"Jaŋa Qazaqstanda" qazaq tılınıŋ bolaşaǧy qandai bolmaq? Ūlytau oblysynyŋ qūryluy qazaqqa ne bermek? Älsırep ketken ūlttyq ruhymyzdy köteru üşın ne ısteuımız kerek? Osy uaqytqa deiın qazaq tılınıŋ kösegesı nege kögermei otyr? Aralas mektepter qai eldıŋ azamatyn tärbieleude? - syndy özektı mäseleler töŋıregınde “Adyrna” ūlttyq portalynyŋ tılşısı el arasynda salt-dästürimizdi keŋınen nasihattap, ūlttyq qūndylyqtarymyzdy ūlyqtap jürgen belgılı jurnalist, tarihşy, etnolog, qoǧam qairatkerı Tūrar SÄTTARQYZYmen sūhbat jürgızdı.
- Tūrar hanym, Prezident joldauy köŋılıŋızden şyqty ma?
- Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaevtyŋ Joldauyn asyǧa küttım. Qacırettı qaŋtar künderınen keiın memleketımız būrynǧysynşa bolmaitynyn, özgerıs kerek ekenın, onyŋ ışınde aldymen saiasi özgerıs qajettıgın är qazaqstandyq jüregımen ūǧyndy. Prezidenttıŋ Joldauynda egemendı Qazaqstannyŋ ärı qaraiǧy äleumettık-ekonomikalyq jäne qoǧamdyq-saiasi damuyna bailanysty bırqatar strategiialyq maŋyzdy jäne taǧdyrşeştı şeşımder, halyq köp jyldar boiy kütken qordalanǧan mäselelerdıŋ şeşu joldary aityldy. Joldaudaǧy saiasi bastamalarǧa qarap jaŋa Qazaqstan qūru jolyna bet būrǧanymyzdy körıp otyrmyn. QR azamaty retınde, ana retınde, qoǧam ökılı retınde menı de elımnıŋ erteŋı men halqymnyŋ bolaşaǧy, ūrpaqtyŋ keleşegı alaŋdatady.
Ärine, 30 jyl qordalanǧan auyr jüktı bır künde şeşu oŋai emes, bastysy bırlıgımız bekem bolyp, alaközderge ermei, el üşın, keler ūrpaq üşın bırlesıp, tıze qosyp, adal, ädıl eŋbek etuımız kerek. Özım halqyn, jerın qūrmetteitın, kielı Torǧai elınıŋ de oblys därejesıne jetetınıne ümıtım bar.
Prezidenttıŋ «Özgerıstı özımızden bastauymyz kerek. Bızge eşkım syrttan kelıp eş närse jasap bermeitını, bärı öz qolymyzda»,-degen sözımen tolyq kelısemın. Nege? «Özıŋe sen, özıŋdı alyp şyǧar, aqylyŋ men qairatyŋ ekı jaqtap» - dep Abai atamyz aitpaqşy, ainalaŋ özgersın, qoǧam özgersın, el özgersın, memleket özgersın deseŋ, synap-mınei bermei, ärbır el azamaty «Osy kemşılıktı tüzeu üşın men ne ıstei alamyn, ne ıstep jürmın?»,-degen ūstanymmen özgerıstı özınen bastaǧan jön.
Būl Joldaudyŋ bilık üşın de, halyq üşın de jügı auyr. Qazaqstannyŋ bolaşaǧyn, el keleşegın oilasaq, «Är ūrpaq özıne artqan jüktı jeter jerıne aparyp tastauy kerek. Äitpegende bolaşaq ūrpaǧymyzǧa asa köp jük qaldyryp ketemız»,-dep Älihan Bökeihan aitpaqşy, bilık te, halyq ta arqamyzǧa jüktelgen auyr jüktı bırlese jūmyla köterıp, keiıngı ūrpaqqa tūǧyrly täuelsızdıgı bar, kemel memleket qaldyryp ketuımız kerek.
Endı bastysy deputattarymyz būrynǧyşa «Joldaudy qoldau» dep poezǧa mınıp, ailap el aralap ketpei, jergılıktı jerlerdegı bilık jalaŋ ūranşylyqqa salynbai, «Kültöbenıŋ basynda künde jiyn» degendei, jinalyp alyp, talqylai beretın, qūr jiyn ötkıze bermei, jalǧan esep üşın jūmys ıstemei, Joldauda aitylǧannyŋ barlyǧyn oryndap, naqty ıster men äreketter jasasyn. Halyq naqty äreket kütedı.
