Memlekettık hatşy Erlan Qarinnıŋ sūhbatyn körıp şyqtym. Äŋgıme maǧan ūnady. Nesımen?
Saiasi qyzmetkerler “qazandy qyzdyryp”, qoǧamdyq diskurske bastamaşyl bolyp otyrmasa, ony memlekettık basqaruda qūzyretı joq jandar bastaidy. Kompetensiiasy joqtarda ädette käsıbi pıkır emes, dauryqpa basym bolady.
Saiasi qyzmetkerlerdıŋ ünı estılmese, aqparattyq vakuum paida bolady. Ol vakuumdy jel söz, Qarinnıŋ özı aitpaqşy, feik toltyrady. Sondyqtan saiasi qyzmetkerlerdıŋ barlyǧy aqparattyq alaŋnan tabylǧany abzal. Saiasi liderler şyqpasa, Mūsa paiǧambardyŋ qatelıgıne ūrynyp, basqa nebır liderler, idoldar paida bolady.
Ädette saiasi qyzmetkerlerdıŋ qoly timeidı. Qaǧaz köp, jinalys jetedı, şarua şaş etekten. Bıraq saiasi qyzmetkerler şaruaşylyqpen ǧana emes, eŋ aldymen saiasatpen şūǧyldanǧany jön. Saiasat degen aqparat, iaǧni halyqqa jürgızılıp jatqan saiasatty tüsınıktı tılmen jetkızıp otyru, oi salu, oilandyru, aqparattyq trendterge ün qosu.
Qarin myrzanyŋ qūndylyq jönınde aitqany oilandyrdy. Sebebı būl taqyryp menı qyzyqtyrady. Üş jyl būryn jürgızgen treningterımde bır saǧattyq sabaǧym osy taqyrypqa arnaǧam. Qūndylyq jüiesı bırdei bolsa, el basqaru ısı tiımdı ıske asady.
Sonymen, qūndylyq degenımız ne? Men osy taqyrypqa oqyrmandarym üşın oi qossam dep edım. Jaŋa Qazaqstan - türlı pıkır, türlı talqylaudan keiın ortaq konsensuske kelu bolsa, mūny da bır oi dep qabyldaǧaisyzdar.
Qūndylyq - būl bız üşın qūndy dünie. Mäselen, densaulyǧymyz bızge qūndy, iaǧni qymbat pa? Demek bızdıŋ qūndylyǧymyz - densaulyq. Bıraq adam balasy ädette qūndylyǧyna sai ömır süre bermeidı. Ony tüzeu üşın saiasat aralasady. Mäselen, batys elderınde tılep alǧan aurudan emdele beretınderdıŋ saqtandyru polisı qymbat. Adamdar auyryp qalmas üşın (auyrsa qaltasy qaǧylady), sportpen şūǧyldanyp, salauatty ömır saltyn ūstanady. Būl - saiasat. Adam ömırıne memlekettık intervensiia.
Adamdar temekı şegedı. Densaulyqqa ziian. Memleket adamdar az şeksın dep aksiz qūnyn köteredı. Būl da saiasat. “Halyq bülınse - saiasat tüzeidı” dep kım aityp edı, Jüsıp Balasaǧūn ba?
Adamdar qūndylyǧy üşın ädette küresedı. Qūndy dünieŋızdı tartyp alyp jatsa, balaŋyz auyryp qalsa, küresesız ǧoi. Sol siiaqty. Sondyqtan qazaqqa ne qūndy, sony anyqtap alǧan jön. Qazaq ne üşın küresedı? Mäselen, men oqyǧan Amerikanyŋ bırneşe qūndylyǧy bar. Sonyŋ bırı - söz bostandyǧy. Eger sol qūndylyqqa nūqsan kelse, halqy öre türgeledı.
Taǧy bır universal qūndylyq - ädılettılık. Eger sony qoǧamdyq qūndylyq dep tapsaq, onda adamdar ädılet üşın küresuge tiıs. Ädıl sailau, ädıl sot… kete beredı. Sailau ädıletsız bolsa, sot ädıl ökım şyǧarmasa, adamdar küresedı. Eŋ soŋynda ädılettılık äleumettık normaǧa ainalady. Sottyŋ ädıletsız şeşım şyǧaruy, sailaudyŋ ädıletsız ötuı nonsens bolyp qalady. Bıraq ol üşın ūzaq uaqyt boiy bızge maŋyzdy qūndylyqtarǧa berık boluymyz kerek. Qoǧamdyq normaǧa ainalyp ketkenşe. Ädette adam jaqsy ädetke üirenu üşın kemı toǧyz ai uaqyt kerek eken. Al bır äleumettık norma ärbır adamnyŋ sanasyna sıŋgenşe qanşa uaqyt kerek!
