Är adam – jeke ärı qaitalanbas tūlǧa. Tumysynan erekşe jaratylǧandyqtan, ärkımnıŋ tanym men talǧamy, ömırge degen közqarasy, jürıp ötken joly bır-bırıne müldem ūqsamaidy. Soǧan sai ärbırımızdıŋ maqsatymyz da bölek, jetkımız keletın biıgımız de basqa. Degenmen kım qandai biıkke jetse de, onyŋ artynda «men – qazaqpyn» degen maqtanyşy tūrsa keremet qoi! Men bıletın, ömırlık ülgım retınde sanaityn tūlǧa – qazaqtyŋ maqtanyşy, ızgı analardyŋ jolyn jalǧastyruşy Zeinep Ahmetova.
Zeinep Ahmetova degende menıŋ oiymda «halyqtyŋ kelını», «qazaqtyŋ kelını» degen ūǧymtūrady. Būl ataqty alyp jürudıŋ qanşalyqty jauapty ıs ekenın Zeinep apanyŋ özı är sözınde aityp jür. Qazaqtyŋ kelınderın enesı tärbielep, mının tüzep otyrǧan, al Z.Ahmetova batyr atamyz Bauyrjan Momyşūlynyŋ tärbiesın körıp, «qaiyn ata mektebınen» ötken. Atadan balaǧa jalǧasqan mūra, tärbienıŋ ükısın qisaitpai, ūrpaǧyna tabystau maqsatynda apamyzdyŋ jazǧan kıtaptary, estelıkterı – bügınde bükıl qazaqtyŋ balasyna önege. Būl – babalar amanatynyŋ jalǧasy, salihaly ūrpaqty qalyptastyrudyŋ basty joly. Oǧan «Şuaqty künder», «Babalar amanaty», «Küretamyr» syndy ūrpaqqa berer tälımı mol qūndy kıtaptar dälel bolmaq. «Babalar amanaty» dep kıtaptyŋ aty aityp tūrǧandai, onda qazaqtyŋ ūlttyq bolmysy, babalardan jalǧasqan dästür sabaqtastyǧy körınıs tapqan. Qazırgı künı osy dästür jalǧastyǧy bırşama būrmalandy, tıptı qoldanystan şyǧyp, şyqqan tübı, maǧynasy ūmytylyp bara jatqandary qanşama? Kıtaptyŋ eŋ alǧaşqy bölımınde Bauyrjan atamyz bır ǧana sälemnıŋ özın kışınıŋ ülkenge bergen sälemınen bastap, şaŋyraq sälemı, dastarhan sälemı, kelın sälemı, taǧy da basqa bırşama toptarǧa bölıp jıkteidı. Mäselen, kelın sälemın qarastyraiyq. Zeinep apamyz osyndai biık därejege jetıp, halyqtyŋ kelını degen atqa ie bolyp, kösegesınıŋ kögerıp otyrǧanyn kelın retındegı sälemın eşqaşan üzbegendıgımen bailanystyrady. Al bügıngı künı kelınderdıŋ köbısı iılıp sälem saludan qaşady, ony eskılıktıŋ qaldyǧy, bıreudıŋ aldynda basyŋdy iiu dep tüsınetınder de joq emes. Endı bır toptyŋ közqarasy - «men Qūdaidyŋ aldynda ǧana iılemın, adamnyŋ aldynda iılmeimın». Joǧarydaǧy ekı pıkırdı saralasaq, bırı eskılıkpenbailanystyrady, bırı dınge qaişy dep joramaldaidy. Bır sät tarihqa köz jügırteiık. Jazuşy Qabdeş Jūmadılov «Taǧdyr» kıtabynda qytai patşalarynyŋ aldyna kelgen adamǧa özıne säjde jasaǧandai taǧzym etıp sälem beruın talap etetının jazady. Al bızdıŋ sälemımız būǧan ūqsaima? Ärine, joq. Kelınnıŋ iılıp şaŋyraqqa sälem saluy – ızgı niettıŋ, erekşe syilastyqtyŋ belgısı. Qazaqtyŋ salty dınge qaişy kelmegen, kerısınşe, onymen etene astasyp jatyr. Dın tūrǧysynan alyp qarasaq, şariǧatymyz ata-any syilaudy eskertedı. «Rabbyŋ özıne ǧana ǧibadat etulerıŋdı, äke-şeşege jaqsylyq qylularyŋdy ämır ettı. Al eger ol ekeuınıŋ bırı nemese ekeuı de jandaryŋda kärılıkke jetse: “Tüh” deme (keiıs bıldırme). Sondai-aq ol ekeuın zekıme de, ol ekeuıne sypaiy söz söile» degen hadis sözıme dälel bolmaq.Endeşe sälem saludyŋ eşqandai äbestıgı joq dep oilaimyn. Ülkenderden alǧan batanyŋ, ızgı tılektıŋ bızdıŋ mereiımızdı asyrmasa, kemıtpeitını ras. Dastarhannan tabaq alǧanda, kelınderdıŋ sälem saluy Syr öŋırı men batys aimaǧymyzda älı künge deiın bar. Būl – körgen közge ädemı jarasymdylyqtyŋ körınısı ärı mūnyŋ ülken men kışınıŋ arasyndaǧy syilastyqty arttyruda tärbielık mänı zor. Kökıregı oiau ärbır qazaqtyŋ jas buyny ūlttyq tamyrynan ajyramaidy, öitkenı bızdıŋ tılımızde, dästürımızde ūlttyq kodymyz saqtalyp tūrǧan joq pa?! Ony bılmei, sezınbei, tüisınbei ösıp-önemın deu – beker, qūr dalbasa ǧana. Z.Ahmetovanyŋ ömır jolyn oqyp otyryp özıme köp oi tüidım. Onyŋ jürıp ötken joly köpke ülgı, oǧan ūqsauǧa tyrysudyŋ özı qandai keremet!Apamyzdyŋ jolyn är qazaqtyŋ qyzy ülgı etse, erteŋgı künı tälımdı kelın, ülgılı ana bolatyny sözsız. Menıŋ ıştei bır tıleuım är qazaqtyŋ anasyqyzyna es kırgennen bastap, qazaqy tärbienı qūlaǧyna qūiyp, jüregıne sıŋıre berse eken. Sebebı bügıngı tūlymşaǧy jelbıregen qyz balasy –erteŋgı besık terbetetın ana, al ūlttyŋ tärbiesı qyzdy tärbieleuden bastalady. «El bolamyn deseŋ, besıgıŋdı tüze», - dep qazaqtyŋ daŋqty jazuşysy M.Äuezov tegın aitpaǧan. Keşegı keŋestık ideologiia da, eŋ aldymen, qazaq qyzdarynynyŋ sanasyn jaulaudy közdedı emes pe?! Endeşe är qazaqtyŋ qyzy myqty bolsa, ūlttyŋ dıŋgegı berık bolmaq.
«Bastau-būlaq bolmasa, özen qaidan bastalar» degen qazaqta söz bar. Aldyŋǧy buynnan ülgı alǧan, önegesın körgen jastyŋ erteŋgı künı abyroily bolary anyq. Är sözınen tüigen bılımımdı özımnıŋ de bolaşaq balalaryma üiretsem, babalar aldyndaǧy amanatqa menıŋ de adal bolǧanym. Är närsenıŋ sūrauy bar. Alǧan bılımıŋdı basqaǧa üirete almasaŋ, bılgenıŋnıŋ kök tiyn da qūny joq, qaita özıŋe kesır bolyp jabysady. Bauyrjan Momyşūly kelını Zeinep Ahmetovaǧa mynadai aqyl aitqan eken: «Özgenı “beske” bıluge tyrysqanşa, özıŋdı “üştıkke” bıluge küş salsaŋ, oljaly bolǧanyŋ». Men de özımdı-özım qamşylap, ünemı damytyp otyruǧa tyrysamyn. Eger bılım aludan tyiylsaŋ, erınşektıkke boi berseŋ, öz näpsıŋdı jeŋe almasaŋ, ömırge beiımdele de, ömırdı süre de almaisyŋ. Men ülgı tūtatyn tūlǧa –ömırdıŋ suyǧy men ystyǧyn qatar körgen, özın-özı joǧaltpaǧan, özındık dara jolyn qalyptastyrǧan adam. Halyqqa ai men kündei ortaq bolǧan tūlǧanyŋ kelını bolu qandai abyroily ıs bolsa, sol abyroidy ömır boiy saqtau, daq tüsırmeu odan da abyroily bolmaq. Qazaqtyŋ kelını, qyzy Zeinep Ahmetova – osy qasietımen de syily, elıne qūrmettı tūlǧa.
Baljan Qarataeva,
äl-Farabi atyndaǧy QazŪU 1-kurs magistranty;
Danat Janataev,
Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı.