- «Jaŋa Qazaqstanda» qazaq tılınıŋ bolaşaǧyn qalai elestetesız?
- «Jaŋa Qazaqstan» halqyn memlekettık tılde söileitın el retınde körgım keledı. Negızı qazaq ūltyna Jaratqannyŋ rahymy tüsken ūlt dep oilaimyn. Elı joq, jūrty joq, tulaqtai jerı joq, tuy joq qanşama ūlt bar. Babalarymyz qasyq qany qalǧanşa qorǧap, bızge amanat etıp ketken, Altaidan Atyrauǧa, Alataudan Arqaǧa deiıngı ūlanǧaiyr atyrapty alyp jatqan ūlanǧaiyr jerımız bar, älem boiynşa 9 oryndamyz dep maqtanamyz. Tamyry tereŋ tarihymyz, dılımız ben dınımız, ūlttyq ruhani qūndylyqtarymyz bar, şūraily, äsem tılımız bar. Ärine bıreulerge jattandy söz siiaqty körıner. Bıraq, osy babalar amanatyna bız berıkpız be? Qiianat jasap jürgenımız joq pa?,- dep är qazaq oilanuy kerek dep oilaimyn.
Nege? Öitkenı är närsenıŋ sūrauy bolady. Älemderdıŋ Jaratuşysy Alla Taǧala adamzatty jaratyp, «bır-bırıŋmen tanysyp, tabysularyŋ üşın san-aluan ūlystar men rularǧa böldık»,- dep adam balalaryn türlı ūlttar men ūlystarǧa böldı, ärqaisymyzǧa tıl berdı, dıl berdı, bolmys berdı.
Bızdıŋ tektı ata-babalarymyz «Jetı atasyn bılmegen jetesız» dep, ūrpaǧyna jetı atasyn jattatyp, ūlttyq qūndylyǧyn sıŋırıp ösırgen. Al endı sol babalardyŋ amanattap ketken ūly qūndylyqtaryn bügıngı ūrpaǧy saqtai aldyq pa?! Ananyŋ aq sütımen jetpıs ekı tamyrdy boilai sıŋetın ana tılımızdıŋ küiı qalai? Bızdıŋ qamymyzdy oilap, jerın de, tılın de, dılın de qyzǧyştai qoryǧan babalarymyz «tılın özegınen teuıp» jürgen bızdıŋ bügıngı türımızdı körse, ne der edı?!
Bız būl düniege qonaqpyz. Babalar ketken jerge bız de ketemız. Sol kezde Jaratqan da, babalar ruhy da bızden sūrary haq. Sonda ne aitamyz?! El erteŋın, tıl erteŋın oilasaq, iısı qazaq öz tılın qorǧauy tiıs, qorǧap, öskeleŋ ūrpaqqa amanattap ketuımız kerek. Tılı joǧalǧan ūlttyŋ özı de joǧalary haq
- Qazaq jerınıŋ kındıgı sanalatyn Ūlytau oblysynyŋ qūryluy keşeden berı barşa Qazaq elın erekşe quanyşqa bölep otyr. Ūlytaudyŋ oblys atanuy qazaqqa ne bermek? Qandai özgerıster kütesız?
- Joldauda Memleket basşysynyŋ köp jyldar boiy köptıŋ kökeiınde jürgen mäselenı – köp jyldar boiy jabylyp qalǧan oblystardy aşqany jaqsy jaŋalyq boldy. Saq, Ǧūn, Türık, Qypşaq, Altyn Orda jūrtyna ataqonys bolǧan, ūlttyŋ jüregı, ūiasy, bükıl türkı jūrtynyŋ altyn besıgı bolǧan Ūlytaudyŋ atymen atalǧan oblystyŋ aşyluy jäne Abai, Şäkärım, M.Äuezov syndy qazaqtyŋ bırtuar tūlǧalaryn tudyrǧan ūlylar mekenı Semeige Abai atamyzdyŋ atynyŋ berılıp, oblys bolyp qūrylǧanyna börkımdı aspanǧa atyp quandym.
Osydan bırer jyl būryn Jezqazǧanda da, Semeide de bolǧan edım. Jezqazǧannyŋ bıraz jerlerın körıp, tozyp tūrǧan auyldarǧa qarap, osyndai mümkındıgı zor, mysty mekennıŋ, tarihi aimaqtyŋ ahualyna küizelgen edım. Al Semei öŋırınıŋ de joldaryn, eldı mekenderıne körıp, Alaş arystarynyŋ taŋdauy tüsken, tarihy tereŋnen tamyr alǧan qasiettı meken qaşan qaitadan oblys bolady dep oilanyp, Abai atamnyŋ eskertkışınıŋ aldynda ūzaq tūrǧan edım. Tarihi tereŋ köne şahardyŋ qaitadan oblys ortalyǧy märtebesın alǧanyna quanyştymyn.
Jalpy oblystardyŋ aşyluy sol aimaqtyŋ hal-ahualynyŋ jaqsaruy men el damuyna üles qosady emes pe?!
«Būrynǧy Jezqazǧan oblysynyŋ aumaǧynda Ūlytau oblysyn qūru qajet. Jezqazǧan qalasy qaitadan oblys ortalyǧy bolady. Būl aimaqta derbes oblys qūru ekonomikalyq qana emes, ruhani jaǧynan da maŋyzdy şeşım. Keŋ baitaq qazaq jerınıŋ däl jüregınde ornalasqan Ūlytaudyŋ töl tarihymyzdaǧy orny erekşe», – dep Memleket basşysy aitqandai, qazaq tarihynyŋ asyl qazynasy, erlık pen eldıktıŋ, bereke men bırlıktıŋ belgısı bolǧan Ūlytau atauynyŋ oblysqa berıluı, oblys bolyp qūryluy öte maŋyzdy şeşım. Ekonomikasy kenjelep qalǧan aimaq qaita tülep, būl eldı mekenderdıŋ damuyna jaŋa serpın beretını sözsız.
«Ūlytau» ūlttyq qoryq muzeiınde bırer jyldai syrttan qyzmet ettım. Öz közımmen körgen jer. Turistık äleuetı zor, halqymyz täu etetın, şeteldık turister tamsana tamaşalaityn orynǧa ainaldyruǧa bolatyn ǧajap jer. Qanşama tarihi-arheologiialyq, arhitekturalyq eskertkışter bar, ruhani-mädeni orynǧa ainaldyratyn qasiettı oryndar bar. Bügıngı zaman adamyn taŋǧaldyru qiyn, älemdık täjıribege qarasaq, qazırgı taŋda şeteldık turisterdı bes jūldyzdy qonaq üiler men qymbat meiramhanalar asa qyzyqtyrmaidy. Äsırese, şeteldık turisterdı tūnyq tabiǧat, köne tarih, etnografiiaǧa qyzyǧady. Olar jergılıktı halyqtyŋ ūlttyq qūndylyqtaryn tamaşalap, ūlttyq taǧamdaryn jep, susyndaryn ışıp, taǧamnyŋ jaŋa türlerımen tanysudy jön sanaidy. Al osy oraida Ūlytau aimaǧynda turizmdı damytudyŋ mümkındıkterı öte köp. Eger öŋırdıŋ turistık mümkındıkterın ūtymdy paidalansa, talai mäselenı şeşuge bolady. Sebebı tek turizmmen örkendep otyrǧan şeteldık elder bar emes pe?!
Alaşa han men Joşy han kesenelerı, Han ordasy jäne Altyn şoqy syndy ırı turistık nysandary bar Ūlytaudyŋ turisterdıŋ kielı jerlerge baru, ekologiialyq, agroturizm syndy turizm türlerın damytuǧa äleuetı jetkılıktı. Mūnda jyl saiyn «Jezkiık» jäne «Kökmaisa» etnofestivalderı ötkızıledı, ol da öŋırge turister aǧymyn ūlǧaituǧa yqpal etedı. Tıptı türkı älemınıŋ besıgı bolǧan būl mekende osy etnofestivalderdı bükıl türkı jūrty jinalatyndai halyqaralyq deŋgeide ötkızetın jaǧdaiǧa jetkızuge bolady.
