1822 jyldyŋ 6 aqpanynda, Qytailyq - «Tek Sin» kemesı, Oŋtüstık – Qytai teŋızıne qarasty, Bank aralynyŋ maŋynda suǧa kettı. Kemenıŋ ışınde 1800 immigrantpen, ülken kölemdegı farfor boldy. Apat saldarynan, 1600 – ǧa juyq jolauşy qaza tapty. Köptegen adam şyǧyny oryn alǧan teŋız apatyn, HIH ǧasyrdaǧy eŋ ülken apaty retınde körsetedı. 1999 jyly, «Tek Sin» kemesınen 300 myŋǧa juyq farfor önımderın alyp şyǧady. Keiın būl önımder, Ştutgart qalasynda auksionǧa qoiyldy.
Tek Sin kemesı (Qytai tılınen audarǧanda, «Naǧyz jūldyz» - degen maǧyna beredı) – Qytaidyŋ Siamynia qalasyna tiesılı. HIH ǧasyrda farforǧa toly keme, tolyǧymen su astyna kettı. Tek 1999 jyly ǧana kemenıŋ keibır bölıkterın jer betıne şyǧara aldy. Negızı naǧyz tragediia - «Farforly Titanik» kemesı ışındegı 1800 – ge juyq adamnyŋ, 1600 – nıŋ qaitys boluy. Keibır derekterde, djonka ışınde 2000 adam boldy dep körsetıledı.
Djonka – Qytaidyŋ dästürlı jelkendı kemesı. Teŋızge jäne özenge jaqyn aimaqtarda ǧana qoldanady. Ölşemı men syiymdylyǧy ülken djonkalar, ūzaq saparlarǧa daiyn degen söz.
«Tek Sin» kemesı – Qytai tarihyndaǧy eŋ ülken djonkalardyŋ bırı. Biıktıgı – 35 metrge deiın jetedı. 1000 tonnaǧa deiıngı jüktı beimaral kötere alady. 1822 jyldyŋ 14 qaŋtaryn da, Siamynia qalasynan «Tek Sin» kemesı saparǧa attanady. Keme attanǧan aimaq, sondai –aq Fuszian provinsiiasyna da jaqyn bolatyn. Marşurttyŋ negızgı baǧyty, Taivan būǧazy arqyly, Malakka tübegıne jetu. Kemedegı 1800 adamnyŋ, 1600 jaǧdaiy joq kedei immigranttar edı. Kemedegı immigranttar, Iаva araldarynan tüsıp, özderıne üi saludy oilady, armandady. İmmigranttardyŋ barlyǧy derlık «Tek Sin» kemesıne bilettı qaryz alu arqyly aldy dese de bolady. Olardyŋ belgılı bır tūrǧy da qarjylary joq edı. Keiın qaryz iesıne jūmys ıstep, aqşalaryn qaitarudy közdedı. Ol kezde, «uaqytşa qūldyq» beleŋ alyp tūrdy.
Kemedegı immigranttardyŋ jaǧdaiy keremet bolmady. Jerde, kemenıŋ ärbır jerınde tünedı. Kündelıktı tamaqtary üşın bır – bırımen arpalysqa tüstı. Kerısınşe, «Tek Sin» kemesı ışındegı jük öte baǧaly boldy. Al adamdar joq. Paradoks.
Djonka ışınde tek farforlar ǧana bolmady. Keme, XVII – XVIII ǧa tiesılı Europalyqtar üşın asa qūndy zattardy da äkele jatty. Sonymen qatar keme ışı, şäi, jıbek matalar, türlı-tüstı qaǧazdar, bambuktan jasalǧan jihazdar, qytailyq därı-därmektekterge, mai, kümıs būiymdarǧa toly boldy.
Keme baǧytynyŋ finaldyq kezeŋı, ünemı jüzıp jürgen üirenşıktı Banka-Summatra araldary arqyly emes, Gaspar būǧazy arqyly jüzdı, kemenıŋ baǧytyn özgertken, eşkım jürıp körmegen jaŋa jolǧa bastaǧan kapitan İo Tauka bolatyn. İo Tauka aldymen uaqyt ūtqysy keldı, sondai-aq sany sūmdyq-köp kemedegı immigranttar aştyqqa tap bola ma dep oilady, teŋız qaraqşylarynan qoryqqandyǧy taǧy bar. Bıraq jaŋa baǧyt sättı bolmady.
Jaŋa marşurtpen jüzıp kele jatyrǧan keme, 5 aqpan künı Belvider rifıne soqtyǧysyp jyldam qarqynda 30 metrge deiın tereŋdık ke su astyna ketıp, joq boldy. Keme 300 km şydaǧan da, Bataviiaǧa jetuşı edı.
Negızı baǧytty 100 metrge batysqa qarai būrǧanda keme suǧa ketpei, soŋǧy nüktege kedergısız jeter edı. Al kemedegı adamdar özderıne qauıp töngenın müldem baiqamaityn da. Soltüstık-batystan soqqan musson jelderı de tragediiaǧa sebepşı bolǧan.
«Tek Sin» kemesınıŋ artynan, «Van Kan» kemesı de kele jatyrǧan bolatyn. Keme ışınde Iаva araldaryna bet alǧan immigranttar köp edı. Bort ta 198 ǧana adam boldy. «Van Kan» kemesı kapitany Szialian Lima, İo Taukamen Gonkongqa jaqyn, Lindin araldary maŋynda kezdesken bolatyn. Äŋgımeden soŋ İo Tauka öz kemesınıŋ baǧytyn özgerttı. Alaida qaiǧyly oqiǧa oryn alǧan soŋ, Szialian Lima djonka baǧyty özgeruıne özınıŋ tiıttei de qatysy joq ekenın aitty. Su astyna ketken kemenıŋ 18 jolauşysy «Van Kan» kemesıne mınıp ülgerdı. Kapitan Szialian Lima qaiǧyly oqiǧa kezınde djonka jürısın toqtatpai jüre berudı būiyrdy. Djonka ūzaq tūryp suǧa ketkenderge kömektesken jaǧdaida, özınıŋ kemesı de apatqa ūşyraidy dep oilady.
Apat oryn alǧannan keiın aimaq kemenıŋ qaldyqtary men suǧa ketken adamdar denesıne lezde toldy. Işınde aman qalǧandardary da az bolmady. Bıraq olardyŋ özı şaqqa jürgen bolatyn. Kelesı künı britandyqtarǧa tiesılı «Indiana» kemesı 190 jolauşyny qūtqaryp qala aldy. Osy erlıgı üşın keme kapitany Djeims Perl, Niderland korolı I Vilgelmnen «batyldyǧy üşın» - medalın aldy.
Keme apaty beibıtşılık zamanyndaǧy eŋ ülken qaiǧyly oqiǧalardyŋ bırı bolyp tırkeldı. «Titanik» kemesı apaty kezınde – 1635 adam qaza tapqan bolatyn.
1999 jyldyŋ 12 mamyryn da, «baǧaly zattar aŋşysy» Maikl Hetcher keme qaldyqtaryn taba aldy. Maikl 600 myŋǧa juyq zatty jer betıne şyǧara aldy. Keiın kemeden tabylǧan zattar, 14,5 mln dollorǧa auksion da satyldy. Solai bıreulerge ökınış pen ölım syilaǧan «Tek Sin» kemesı bıreulerdıŋ baǧyn aşty.
Aqtılek Bisembai
