Shetelde oqyp júrgenimde «Nege kóptegen elder kedeı, turaqsyz jáne teńsiz?» dep atalatyn sabaq aldym. Sodan «Qazaqstan qaıtse damıdy?» degen ataýmen jetpis bettik kýrs jumysyn jazdym. Buıyrsa, kitap etip shyǵaryp jiberý oıymda júr.
Damý degen kóptegen faktorlar áser etetin kúrdeli ári keshendi túsinik.
Sol kóp faktordyń biri – tildiń mazmuny. Bul ne degen sóz? Tarqatyp aıtaıyn.
QAZAQSTANDY DAMYTÝ ÚShIN QAZAQTARDY DAMYTÝ KEREK
Qazaqstan damý úshin osynda turatyn árbir adam damýy kerek. Kelisesiz ǵoı? Adamnyń damýy degen básekelestikke qabiletti bilimge ıe bolý. Adam eki ólshemde damıdy: fızıologııalyq jáne ıntellektýaldyq.
Adamnyń deni saý bolsa, aýa jutyp, tamaq jep, sý iship júrse, qalasa da, qalamasa da fızıologııalyq turǵyda damı beredi. Iaǵnı óz tabıǵatyńyzdyń shegine deıin boıyńyz ósedi, salmaǵyńyz artady.
Al adam ıntellektýaldyq turǵyda ózdiginen damymaıdy, ózin qamshylap, bilim alyp, jańany úırenip, tájirıbe alsa ǵana damıdy. Adam damýy degende men ıntellektýaldyq damýdy meńzep otyrmyn.
Demek adam ıntellektýaldyq turǵyda damý úshin oǵan kóptegen aqparat kerek. Álemde aqparattyń maǵynasy bir, biraq ártúrli tilde qulttanady. Eger ol tildi bilmeseńiz, aqparattyń kiltin asha almaısyz, ıaǵnı túsinbeısiz.
Iaǵnı, Qazaqstan azamattaryn damytý úshin (qazaqtildi kópshilikti) adamzattyń aqyl-oıy, aqparaty qazaq tilinde bolýǵa tıis.
QAZAQTARDY DAMYTÝ ÚShIN QAZAQ TILIN DAMYTÝ KEREK
Al qazaqtardy damytý úshin ne isteý kerek? Qazaq tilin damytý kerek. Osy sóz keıbireýlerdiń shymbaıyna batady. «Qazaq tili onsyz da damyǵan til» deıdi. Kelisem. Biraq qazir tildiń baılyǵy sol tilde bar sózdiń sanymen emes, sol tilde bar aqparattyń kólemimen ólshenedi.
Eger tek qazaq tilin biletin jastarymyz myqty dáriger nemese bilikti ınjener bola almasa, tildi qalaı damyǵan dep aıta alasyz. Tilde bar baılyq, ıaǵnı aqparat zamanaýı adamdy ıntellektýaldyq turǵyda baıyta, damyta almasa, sózdik qordyń kóptiginen ne paıda! Bir sózben aıtsaq, kimniń aqparat alatyn tili kedeı bolsa, sonyń ózi de kedeı bolady.
QAZAQ TILIN DAMYTÝ ÚShIN QAZAQ TILINIŃ MAZMUNYN DAMYTÝ KEREK
Osy senimdi serik etip, osydan tórt jyl buryn, Amerıkadan oralǵan soń, ol kezde memlekettik qyzmette joqpyn, Mazmundama jobasyn bastadym.
Maqsatym: álem oqyrmandary talasyp oqıtyn úzdik kitaptardy qazaqshaǵa aýdarý arqyly qazaq tiliniń mazmunyn damytý edi. Sebebi óz senimim jáne zertteýim boıynsha, qazaq tiliniń mazmunyn damytsaq, qazaq tili damıdy, qazaq tilin damytsaq, qazaqtildi jastar damıdy, qazaqtar damysa, Qazaqstan damıdy.
Sonymen birge Mazmundama jobasyn bastaý týraly sheshimge shabyt bergen myna jaǵdaı. Bir tanysym aıtyp bergen oqıǵa. Shetelden elge qonaqqa kelgen qandas baýyrymyz sońǵy shyqqan kitaptardy alyp keteıin dep «Melomanǵa» barǵan ǵoı. Túńilip telefon soǵady. 95% kitap oryssha dep. «Atamuraǵa» bar degen. Barǵan. Taǵy da telefon soǵady. Mundaǵy «Abaı joly» sııaqty kitaptardan basqa eshnárse joq, olardy buryn áke-sheshemiz ákeletin, úıde tolyp tur, jańa kitaptar kerek deıdi. Amal joq, keshirim suraǵan.