Sonymen qatar, aimaqtyŋ öndırıstık äleuetı şeşılse, jaŋa oblystyŋ ortalyǧy bolatyn Jezqazǧan qalasynyŋ ekınşı tynysy aşylyp, jyldar boiy qordalanǧan mäseleler şeşıler edı. Bügınde jastar arasynda ūltynyŋ qūndylyǧynan bezıp, dını men dılınen ajyrap qalǧandar köp. Osy Jezqazǧan öŋırınde bolǧanda sony köp baiqadym. Türlı jat aǧymnyŋ jetegınde ketken, qap-qara kiımdı, bet-auzyn tūmşalaǧan qazaqtyŋ qyz-kelınşekterı men şolaq balaqty jas qazaq jıgıtterın körgende qazaq balasynyŋ «qaǧynan jerıgen qūlandai jirenuıne» ne sebep boldy?,-dep qatty oilanamyn.
Qanşa ūlys pen ūlt ökılderın keŋ qūşaǧyna syidyrǧan keŋ peiıldı, aq jürektı qazaq balasynyŋ bırı säläfi, bırı uahabi, endı bırı qūranşyl bolyp, basy bırıkpei, ata-babasynyŋ san ǧasyrlar boiǧy ūly tarihyn, ūlttyq qūndylyǧynan jerıp adasyp jürgenı janǧa batady, el bolaşaǧyn, ūlt keleşegın oilaityn ana retınde, ūltyma jany aşityn el azamaty retınde qatty alaŋdatady. Künı keşegı qaŋtar qasıretı halqymyzdyŋ qabyrǧasyn qaiystyrdy. Dıni jat aǧym ökılderınıŋ äreketı aralasyp ketken «Qaŋtar qasıretı» elımızdı dürlıktırıp, el tynyştyǧyn būzdy. Qanşama jas qyrşynannan qiylyp, qanşa ana zarlap qaldy.
Būl jaǧdai dın mäselesıne, dıl mäselesıne «şammen qarau» kerektıgımızdı ūqtyrdy. Ūrpaqtyŋ ruhani-önegelık tärbiesıne jıtı qarau kerektıgın körsettı. Sondyqtan ūlt bolaşaǧy üşın qauıptı osyndai keleŋsızdıkterdıŋ aldyn alyp, ruhani senımnıŋ qoǧamdaǧy ornyn aiqyndau üşın de Ūlytaudy ūlyqtasaq, ūlttyŋ ruhy köterıletını sözsız. Ūlytau – üş jüzdıŋ basyn qosqan qasiettı jer. Öskeleŋ ūrpaqtyŋ ruhyn köterer, otansüigıştıkke tärbieleitın qūtty meken Sondyqtan Ūlytau oblysy boluǧa äbden laiyq!
- Keŋes odaǧynan qalǧan eskı qala, köşe ataularynan aryla almauymyz – otarşyldyq ezgıden tolyq qūtylmaǧanymyzdyŋ körınısı siiaqty. Nege qalalarymyzdyŋ tarihi atauyn qaitaruǧa kelgende därmensızdık tanytamyz? Ruhymyzdyŋ älsıregenı me?
- Bala kezımde äkem Kereku, Qyzyljar dep aitatyny esımde. Petropavl men Pavlodar qalalarynyŋ ataularyn älı de özgerte almai kele jatyrmyz. Ökınıştısı, keide osyǧan öz qandastarymyz da qarsy şyǧyp jatady. Jaqynda äleumettık jelıde osy mäsele köterılgen bır posttyŋ astyna jazǧan qazaq kelınşegınıŋ: «qala bersın, būl tarihi atau»,- degen pıkırın oqydym. Kımnıŋ tarihy eken...
Şynynda da būl bızdıŋ ūlttyq ruhymyzdyŋ älsızdıgı dep oilaimyn. Ūltynyŋ tarihyn, elın-jerın süietın, ruhy myqty, öresı biık adam oilanyp söiler edı. Tıptı «qylyşynan qan tamyp tūrǧan» keŋes zamanynda ūltymyzdyŋ bırtuar tūlǧasy Jūmabek Täşenov aǧamyz elımızdıŋ soltüstıgındegı bes bırdei oblysyn saqtap qaldy emes pe?! Jūmabek aǧamyzdyŋ ruhy bügınde jetpei jatyr. Bıraq aldaǧy uaqytta būl mäselenıŋ oŋ şeşım tabatyna ümıttenemın.
