Şetelde oqyp jürgenımde «Nege köptegen elder kedei, tūraqsyz jäne teŋsız?» dep atalatyn sabaq aldym. Sodan «Qazaqstan qaitse damidy?» degen ataumen jetpıs bettık kurs jūmysyn jazdym. Būiyrsa, kıtap etıp şyǧaryp jıberu oiymda jür.
Damu degen köptegen faktorlar äser etetın kürdelı ärı keşendı tüsınık.
Sol köp faktordyŋ bırı – tıldıŋ mazmūny. Būl ne degen söz? Tarqatyp aitaiyn.
QAZAQSTANDY DAMYTU ÜŞIN QAZAQTARDY DAMYTU KEREK
Qazaqstan damu üşın osynda tūratyn ärbır adam damuy kerek. Kelısesız ǧoi? Adamnyŋ damuy degen bäsekelestıkke qabılettı bılımge ie bolu. Adam ekı ölşemde damidy: fiziologiialyq jäne intellektualdyq. Adamnyŋ denı sau bolsa, aua jūtyp, tamaq jep, su ışıp jürse, qalasa da, qalamasa da fiziologiialyq tūrǧyda dami beredı. Iаǧni öz tabiǧatyŋyzdyŋ şegıne deiın boiyŋyz ösedı, salmaǧyŋyz artady. Al adam intellektualdyq tūrǧyda özdıgınen damymaidy, özın qamşylap, bılım alyp, jaŋany üirenıp, täjıribe alsa ǧana damidy. Adam damuy degende men intellektualdyq damudy meŋzep otyrmyn. Demek adam intellektualdyq tūrǧyda damu üşın oǧan köptegen aqparat kerek. Älemde aqparattyŋ maǧynasy bır, bıraq ärtürlı tılde qūlttanady. Eger ol tıldı bılmeseŋız, aqparattyŋ kıltın aşa almaisyz, iaǧni tüsınbeisız. Iаǧni, Qazaqstan azamattaryn damytu üşın (qazaqtıldı köpşılıktı) adamzattyŋ aqyl-oiy, aqparaty qazaq tılınde boluǧa tiıs.QAZAQTARDY DAMYTU ÜŞIN QAZAQ TILIN DAMYTU KEREK
Al qazaqtardy damytu üşın ne ısteu kerek? Qazaq tılın damytu kerek. Osy söz keibıreulerdıŋ şymbaiyna batady. «Qazaq tılı onsyz da damyǧan tıl» deidı. Kelısem. Bıraq qazır tıldıŋ bailyǧy sol tılde bar sözdıŋ sanymen emes, sol tılde bar aqparattyŋ kölemımen ölşenedı. Eger tek qazaq tılın bıletın jastarymyz myqty därıger nemese bılıktı injener bola almasa, tıldı qalai damyǧan dep aita alasyz. Tılde bar bailyq, iaǧni aqparat zamanaui adamdy intellektualdyq tūrǧyda baiyta, damyta almasa, sözdık qordyŋ köptıgınen ne paida! Bır sözben aitsaq, kımnıŋ aqparat alatyn tılı kedei bolsa, sonyŋ özı de kedei bolady.QAZAQ TILIN DAMYTU ÜŞIN QAZAQ TILINIŊ MAZMŪNYN DAMYTU KEREK
Osy senımdı serık etıp, osydan tört jyl būryn, Amerikadan oralǧan soŋ, ol kezde memlekettık qyzmette joqpyn, Mazmundama jobasyn bastadym. Maqsatym: älem oqyrmandary talasyp oqityn üzdık kıtaptardy qazaqşaǧa audaru arqyly qazaq tılınıŋ mazmūnyn damytu edı. Sebebı öz senımım jäne zertteuım boiynşa, qazaq tılınıŋ mazmūnyn damytsaq, qazaq tılı damidy, qazaq tılın damytsaq, qazaqtıldı jastar damidy, qazaqtar damysa, Qazaqstan damidy. Sonymen bırge Mazmundama jobasyn bastau turaly şeşımge şabyt bergen myna jaǧdai. Bır tanysym aityp bergen oqiǧa. Şetelden elge qonaqqa kelgen qandas bauyrymyz soŋǧy şyqqan kıtaptardy alyp keteiın dep «Melomanǧa» barǧan ǧoi. Tüŋılıp telefon soǧady. 