Qazaqstan Täuelsızdık alǧan jyldan berı üş tūǧyrly tıl, iaǧni multilingvizm ūstanymyn ūstanady. Ol qazaq, orys, aǧylşyn tılderın bırdei meŋgerudı talap etedı. Alaida Memlekettık tıl, iaǧni qazaq tılı keiınge qalyp bara jatqandai. Täuelsızdık jyldary ūlttyq tıldıŋ äleuetın arttyruǧa arnalǧan bırqatar ıster atqarylǧanymen, bügınge deiın şeşımın tappaǧan mäseleler barşylyq. Osy tūrǧyda «Adyrna» ūlttyq portalynyŋ tılşısı Halyqaralyq «Qazaq tılı» qoǧamynyŋ Almaty qalasyndaǧy töraǧasy Qūsman Şalabaevpen sūhbattasty.
- Qazaq tılınıŋ märtebesın köteru maqsatynda 2021 jyly 26 qaraşada «Halyqaralyq «Qazaq tılı» qoǧamy qaita qūryldy. Özıŋız töraǧalyq etıp otyrǧan qoǧamnyŋ atqarar mındetterı qandai?
- Halyqaralyq «Qazaq tılı qoǧamy» alǧaş ret 1989 jyly Almatyda ötken I qūryltaida qūrylǧan bolatyn. 1992 jyly II qūryltaiy ötıp, keiın 11 jyldai bıraz toqyrap qaldy. Alaida 2021 jyly 26 qaraşa künı Türkıstan qalasynda «Halyqaralyq «Qazaq tılı» qoǧamynyŋ VIqūryltaiy öttı. Oǧan Qazaqstannyŋ Memlekettık hatşysy, Premer-Ministrdıŋ orynbasary, Mäjılıs deputattary, Bılım jäne Ǧylym ministrı, ziialy qauym ökılderı, qoǧam qairatkerlerı jäne tıl janaşyrlary qatysqan edı. Sol jiynda qoǧamnyŋ jūmysyna serpın beru maqsatynda jetı mındettı jüzege asyrudy tapsyrdy.
Atap aitsaq, aldymen, qoǧamnyŋ öŋırdegı filialdaryn aşyp, materialdyq bazalaryn nyǧaitu jäne elektrondy resurstaryn damytudy tapsyrdy. Eldegı saiasi partiialar men memlekettık emes ūiymdarmen tyǧyz bailanysta bolu, latyn grafikasyna auysu üşın qoǧamdyq qoldau jūmystaryn jürgızu, şet memleketterınde ömır sürıp jatqan qandastarymyz ben elımızdegı orys tıldı tūrǧyndarymyzdyŋ qazaq tılın meŋgeruıne kömektesu mındetteldı. Qazır audan äkımdıkterınde, türlı üiymdar men qoǧamdyq ortalarda, mektep jäne bala-baqşa, oqu oryndarynda bastauyş ūiymyn qūru jüzege asyrylyp jatyr.
- Elımızde tarihi oqiǧalarǧa bailanysty qalyptasqan tıldık ahual, orys tılınıŋ üstemdıgı älı künge deiın bar. Ony qalai joia alamyz? Memlekettık tıldıŋ qoldanu aiasyn keŋeitu üşın, qazaq tılınıŋ märtebesın özge tılderden biıktetu maqsatynda qandai şaralar atqaruymyz kerek?