- Qazaq tılınıŋ osy uaqytqa deiın kösegesınıŋ kögermeuı - ūlttyq ruhymyz ben sanamyzdyŋ qandai deŋgeige tüskenın körsetedı. Älsırep ketken ūlttyq ruhymyzdy köteru üşın ne ısteu kerek dep oilaisyz?
- Tıl mäselesı – jany qazaq jannyŋ jandy jerı. 30 jyl boiy tıl mäselesın «Qazaqpen qazaq qazaqşa söilesın», - dep «ūrandatyp» qoiǧanymyz bolmasa, tük bıtırmedık. Barşamyz «udobnyi» tılde söiledık, jiyn ötkızdık. Söitıp jürgende qolda bardan aiyrylyp, özge ūltty qazaqşa söiletpek tügılı öz tılımızden özımızdıkıler de beze bastady. Ūlttyq sanaq nätijesıne qarasaq, elde qazaq ūltynyŋ sany 70 paiyzdan asqan eken. Elordamyzdy alsaq, mūnda 91 mektep bar eken, onyŋ 34 qazaq mektebı, 8 orys mektebı, 49 aralas mektep eken. 45 myŋ qaraköz qazaq balalary orys tılınde susyndap, özge eldıŋ mädenietı men ruhyn boiyna sıŋırıp jatyr eken. Orys tılınde bılım alǧan balalardyŋ köbı körşıles elge oquǧa ketıp jatyr. «Öz tılın bılmegen öz jūrtyn ögeisınedı»,- dep halqymyz aitpaqşy, bız bolaşaqta qai memleketke qyzmet etetın azamattar tärbielep jatyrmyz?, - degen saual erıksız tuyndaidy.
«Ärbır ūlttyŋ balasy öz ūltynyŋ arasynda öz ūlty üşın qyzmet etetın bolǧandyqtan, ärbır tärbieşı balany sol ūlt tärbiesımen tärbie qyluǧa mındettı», - dep Maǧjan Jūmabaev aitpaqşy, qazaq tılınıŋ kösegesı kögeruı üşın, bırınşıden, qazaq tılı – Qazaq elınıŋ suyn ışıp, nanyn jep jürgen bükıl ūltty ūiystyrar tılge ainaluy kerek. Mektepke deiıngı mekemeler tek qazaq tılınde boluy kerek. Bastapqyda missionerlık maqsatta qūrylǧan aralas mektepterdı jabu kerek. Aralas mektep – būl dübara, tılı şala ūrpaq tärbieleitın mektep. Öitkenı aralas mektepterde oqityn balalardyŋ oqityn synyptary bölek bolǧanymen, dälızde söileu tılı bır, ökınıştı, ol qazaq tılı emes. Onyŋ üstıne aralas mekteptıŋ orys synyptarynda oqityn balalar qazaqşa oqityn balalardan özın biık ūstap, olardy «mambetka», «mambet» dep, ruhyn jasytatyndardyŋ özı ūltsyzdanǧan toptyŋ qarasyn tolyqtyryp jatyr.
Jaqynda «MIRAS» qoǧamdyq keŋesınıŋ müşesı retınde keŋestıŋ jiynynda aralas mektepte oqityn qazaq balalary jaily mäselenı köterdım. Qolyma tüsken statistikalyq mälımetke säikes, Elordadaǧy tek 9 mektep boiynşa derektı keltırsek, orys synybynda oqityn 16 251 oquşynyŋ 13 710 qazaqtyŋ qaraközı, iaǧni, 84,4% qazaq. Jüregıŋ qalai auyrmaidy?!
Būl jai ǧana san, statistika emes, är sannyŋ artynda qaraköz qazaq balalary ǧana emes, eldık müdde, ūlt bolaşaǧy, memlekettıŋ erteŋı tūrǧanyn ūmytpauymyz kerek! Eldıgımızdı oilap, erteŋımızge alaŋdasaq, bar qazaq balasyn qazaqşa oqytuy kerek. Bügınde körşı elde bolyp jatqan jaǧdai tek qazaqty ǧana emes, bolaşaǧyn osy elmen bailanystyratyn är qazaqstandyqty oilantuy kerek. Tüiındesem, tılge degen sūranys pen mūqtajdyq tumai, tıl mäselesı ılgerılemeidı. Qazaq tılı – eldıŋ är azamaty üşın bırlık tılı, tırlık tılı boluy kerek.
- Sūhbatyŋyzǧa raqmet!