95% kıtap orysşa dep. «Atamūraǧa» bar degen. Barǧan. Taǧy da telefon soǧady. Mūndaǧy «Abai joly» siiaqty kıtaptardan basqa eşnärse joq, olardy būryn äke-şeşemız äkeletın, üide tolyp tūr, jaŋa kıtaptar kerek deidı. Amal joq, keşırım sūraǧan. Jaǧdai sondai. Endı ne ısteimız? Ekı joly bar. Bırı - reaktiv jol: memleket qaida qarap otyr, qazaq tılı ölıp bara jatyr dep aqyrzaman soǧu. Ekınşısı - proaktiv jol: özıŋe osy olqylyqty tüzetu üşın men ne ıstei alamyn dep sūraq qoiu jäne qolyŋnan keletındı ısteu. Mazmundama osylai düniege kelgen. Älemde jylyna 2 mln. atau kıtap şyǧady. Ökınışke qarai, sol bılım mūhitynyŋ bır tamşysy da qazaqşaǧa audarylmaidy. Qazaqqa Mazmundama siiaqty jüzdegen jobalar kerek. Tüiındesek, QAZAQSTANDY DAMYTU ÜŞIN QAZAQTARDY, QAZAQTARDY DAMYTU ÜŞIN ONYŊ TILIN, AL TILIN DAMYTU ÜŞIN ONYŊ MAZMŪNYN, IаǦNİ KONTENTIN DAMYTU KEREK.ALAŞTAN QALǦAN AMANAT
Mūny alaşordaşylar erte tüsıngen. Qandai jauapty qyzmet atqarsa da, barlyǧy da aǧartumen ainalysqan, gazet şyǧarǧan, kıtap jazǧan, audarmamen şūǧyldanǧan. Sebebı qazaq tılınıŋ kontentın qalyptastyru - Qazaqstan damuynyŋ ırgetasy, bazisı. Özımdı alaşordalyqtarmen salystyrmaimyn, bıraq olardyŋ jantalasy men janaiqaiyn özımnen ötkızıp kördım jäne jaqsy tüsınemın. Mazmundama men üşın aqyly emes, qoǧamdyq qyzmet, taza entuziazm. Jūmystan üige kelgen soŋ jäne demalys künderı balalaryma tiesılı uaqytty otbasymnan ūrlap qazaq tılınıŋ damuyna jūmsaimyn. Memlekettık qyzmette jürıp aǧartuşylyqqa köp uaqyt böle almaitynyma ökınemın. Şyndap kelgende, memlekettıŋ damuy qazaq tılınıŋ damuyna täueldı ekenın tüsınetın adamdar üşın menıŋ qoǧamdyq qyzmetımnıŋ özı memlekettık qyzmettıŋ bır türı dep sanaidy dep oilaimyn. Menıŋ baqytyma orai, memlekettık qyzmetkerler şyǧarmaşylyq jäne qoǧamdyq qyzmetpen ainalysuǧa qūqyly. Eger zaŋ özgerıp, qoǧamdyq qyzmetımdı jalǧastyra almaityn bolsam, aldymda sondai taŋdau tūratyn bolsa, memlekettık qyzmettı qūrban eter edım. Nege? Sebebı qazaq tılın damyta almasaq, memlekettı de damyta almaimyz. Memlekettıŋ damuy memlekettık tıldıŋ damuynan bastalady. Memlekettı damytatyn alǧyşart tūralap jatsa, memleketke qyzmet et, etpe, bärbır emes pe?TYRNAQ ASTYNAN KIR IZDEUŞILERGE JAUAP
Soŋǧy aptada şymkenttık aqparattyq keŋıstıkte maǧan şabuyl bastaldy. Kımder jäne ne üşın şabuyldap jatqanyn jaqsy bılemın. Osy jazbama arqau bolǧan solar. Är närsenıŋ bır qaiyry bar degen. Bırınşıden, Mazmundama kommersiialyq ūiym emes, iaǧni biznes emes, qoǧamdyq qor. Bastapqyda ūltjandy azamattar qoldau körsettı. Keiınnen, satylǧan kıtaptar jaŋa kıtaptarǧa jalǧasty. Sondyqtan alǧaşqy 2019 jyly 3 kıtap şyqty, 2020 jyly 11 kıtap şyqty, 2021 jyly 38 kıtap şyqty. Biyl 78 kıtap şyǧaru josparlanǧan. Kıtaptan tüsken qarjy Mazmundama-nyŋ missiiasy – qazaq tılınıŋ mazmūnyn damytuǧa, odan da köp kıtap şyǧaruǧa jūmsalady. Aqqala qalarda qardy döŋgeletesız, qar tez oralady. Sol siiaqty jylda şyǧarylatyn kıtap sany mūnda da geometriialyq progressiiamen ösuge tiıs. Sebebı Mazmundama tapqan tabys qaitadan qazaq tılınıŋ damuyna jūmsalady. Sebebı Mazmundama – kommersiialyq ūiym emes, qoǧamdyq ūiym. Ekınşıden, būl kıtaptardy şyǧaruǧa memleket qarjy bölgen joq. Mazmundama-nyŋ basty ūstanymy naryq üşın, iaǧni halyq üşın jūmys ısteu. Eger halyq şyǧarǧan kıtaptardy satyp almasa, Mazmundama jūmysyna degen qajettılık joq degen söz. Qūdaiǧa şükır, oqyrman tarapynan sūranys paida