestıden» deuşı edı, maŋdaiy, mūrny, ernınıŋ bıtuı aldyna qarai şauyp tūr eken. Mynau naǧyz ören jüirık bolar -degen.
İsa aitysudan bas tartyp,Ükılı Ybyraidyŋ «Gäkku» änınıŋ äuenımen qyryq auyz arnau poemasyn sol arada şyǧaryp, köpşılıktı täntı etken.»
1927 jyly jazda Säken Seifullin Qyzylordadan Kökşetau öŋırıne jer bölıs nauqanyn ötkızuge barady. Säken Ybyraimen Burabaida kezdesedı. «Kökşetaudyŋ biıgı-ai» dep än bastap, şaryqtau şegıne jetkende: - «Iаpyrai, mūndai da biık, körkem dauys bolady eken! - dep änşını qūşaqtap betınen süigen de bırer auyz öleŋ arnaǧan edı:
Tusa eger önerlı eldıŋ baqtarynda,
Bılım alyp jürse de baptarynda,
Bırjan sal, Aqan serı, Ybyrailar,
Almas edı, Şaliapindı qaptalyna,- dep oiyn tüiındegen.
Ükılı Ybyrai alpystan asqan şaǧynda «Qaldyrǧan» änın şyǧarady. Ybyrai taǧy da tüs köredı. Tüsınde sūlu kelınşek külım qaǧyp, oŋ şyrai bıldırıp, äsem än salady. Oiana kelse älgı än oiynda sairap tūr eken. Qolyna dombyrasyn alyp tartyp körse än sazyna öleŋ iırımderı kele bastaidy. Osy kezde jan dosy Sūraǧan esıkten kırıp kelse kerek. Sondaǧy şyqqan ändı Qapaş Qūlyşeva oryndap jür.
Men Ükılı Ybyraidyŋ änderın bala kezımnen köp tyŋdadym. Qyzyljar öŋırınde Şalaqyn audanynan qarasty Qosköl auly bar. Sol auylda serılerdı közın körgen aitys aqyny, änşı atamyz İgıbai Älıbaev tūratyn. Būl auyl bızdıŋ auylǧa üş şaqyrym jerde edı. İgıbai aqyn bızdıŋ üige jiı keletın. Sondaǧy süiıp aitatyn änderınıŋ bırı - Ükılı Ybyraidyŋ «Qyzyl asyǧy» edı. Būl än myŋ qūbylǧan äuezdılımen, jarasymdy äzılımen äserlı.
Ybyrai ertegı, dastandardy jatqa bıletın. «Totynyŋ toqsan tarauy», «Altyn balyq», «Mūŋlyq-Zarlyq», «Qyz-Jıbek» dastandaryn, Säkennıŋ «Kökşetau», «Oqjetpesın» jatqa aitady eken.
... Kökşetauda küzgı järmeŋke ötıp jatqan şaq. Salt atty adamdar qorşaǧan ortada Ükılı Ybyrai än salyp tūr. Saqal-şaşy appaq qudai. Üstınde barqyt jaǧaly, ädemı tıgılgen keŋ tüie jün şekpen.Ūzyn balaqty qoŋyr şalbaryn etıktıŋ syrtynan jıbergen, basynda qūndyz börık. Qolynda ükılı dombyra. Halyq tym-tyrys änşını tyŋdap tūr.
Dünienı jaŋǧyrtqan ataqty änşınıŋ qūdırettı dausy bırde şyrqai biıktei qalyqtasa, endı bırde sezım iırımderımen örnektele äser beredı. Sol bır än saraiynan küŋırene şyqqan dauys tyŋdauşysyn ūiyta tüskendei.
«Uä, pälı, örkenıŋ össın, Ybyrai» degen dauystar tūs-tūstan alǧysyn jaudyrdy,- dep eske alady öz estelıgınde belgılı ǧalym Esmaǧambet Ysmaiylov.
Ybyrai öner iesıne tän oinaqy da erekşe mınezımen jūrtqa jaqqan. Bırde ötkır, bırde äzıl aralas sözderımen, tereŋ oily änderımen tyŋdauşysyn baurap, jürekterge jol tapqan.