Ädılettılıktı ornatatyn kım? Taǧy da saiasat. Saiasatty jürgızetın kım? Bilık. Bilıktıŋ bastauy kım? Halyq. Iаǧni, halyq bilıktı jürgızıp otyru üşın prezidentke, parlamertke (är elde ärqalai) “senımhat” beredı. Kölıgıŋızdı paidalana tūru üşın “senımhatpen” senıp tapsyrǧandai.
Demek prezident bastaǧan bilık futbol oiynyndaǧy töreşı sekıldı adamdardyŋ ömır degen oiyndy ädıl oinauyna jaǧdai jasaidy. Ädıl oinamaǧandardy jazalaidy, ädıl oinaǧandardyŋ arqasynan qaǧady. Äleumettık märtebesı nemese qyzmetıne qaramastan. Al eger töreşı oiynǧa ädıl törelık etpese şe? Onda janküierler (halyq) ysqyrady, balaǧattaidy. Futbolǧa baryp jürsızder ǧoi, däl solai bolady. Nege? Sebebı halyqpen kelısılgen qoǧamdyq kelısım-şarttyŋ - basty qūndylyqtyŋ - ädılettılıktıŋ būzylyp jatqanyna halyqtyŋ jany küiedı.
Būl - qoǧamdyq, iaǧni bärımızge ortaq qūndylyq. Ol būzylsa, bärımızdıŋ müddemızge ziian keledı.
Al endı jeke qūndylyq degen bar. Ony öz basym ekıge bölıp qaraimyn. Ony taǧy bırde söz etermın.
P.S. Aitpaqşy, “basty qūndylyǧymyz - täuelsızdıgımız” dep jürmız. İä, şynynda da solai. Bıraq Qazaqstannan ketıp qalǧan bıraz qazaqty bılemın. Bırazy özge eldıŋ azamattyǧyn alyp ülgerdı. Sonda olar täuelsızdıktı qūndy körmegenı me? Demek bır närse dūrys emes.
Qazırgı pragmatik älemde ertegıdegıdei romantikalyq-patriottyq sezım, elıŋ-jerıŋ degennıŋ öte qoiuy qiyn. Eger öz jerınde mamandyǧy boiynşa jūmys taba almasa, eger öz elınde bır süieu jerı nemese baspanasy bolmasa, onda ol adam üşın būl jerde, būl elde qūndylyq bar ma? “Erım deitın el bolmasa, elım deitın er qaidan bolsyn!”
Li Kuan Iý Singapurdy qolǧa alyp, äsker qūra bastaǧanda eŋ bırınşı äskerge alynǧandarǧa üi beru üşın arnaiy baǧdarlama qabyldaidy. Būl qalai boldy degenderge: “Eger būl elde onyŋ mülkı bolmasa, ata-anasy men bala-şaǧasy qaŋǧyp jürse, sarbazdar būl eldı ne üşın qorǧauǧa tiıs”, - degen eken. Aitqandai, Li Kuan Iý-dıŋ “Üşınşı älemnen bırınşıge” degen kıtabyn audartyp jatyrmyz.
Ärine, memleket az qamtylǧan nemese qamqorlyqqa alynǧan kategoriia bolmasa, jūrttyŋ bärıne üi alyp bersın degen utopiialyq ideiadan aulaqpyn. Ärkım öz eŋbegı, aqyl-qabıletı şegınde ömır süruge tiıs. Jalqau men ıskerdıŋ qoly bırdei igılıkke jetuı mümkın emes.
Al igılıkke jetu üşın ne ısteu kerek? Tabys tabu kerek. Tabys tabu üşın sūranysqa ie mamandyǧyŋ men bäsekege qabılettı bılık kerek. Sondyqtan bärıne ortaq qūndylyqtar jüiesın qalyptastyrudyŋ özınde bır pıştım-bır kestım deitındei oŋai jauap joq, bır-bırımen bailanǧan köptegen faktorlarǧa bailanysty. Sondyqtan “qazandy qainatyp”, memlekettık hatşy aitpaqşy, qoǧam bolyp talqylap, qazaqqa özı ne qūndy, ne qymbat, sonyŋ basyn aşyp alu kerek.
Şyŋǧys MŪQAN