- Ärine, öz elımızde öz tılımızdıŋ tūǧyry biık boluy kerek. Aldymen, özge ūlttyŋ tılıne tiıspei, qazaq tılıne degen qajettılık jüiesın qalyptastyruymyz kerek. Odan bölek, jüielı türde mehanizm qūruymyz qajet. Mäselen, Angliia bır zat öndırıp, tanymal bolmasa da, Memlekettık tılderınıŋ arqasynda bükıl älemdı öz tılderınde söiletıp otyr. Öitkenı, olarda äu bastan tıldıŋ jüielı türde mehanizmı boldy. Elımız Egemendıkke qol jetkızgen alǧaşqy jyldarynda ekonomikalyq daǧdarystardan bölek, ruhani ahual syn-kötermei tūrdy. Keŋes Odaǧynan şyqqan halqymyz üşın tolyqtai ūlttyq tılde sairap ketu qiynǧa soqty. Älı künge deiın bilingvizm, iaǧni tek qazaq jäne orys tılderınde söileu bar. Keiın «Tıl turaly zaŋ» qabyldanyp, türlı reformalar jürgızıldı. Alaida tıl mäselesınde aqsaqtap kelemız. Ol üşın ärbır tūlǧa özınen bastaǧany dūrys. Kez kelgen ortada Memlekettık tılde söilep, qazaq tılınde qyzmet etudı talap etuı qajet. Odan bölek, bala jastaiynan qandai tıldı ortada össe, soǧan beiım bolatynyn eskergenımız jön. Türlı telearnadaǧy baǧdarlamalar, multfilmder qazaq tılınde sairasa, bala tılı de qazaq tılıne sudai bolar edı. Būl ata-analardyŋ jauapkerşılıgınde ǧana emes, būqaralyq aqparat qūraldarynyŋ da äserınen bolady. Öitkenı, qai tılde aqparat köp bolsa, sol tıldı meŋgeru qarqyndy jüredı.Sondyqtan aqparattardy qazaq tılınde sauatty ärı tüsınıktı etıp taratuymyz qajet. Sonymen qatar, aralas mektepter men jekemenşık bala-baqşalardyŋ orys tılınde söileuı ülken mäsele. Ol üşın bala-baqşa tärbieşılerıne qazaq tılın bıluı jäne söileuı mındetteluı qajet. Oquşylarǧa berıletın taqpaqtar, tapsyrmalar qazaq tılınde boluy şart.Bız – Otansüigış, qonaqjai elmız. Sondyqtan elımızdı 130-dan astam ūlt mekendeidı. Olardyŋ ūlttyq tılı, dını, salt-dästürı bar. Bıraq Qazaqstan Respublikasynyŋ kez kelgen azamaty qazaq tılınde söileuı kerek dep olaimyn. Ol özge ūlt bolsyn, qazaq bolsyn, bärıne ortaq boluy kerek. Alaida bız olardyŋ tılın, dının, salt-dästürın kemsıtuge jol bermeimız ärı qūrmetteimız.
Bügınde Qazaqstanda tūratyn qazaqtardyŋ üles paiyzy 70 paiyzǧa juyqtady. Būl qazaq tılınde söileitın adamdardyŋ da sanynyŋ artqanyn bıldıredı. Sondai-aq, soŋǧy jyldary baiqaimyz, qazaq tılı trendte. Äleumettık jelılerde özge ūlt ökılderı qazaq tılınde chellendjder jasap, ūlttyq naqyşta kiınıp beinelerın jariialap jatady. Bız būǧan süisınemız. Būl qarqynda qazaq tılı tūǧyrly bolary sössız.
- «Tıl turaly» zaŋǧa köŋılıŋız tola ma? - Köŋılım tolmaidy. «Tıl turaly zaŋǧa» özgerıs eŋgızu qajet. «Orys jäne qazaq tılderın qatar qoldanylsyn» degendı jeleu etıp, köp mekeme ıs-qaǧazdardy orys tılınde ǧana paidalanady. Hat almasu, ıs-şarany orys tılınde ötkızudı ädetke ainaldyryp alǧan. Tıptı, Konstitusiiamyzdyŋ özı aldymen, orys tılınde jazylyp, keiın qazaq tılıne audarylady. Ondai da bız tūrmaq, zaŋ şyǧaruşy organdar da tüsınbeidı. Sondyqtan «Tıl turaly zaŋdy» aldymen tüsınıktı etıp, qazaq tılınde jazu qajet. Odan bölek, qazaq tılıne basymdyq beru kerek.Künı keşe ǧana Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev joldauynda bilıkke qazaq tılın jetık bıletınder ǧana alynatyndyǧyn mälımdegen bolatyn. Būdan keiın zaŋ da, tıldıŋ qoldanysy da jaqsara tüsetınıne senemın. Öitkenı, tıldı tüsınetın, tıldı qūrmetteitın adam ǧana ony jaqsarta almaq.