- Tūrar hanym, Prezident joldauy köŋılıŋızden şyqty ma?
- Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaevtyŋ Joldauyn asyǧa küttım. Qacırettı qaŋtar künderınen keiın memleketımız būrynǧysynşa bolmaitynyn, özgerıs kerek ekenın, onyŋ ışınde aldymen saiasi özgerıs qajettıgın är qazaqstandyq jüregımen ūǧyndy. Prezidenttıŋ Joldauynda egemendı Qazaqstannyŋ ärı qaraiǧy äleumettık-ekonomikalyq jäne qoǧamdyq-saiasi damuyna bailanysty bırqatar strategiialyq maŋyzdy jäne taǧdyrşeştı şeşımder, halyq köp jyldar boiy kütken qordalanǧan mäselelerdıŋ şeşu joldary aityldy. Joldaudaǧy saiasi bastamalarǧa qarap jaŋa Qazaqstan qūru jolyna bet būrǧanymyzdy körıp otyrmyn. QR azamaty retınde, ana retınde, qoǧam ökılı retınde menı de elımnıŋ erteŋı men halqymnyŋ bolaşaǧy, ūrpaqtyŋ keleşegı alaŋdatady.
Ärine, 30 jyl qordalanǧan auyr jüktı bır künde şeşu oŋai emes, bastysy bırlıgımız bekem bolyp, alaközderge ermei, el üşın, keler ūrpaq üşın bırlesıp, tıze qosyp, adal, ädıl eŋbek etuımız kerek. Özım halqyn, jerın qūrmetteitın, kielı Torǧai elınıŋ de oblys därejesıne jetetınıne ümıtım bar.
Prezidenttıŋ «Özgerıstı özımızden bastauymyz kerek. Bızge eşkım syrttan kelıp eş närse jasap bermeitını, bärı öz qolymyzda»,-degen sözımen tolyq kelısemın. Nege? «Özıŋe sen, özıŋdı alyp şyǧar, aqylyŋ men qairatyŋ ekı jaqtap» - dep Abai atamyz aitpaqşy, ainalaŋ özgersın, qoǧam özgersın, el özgersın, memleket özgersın deseŋ, synap-mınei bermei, ärbır el azamaty «Osy kemşılıktı tüzeu üşın men ne ıstei alamyn, ne ıstep jürmın?»,-degen ūstanymmen özgerıstı özınen bastaǧan jön.
Būl Joldaudyŋ bilık üşın de, halyq üşın de jügı auyr. Qazaqstannyŋ bolaşaǧyn, el keleşegın oilasaq, «Är ūrpaq özıne artqan jüktı jeter jerıne aparyp tastauy kerek. Äitpegende bolaşaq ūrpaǧymyzǧa asa köp jük qaldyryp ketemız»,-dep Älihan Bökeihan aitpaqşy, bilık te, halyq ta arqamyzǧa jüktelgen auyr jüktı bırlese jūmyla köterıp, keiıngı ūrpaqqa tūǧyrly täuelsızdıgı bar, kemel memleket qaldyryp ketuımız kerek.
Endı bastysy deputattarymyz būrynǧyşa «Joldaudy qoldau» dep poezǧa mınıp, ailap el aralap ketpei, jergılıktı jerlerdegı bilık jalaŋ ūranşylyqqa salynbai, «Kültöbenıŋ basynda künde jiyn» degendei, jinalyp alyp, talqylai beretın, qūr jiyn ötkıze bermei, jalǧan esep üşın jūmys ıstemei, Joldauda aitylǧannyŋ barlyǧyn oryndap, naqty ıster men äreketter jasasyn. Halyq naqty äreket kütedı.
- «Jaŋa Qazaqstanda» qazaq tılınıŋ bolaşaǧyn qalai elestetesız?