Jaǵdaı sondaı. Endi ne isteımiz? Eki joly bar. Biri - reaktıv jol: memleket qaıda qarap otyr, qazaq tili ólip bara jatyr dep aqyrzaman soǵý. Ekinshisi - proaktıv jol: ózińe osy olqylyqty túzetý úshin men ne isteı alamyn dep suraq qoıý jáne qolyńnan keletindi isteý.
Mazmundama osylaı dúnıege kelgen.
Álemde jylyna 2 mln. ataý kitap shyǵady. Ókinishke qaraı, sol bilim muhıtynyń bir tamshysy da qazaqshaǵa aýdarylmaıdy. Qazaqqa Mazmundama sııaqty júzdegen jobalar kerek.
Túıindesek, QAZAQSTANDY DAMYTÝ ÚShIN QAZAQTARDY, QAZAQTARDY DAMYTÝ ÚShIN ONYŃ TILIN, AL TILIN DAMYTÝ ÚShIN ONYŃ MAZMUNYN, IaǴNI KONTENTIN DAMYTÝ KEREK.
ALAShTAN QALǴAN AMANAT
Muny alashordashylar erte túsingen. Qandaı jaýapty qyzmet atqarsa da, barlyǵy da aǵartýmen aınalysqan, gazet shyǵarǵan, kitap jazǵan, aýdarmamen shuǵyldanǵan.
Sebebi qazaq tiliniń kontentin qalyptastyrý - Qazaqstan damýynyń irgetasy, bazısi. Ózimdi alashordalyqtarmen salystyrmaımyn, biraq olardyń jantalasy men janaıqaıyn ózimnen ótkizip kórdim jáne jaqsy túsinemin.
Mazmundama men úshin aqyly emes, qoǵamdyq qyzmet, taza entýzıazm. Jumystan úıge kelgen soń jáne demalys kúnderi balalaryma tıesili ýaqytty otbasymnan urlap qazaq tiliniń damýyna jumsaımyn. Memlekettik qyzmette júrip aǵartýshylyqqa kóp ýaqyt bóle almaıtynyma ókinemin. Shyndap kelgende, memlekettiń damýy qazaq tiliniń damýyna táýeldi ekenin túsinetin adamdar úshin meniń qoǵamdyq qyzmetimniń ózi memlekettik qyzmettiń bir túri dep sanaıdy dep oılaımyn.
Meniń baqytyma oraı, memlekettik qyzmetkerler shyǵarmashylyq jáne qoǵamdyq qyzmetpen aınalysýǵa quqyly.
Eger zań ózgerip, qoǵamdyq qyzmetimdi jalǵastyra almaıtyn bolsam, aldymda sondaı tańdaý turatyn bolsa, memlekettik qyzmetti qurban eter edim. Nege? Sebebi qazaq tilin damyta almasaq, memleketti de damyta almaımyz. Memlekettiń damýy memlekettik tildiń damýynan bastalady. Memleketti damytatyn alǵyshart turalap jatsa, memleketke qyzmet et, etpe, bárbir emes pe?
TYRNAQ ASTYNAN KIR IZDEÝShILERGE JAÝAP
Sońǵy aptada shymkenttik aqparattyq keńistikte maǵan shabýyl bastaldy. Kimder jáne ne úshin shabýyldap jatqanyn jaqsy bilemin. Osy jazbama arqaý bolǵan solar. Ár nárseniń bir qaıyry bar degen.
Birinshiden, Mazmundama kommerııalyq uıym emes, ıaǵnı bıznes emes, qoǵamdyq qor. Bastapqyda ultjandy azamattar qoldaý kórsetti. Keıinnen, satylǵan kitaptar jańa kitaptarǵa jalǵasty.
Sondyqtan alǵashqy 2019 jyly 3 kitap shyqty, 2020 jyly 11 kitap shyqty, 2021 jyly 38 kitap shyqty. Bıyl 78 kitap shyǵarý josparlanǵan. Kitaptan túsken qarjy Mazmundama-nyń mıssııasy – qazaq tiliniń mazmunyn damytýǵa, odan da kóp kitap shyǵarýǵa jumsalady.
Aqqala qalarda qardy dóńgeletesiz, qar tez oralady. Sol sııaqty jylda shyǵarylatyn kitap sany munda da geometrııalyq progressııamen ósýge tıis. Sebebi Mazmundama tapqan tabys qaıtadan qazaq tiliniń damýyna jumsalady. Sebebi Mazmundama – kommerııalyq uıym emes, qoǵamdyq uıym.
Ekinshiden, bul kitaptardy shyǵarýǵa memleket qarjy bólgen joq. Mazmundama-nyń basty ustanymy naryq úshin, ıaǵnı halyq úshin jumys isteý. Eger halyq shyǵarǵan kitaptardy satyp almasa, Mazmundama jumysyna degen qajettilik joq degen sóz.