Ybyrai Sandybaiūly Keŋes zamanynda quǧyn-sürgınge ūşyrap, jazyqsyzdan-jazyqsyz halyq jauy atanady. «Basqa päle tılden» demekşı, qazaqta jer dauy, jesır dauy degen bolǧan ǧoi. Şabyndyq jer üşın Moldahmet Küderbekovpen sözge kelgen Ybyraidyŋ soŋynan synyqqa syltau ızdegen aŋduşylar köbeiedı. Ol azdai Käden degen kısınıŋ kelınşegı süimei qosylǧan soŋ küieuın mensınbei, Ybyraidyŋ tuǧan ınısı Şalǧynbaimen köŋıl qosady. Būl ıske de Ybyraidyŋ köp kömegı tiedı.
Mınekei, osydan bastap OGPU- änşı-kompozitor Ükılı Ybyraidy qudalai bastaidy. Söitıp, ökpege qisa da ölımge qimaityn aǧaiyn el erkesı, arqaly aitys aqyny Ybyrai Sandybaiūlynyŋ 70-ten asqan şaǧynda köp mūŋlyqtyŋ bırı bolyp aq türmenıŋ torynan telmıruıne sebepker bolady.
1959 jyly Joǧarǧy Keŋestıŋ deputaty, halyq jazuşysy Säbit Mūqanov sol kezdegı Qazaqstan Ortalyq komitetınıŋ hatşysy Jandıldin joldasqa Ybyrai Sandybaiūlynyŋ aqtaluy jönınde jazǧan hatynda: «Ataǧy keŋ taraǧan qazaqtyŋ aqynyn, ärı sazgerı Ybyrai Sandybaiūly 1929 jyly «ıstı bolyp» kulak esebınde sottalyp ūzamai ölgen. Ol tamaşa öleŋderımen köpşılıktı dumanǧa böleuşı edı. Ükılı Ybyrai qazaq mädenietıne öz ülesın qosty, onyŋ bır ǧana «Gäkku» änı «Qyz Jıbek» operasynyŋ arqauy bolyp, Küläştıŋ esımın älemge paş etkenı barşamyzǧa belgılı. Naqaqtan jala jabylyp, quǧyn-sürgın qūrbany bolǧan halyq aqyny Ybyrai Sandybaevtyŋ aqtaluyn şyndyq talap etedı. Osymen qosa men Ybyraidyŋ 1924 jyly tüsken suretın tapsyramyn» degen eken Säbeŋ.
Osy hattan keiın Ortalyq Komitet Ybyrai ısın qaita qaraudy tapsyrady.
1959 jyldyŋ 22 jeltoqsanynda Ükılı Ybyrai aqtalady.
Halqymyzdyŋ ūlttyq önerıne üles qosyp, «Gäkku», «Süigenım ketıp barady qasyma erıp», «Qaraköz», «Qaraqat köz», «Jiyrma bes», «Jaimaqoŋyr», «Qaratorǧai», «Şalqyma», «Qaldyrǧan», «Altybasar», «Aŋşynyŋ änı», «Qyzyl asyq», «Sūlu Kökşe» syndy änderımen esımı el ışınde jattalǧan qaitalanbas dara tūlǧa, tabiǧi daryn iesı osylaişa jaryq düniemen qoştasady. Şyndyq üşın şyryldaǧan ǧaziz jan ädıletsızdık pen saiasi quǧyn-sürgınnıŋ qūrbany bolady.
Osy oraida ömırınıŋ qyryq jylyn halqymyzdyŋ äigılı änşısı, aituly aqyny Ybyrai Sandybaiūlynyŋ ömırı men şyǧarmaşylyǧyn zertteuge arnaǧan Qyzyljarlyq jurnalist Särken Aiapbergenūly Qūlmaǧambettıŋ eŋbegın erekşe atau abzal.
«Qairan Gäkku» atty zertteu jinaǧynda el ışındegı Ükılı Ybyrai jaily aitylǧan aŋyz-äŋgımenı jinap, tergeu oryndaryndaǧy, oblystyq mūraǧattaǧy ıs qaǧazdardy zerttep köp eŋbek sıŋırgen aǧamyz artyna qūndy dünie qaldyrǧan öner janaşyry.
Bız äue tolqynynan änın tyŋdap, jan azyǧyna balaǧan Ükılı Ybyraidyŋ önerı men ömırı jaily tarih osylaişa syr şertedı.
Kielı önerımen aty aŋyzǧa ainalǧan Ükılı Ybyrai syndy tūlǧanyŋ uaqyt ötken saiyn halyq qazynasyna qosqan änderı keler ūrpaqqa baǧa jetpes mūra ekenı sözsız.
Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı
QR Mädeniet qairatkerı
Qazaqstan Jurnalister odaǧy syilyǧynyŋ laureaty
Altyn İMANBAEVA,