- «Jaŋa Qazaqstan» halqyn memlekettık tılde söileitın el retınde körgım keledı. Negızı qazaq ūltyna Jaratqannyŋ rahymy tüsken ūlt dep oilaimyn. Elı joq, jūrty joq, tulaqtai jerı joq, tuy joq qanşama ūlt bar. Babalarymyz qasyq qany qalǧanşa qorǧap, bızge amanat etıp ketken, Altaidan Atyrauǧa, Alataudan Arqaǧa deiıngı ūlanǧaiyr atyrapty alyp jatqan ūlanǧaiyr jerımız bar, älem boiynşa 9 oryndamyz dep maqtanamyz. Tamyry tereŋ tarihymyz, dılımız ben dınımız, ūlttyq ruhani qūndylyqtarymyz bar, şūraily, äsem tılımız bar. Ärine bıreulerge jattandy söz siiaqty körıner. Bıraq, osy babalar amanatyna bız berıkpız be? Qiianat jasap jürgenımız joq pa?,- dep är qazaq oilanuy kerek dep oilaimyn.
Nege? Öitkenı är närsenıŋ sūrauy bolady. Älemderdıŋ Jaratuşysy Alla Taǧala adamzatty jaratyp, «bır-bırıŋmen tanysyp, tabysularyŋ üşın san-aluan ūlystar men rularǧa böldık»,- dep adam balalaryn türlı ūlttar men ūlystarǧa böldı, ärqaisymyzǧa tıl berdı, dıl berdı, bolmys berdı.
Bızdıŋ tektı ata-babalarymyz «Jetı atasyn bılmegen jetesız» dep, ūrpaǧyna jetı atasyn jattatyp, ūlttyq qūndylyǧyn sıŋırıp ösırgen. Al endı sol babalardyŋ amanattap ketken ūly qūndylyqtaryn bügıngı ūrpaǧy saqtai aldyq pa?! Ananyŋ aq sütımen jetpıs ekı tamyrdy boilai sıŋetın ana tılımızdıŋ küiı qalai? Bızdıŋ qamymyzdy oilap, jerın de, tılın de, dılın de qyzǧyştai qoryǧan babalarymyz «tılın özegınen teuıp» jürgen bızdıŋ bügıngı türımızdı körse, ne der edı?!
Bız būl düniege qonaqpyz. Babalar ketken jerge bız de ketemız. Sol kezde Jaratqan da, babalar ruhy da bızden sūrary haq. Sonda ne aitamyz?! El erteŋın, tıl erteŋın oilasaq, iısı qazaq öz tılın qorǧauy tiıs, qorǧap, öskeleŋ ūrpaqqa amanattap ketuımız kerek. Tılı joǧalǧan ūlttyŋ özı de joǧalary haq
- Qazaq jerınıŋ kındıgı sanalatyn Ūlytau oblysynyŋ qūryluy keşeden berı barşa Qazaq elın erekşe quanyşqa bölep otyr. Ūlytaudyŋ oblys atanuy qazaqqa ne bermek? Qandai özgerıster kütesız?
- Joldauda Memleket basşysynyŋ köp jyldar boiy köptıŋ kökeiınde jürgen mäselenı – köp jyldar boiy jabylyp qalǧan oblystardy aşqany jaqsy jaŋalyq boldy. Saq, Ǧūn, Türık, Qypşaq, Altyn Orda jūrtyna ataqonys bolǧan, ūlttyŋ jüregı, ūiasy, bükıl türkı jūrtynyŋ altyn besıgı bolǧan Ūlytaudyŋ atymen atalǧan oblystyŋ aşyluy jäne Abai, Şäkärım, M.Äuezov syndy qazaqtyŋ bırtuar tūlǧalaryn tudyrǧan ūlylar mekenı Semeige Abai atamyzdyŋ atynyŋ berılıp, oblys bolyp qūrylǧanyna börkımdı aspanǧa atyp quandym.
Osydan bırer jyl būryn Jezqazǧanda da, Semeide de bolǧan edım. Jezqazǧannyŋ bıraz jerlerın körıp, tozyp tūrǧan auyldarǧa qarap, osyndai mümkındıgı zor, mysty mekennıŋ, tarihi aimaqtyŋ ahualyna küizelgen edım. Al Semei öŋırınıŋ de joldaryn, eldı mekenderıne körıp, Alaş arystarynyŋ taŋdauy tüsken, tarihy tereŋnen tamyr alǧan qasiettı meken qaşan qaitadan oblys bolady dep oilanyp, Abai atamnyŋ eskertkışınıŋ aldynda ūzaq tūrǧan edım. Tarihi tereŋ köne şahardyŋ qaitadan oblys ortalyǧy märtebesın alǧanyna quanyştymyn.
Jalpy oblystardyŋ aşyluy sol aimaqtyŋ hal-ahualynyŋ jaqsaruy men el damuyna üles qosady emes pe?!