- Tıldık normalarǧa bailanysty zaŋ būzuşylardy jauapqa tartu mäselesı älı de rettelmegen. Iаǧni, qoldanystaǧy zaŋnamada tıl normalaryn būzǧan jeke jäne zaŋdy tūlǧalardy jauapqa tartu talaptary bolǧanymen, ony ıske asyru mehanizmderı soŋyna deiın jete qoimady. Osy tūrǧyda “Halyqaralyq “Qazaq tılı” qoǧamynyŋ kömegı bola ma? Qandai ıster atqarady?
- Ärine, «Halyqaralyq «Qazaq tılı» qoǧamynyŋ biyl alǧa qoiǧan mındetterınıŋ qatarynda osy tıldıŋ normalarǧa qatysty zaŋ būzuşylarǧa eskertu berıp, olardy jauapqa tartu mäselesı bar. Bügınde bırneşe jobalar memleketten qoldau kütude. Sonyŋ bırı, qoǧamdyq oryndar, mekemeler men jarnama taqtaişalaryndaǧy qateler, meiramhana men ashanalardyŋ qazaqşa mäzırde boluyn tolyqtai qadaǧalau jobasy.
Qazaqstanda tūryp, qazaqşa qate jazu ūiat! Aldymen, osy mäselenı şeşıp alumyz qajet. Öitkenı, bız jarnama taqtaişalarynan türlı qatelerdı jäne kei mäzırdıŋ tek orys tılde ǧana nūsqasy bar ekenın körıp jürmız. Olarǧa qoldanylyp jatqan şaralar men eskertulerdı baiqamaimyz. Sondyqtan osy jobany ıske asyrudy közdep otyrmyz. Tek äkımdık tarapynan qoldau bolsa bolǧany.
Jobany tek Halyqaralyq «Qazaq tılı» qoǧamynyŋ müşelerı ǧana emes, barlyq Qazaqstan tūrǧyndary paidalana alatyn bolady. Sol arqyly tılge janaşyr ärbır jan qoǧamǧa paidasyn tigıze alady.
- Tıl saiasatynda soŋǧy jyldary oryn alǧan maŋyzdy özgerıstıŋ bırı – qazaq tılın latyn grafikasyna köşıru jūmystary bolatyn. Alaida älı künge deiın tolyqtai latyn ärıpıne köşe almai jürmız? Ne üşın dep oilaisyz?
- Elımız üşın latyn grafikasy tansyq emes. Öitkenı, 1929-1940 jyldarynda tılımız latynşa taŋbalandy. Keiın KSRO-nyŋ otarynda bolyp, kirill qarıpterın qoldanuǧa mäjbür boldyq. Mıne, endı 2025 jylǧa deiın tolyqtai latyn qarıpıne köşu maqsatymyz bolyp otyr. Būl sifrly älemde elımızdı ılgerı jyljytuǧa köp septıgın tigızedı. Bız qazaq tılın latynǧa köşıru arqyly kirill qarıpınen bas tartyp, orys tılınen ırgemızdı alşaqtatamyz. Tılımız öz aldyna derbes tıl bolady. Osy tūrǧydan qazırden bastap, ıs-qaǧazdar men oqulyqtardy latyn grafikasymen şyǧara beruımız qajet.
Alaida ǧalymdardyŋ arasynda älı künge deiın talas-tartys bolyp jatyr. Bırı – HH ǧasyrdyŋ basynda qoldanylǧan Ahmet Baitūrsynovtyŋ älıpbiın qoldasa, bırı 34 taŋbadan tūratyn Türkı elderınıŋ latyn grafikasyn qoldaidy. Älı de Tıl salasynyŋ mamandary latyn qarıpıne negızdelgen qazaq älıpbiınıŋ ülgılerın jasauda.
Ärine, latyn älıpbiıne köşu arqyly ūltymyzdyŋ sanasyn būǧaudan bosata otyra, türkı älemıne yqpaldasyp, ruhani ūlttyq sanamyzdyŋ jaŋǧyruyna jol aşamyz. Joǧaryda atap ötken bırneşe sebepterdı de şeşu mäselesın qolǧa alsaq, qazaq tılınıŋ märtebesı asqaq bolady. Bıraq bız būny bügınnen bastap, qolymyzdaǧy bar mümkındıkterdı paidalanyp, atsalysuymyz kerek!
Dana Nūrmūhanbet
«Adyrna» ūlttyq portaly