Qudaıǵa shúkir, oqyrman tarapynan suranys paıda boldy. Kitaptar Qazaqstandaǵy barlyq dúkenderge shyqty.
Sondyqtan, ardaqty aǵaıyn, qazaq tiline degen suranysty arttyrý ár qazaqtyń qolynda. Qyzdyń jasaýyna kitap salyńyz, toıbastarǵa kámpet-sámpet emes, kitap taratyńyz.
Qazaq tiline suranys bolmasa, burynǵydaı (qazirgideı de) qazaq tili bilim men ǵylymnyń, aqparattyń emes, otbasy men aǵaıyn arasynda tildesýge ǵana jaraıtyn til bolyp qala bermek.
Mazmundama-da qazir júzge jýyq ıdeıalas, mıssııalas adamdar jumys isteıdi.
Olardyń aq kóńili men adal nıetine oraı, Mazmundama-nyń oqýshylarǵa arnalǵan kitaptaryn, byltyr Balalar jáne jasóspirimder jyly aıasynda, Qazaqstannyń mektepteri ala bastady.
Shyny kerek, Mazmundama úshin oqyrman dúkennen satyp ala ma, mektepter satyp ala ma, báribir, túsken qarjy qaıtadan qazaq tiliniń damýyna jumsalady. Kitap qansha satylsa, sonsha jańa kitap shyǵady.
Úshinshiden, mektepter Mazmundama-nyń, jalpy baspalardyń kitaptaryn nege bir kózden satyp alady?
Jyl saıyn Bilim jáne ǵylym mınıstrligi mektepter satyp alatyn kitaptar tizimin jarııalaıdy.
Byltyr sondaı bes myńnan asa oqýlyq pen oqý quraldarynyń jáne ádebı kitaptardyń tizimin jarııalady. Onyń ishinde Mazmundama-nyń 31 kitaby ǵana engen.
Mınıstrlik suranysty zerttep, tizimdi ózderi jasaıdy. Jáne de Mazmundama shyǵaryp jatqan kitaptar avtorlyq quqyq negizinde shyǵady. Iaǵnı Mazmundama-nyń kitaptaryn tek Mazmundama shyǵara alady.
Iaǵnı mektepter bir kózden ala ma, konkýrs negizinde ala ma, Mazmundama-nyń kitaptary bolsa, tek Mazmundama-dan ala alady.
Tórtinshiden, meni keıbireýler shetel kitaptaryn aýdarady, shetelshil dep aıyptap júr. Nege?
Sebebin, basynda aıttym, aqparat, mazmun bir, biraq túrli tilderde saqtalady. Álemde 8 mlrd halyq bar, Qazaqstanda 19 mln halyq bar. 8 mlrd halyqtyń 19 mln halyqtan kontent jasaý qabileti 421 ese joǵary.
Biz qalaımyz ba, joq pa, iPhone ne Samsung-tiń ónimderin tutynǵan sekildi, adamzattyń oılap tapqan kontentin óz tilimizge aýdaryp tutynýǵa májbúrmiz. Tek biz emes, búkil elder bir-biriniń aqyl-oıyna muqtaj.
Ádette Shymkentte aqparattyq memlekettik tapsyrys ornalastyrar kezde shabýyl kóbeıedi. Memtapsyrysty men sheshpeımin. Zańy bar, erejesi bar. Saı kelseń, konkýrsqa tús. Básekeles baǵa usynsań, jeńesiń.
«Synshyl» bir jazbagerge bylaı degem: «Kóke, jazsańyz, jaza berińiz.
Biraq bir nárseni túsinińiz. Meniń qazaq tilin damytam degen mıssııam bar, isim bar, Qudaı kóp kórmesin, demek, ómirimniń máni bar. Mazmundama aýdarǵan kitaptardyń ishinde 100-200 jyl buryn jaryq kórgen álem ádebıeti bar.
Demek qazaq oqyrmandary ol kitaptardyń ıgiligin 100 jyldan keıin de kóretinine senimim mol. 100 jyldan soń biz bolmaımyz, biraq isimiz, muramyz qalady.
Al sizdiń facebook arqyly jazǵan orynsyz túrtpegińiz bir aıdan soń umytylady. Qaıtesiz. Boıyńyzǵa negatıv jısańyz, ómirińiz de sondaı bolady.
Odan da ýaqyt pen kúshińizdi iz qalmaıtyn, bolmaıtyn ár nársege qurtqansha, ómirlik mıssııańyzdy taýyp alyp, sózińiz ben isińizdi tas qashaǵandaı bir baǵytqa jumyldyryńyz, maqsatpen ómir súrińiz!» dep aqyl aıtyp edim. Osy sózimdi qaıta aıtamyn. Osy tujyrymdy ózim de ustanam.
Shyńǵys MUQAN