boldy. Kıtaptar Qazaqstandaǧy barlyq dükenderge şyqty. Sondyqtan, ardaqty aǧaiyn, qazaq tılıne degen sūranysty arttyru är qazaqtyŋ qolynda. Qyzdyŋ jasauyna kıtap salyŋyz, toibastarǧa kämpet-sämpet emes, kıtap taratyŋyz. Qazaq tılıne sūranys bolmasa, būrynǧydai (qazırgıdei de) qazaq tılı bılım men ǧylymnyŋ, aqparattyŋ emes, otbasy men aǧaiyn arasynda tıldesuge ǧana jaraityn tıl bolyp qala bermek. Mazmundama-da qazır jüzge juyq ideialas, missiialas adamdar jūmys ısteidı. Olardyŋ aq köŋılı men adal nietıne orai, Mazmundama-nyŋ oquşylarǧa arnalǧan kıtaptaryn, byltyr Balalar jäne jasöspırımder jyly aiasynda, Qazaqstannyŋ mektepterı ala bastady. Şyny kerek, Mazmundama üşın oqyrman dükennen satyp ala ma, mektepter satyp ala ma, bärıbır, tüsken qarjy qaitadan qazaq tılınıŋ damuyna jūmsalady. Kıtap qanşa satylsa, sonşa jaŋa kıtap şyǧady. Üşınşıden, mektepter Mazmundama-nyŋ, jalpy baspalardyŋ kıtaptaryn nege bır közden satyp alady? Jyl saiyn Bılım jäne ǧylym ministrlıgı mektepter satyp alatyn kıtaptar tızımın jariialaidy. Byltyr sondai bes myŋnan asa oqulyq pen oqu qūraldarynyŋ jäne ädebi kıtaptardyŋ tızımın jariialady. Onyŋ ışınde Mazmundama-nyŋ 31 kıtaby ǧana engen. Ministrlık sūranysty zerttep, tızımdı özderı jasaidy. Jäne de Mazmundama şyǧaryp jatqan kıtaptar avtorlyq qūqyq negızınde şyǧady. Iаǧni Mazmundama-nyŋ kıtaptaryn tek Mazmundama şyǧara alady. Iаǧni mektepter bır közden ala ma, konkurs negızınde ala ma, Mazmundama-nyŋ kıtaptary bolsa, tek Mazmundama-dan ala alady. Törtınşıden, menı keibıreuler şetel kıtaptaryn audarady, şetelşıl dep aiyptap jür. Nege? Sebebın, basynda aittym, aqparat, mazmūn bır, bıraq türlı tılderde saqtalady. Älemde 8 mlrd halyq bar, Qazaqstanda 19 mln halyq bar. 8 mlrd halyqtyŋ 19 mln halyqtan kontent jasau qabıletı 421 ese joǧary. Bız qalaimyz ba, joq pa, iPhone ne Samsung-tıŋ önımderın tūtynǧan sekıldı, adamzattyŋ oilap tapqan kontentın öz tılımızge audaryp tūtynuǧa mäjbürmız. Tek bız emes, bükıl elder bır-bırınıŋ aqyl-oiyna mūqtaj. Ädette Şymkentte aqparattyq memlekettık tapsyrys ornalastyrar kezde şabuyl köbeiedı. Memtapsyrysty men şeşpeimın. Zaŋy bar, erejesı bar. Sai kelseŋ, konkursqa tüs. Bäsekeles baǧa ūsynsaŋ, jeŋesıŋ.«Synşyl» bır jazbagerge bylai degem: «Köke, jazsaŋyz, jaza berıŋız. Bıraq bır närsenı tüsınıŋız. Menıŋ qazaq tılın damytam degen missiiam bar, ısım bar, Qūdai köp körmesın, demek, ömırımnıŋ mänı bar. Mazmundama audarǧan kıtaptardyŋ ışınde 100-200 jyl būryn jaryq körgen älem ädebietı bar. Demek qazaq oqyrmandary ol kıtaptardyŋ igılıgın 100 jyldan keiın de köretınıne senımım mol. 100 jyldan soŋ bız bolmaimyz, bıraq ısımız, mūramyz qalady. Al sızdıŋ facebook arqyly jazǧan orynsyz türtpegıŋız bır aidan soŋ ūmytylady. Qaitesız. Boiyŋyzǧa negativ jisaŋyz, ömırıŋız de sondai bolady. Odan da uaqyt pen küşıŋızdı ız qalmaityn, bolmaityn är närsege qūrtqanşa, ömırlık missiiaŋyzdy tauyp alyp, sözıŋız ben ısıŋızdı tas qaşaǧandai bır baǧytqa jūmyldyryŋyz, maqsatpen ömır sürıŋız!» dep aqyl aityp edım. Osy sözımdı qaita aitamyn. Osy tūjyrymdy özım de ūstanam.
Şyŋǧys MŪQAN