«Būrynǧy Jezqazǧan oblysynyŋ aumaǧynda Ūlytau oblysyn qūru qajet. Jezqazǧan qalasy qaitadan oblys ortalyǧy bolady. Būl aimaqta derbes oblys qūru ekonomikalyq qana emes, ruhani jaǧynan da maŋyzdy şeşım. Keŋ baitaq qazaq jerınıŋ däl jüregınde ornalasqan Ūlytaudyŋ töl tarihymyzdaǧy orny erekşe», – dep Memleket basşysy aitqandai, qazaq tarihynyŋ asyl qazynasy, erlık pen eldıktıŋ, bereke men bırlıktıŋ belgısı bolǧan Ūlytau atauynyŋ oblysqa berıluı, oblys bolyp qūryluy öte maŋyzdy şeşım. Ekonomikasy kenjelep qalǧan aimaq qaita tülep, būl eldı mekenderdıŋ damuyna jaŋa serpın beretını sözsız.
«Ūlytau» ūlttyq qoryq muzeiınde bırer jyldai syrttan qyzmet ettım. Öz közımmen körgen jer. Turistık äleuetı zor, halqymyz täu etetın, şeteldık turister tamsana tamaşalaityn orynǧa ainaldyruǧa bolatyn ǧajap jer. Qanşama tarihi-arheologiialyq, arhitekturalyq eskertkışter bar, ruhani-mädeni orynǧa ainaldyratyn qasiettı oryndar bar. Bügıngı zaman adamyn taŋǧaldyru qiyn, älemdık täjıribege qarasaq, qazırgı taŋda şeteldık turisterdı bes jūldyzdy qonaq üiler men qymbat meiramhanalar asa qyzyqtyrmaidy. Äsırese, şeteldık turisterdı tūnyq tabiǧat, köne tarih, etnografiiaǧa qyzyǧady. Olar jergılıktı halyqtyŋ ūlttyq qūndylyqtaryn tamaşalap, ūlttyq taǧamdaryn jep, susyndaryn ışıp, taǧamnyŋ jaŋa türlerımen tanysudy jön sanaidy. Al osy oraida Ūlytau aimaǧynda turizmdı damytudyŋ mümkındıkterı öte köp. Eger öŋırdıŋ turistık mümkındıkterın ūtymdy paidalansa, talai mäselenı şeşuge bolady. Sebebı tek turizmmen örkendep otyrǧan şeteldık elder bar emes pe?!
Alaşa han men Joşy han kesenelerı, Han ordasy jäne Altyn şoqy syndy ırı turistık nysandary bar Ūlytaudyŋ turisterdıŋ kielı jerlerge baru, ekologiialyq, agroturizm syndy turizm türlerın damytuǧa äleuetı jetkılıktı. Mūnda jyl saiyn «Jezkiık» jäne «Kökmaisa» etnofestivalderı ötkızıledı, ol da öŋırge turister aǧymyn ūlǧaituǧa yqpal etedı. Tıptı türkı älemınıŋ besıgı bolǧan būl mekende osy etnofestivalderdı bükıl türkı jūrty jinalatyndai halyqaralyq deŋgeide ötkızetın jaǧdaiǧa jetkızuge bolady.
Sonymen qatar, aimaqtyŋ öndırıstık äleuetı şeşılse, jaŋa oblystyŋ ortalyǧy bolatyn Jezqazǧan qalasynyŋ ekınşı tynysy aşylyp, jyldar boiy qordalanǧan mäseleler şeşıler edı. Bügınde jastar arasynda ūltynyŋ qūndylyǧynan bezıp, dını men dılınen ajyrap qalǧandar köp. Osy Jezqazǧan öŋırınde bolǧanda sony köp baiqadym. Türlı jat aǧymnyŋ jetegınde ketken, qap-qara kiımdı, bet-auzyn tūmşalaǧan qazaqtyŋ qyz-kelınşekterı men şolaq balaqty jas qazaq jıgıtterın körgende qazaq balasynyŋ «qaǧynan jerıgen qūlandai jirenuıne» ne sebep boldy?,-dep qatty oilanamyn.
Qanşa ūlys pen ūlt ökılderın keŋ qūşaǧyna syidyrǧan keŋ peiıldı, aq jürektı qazaq balasynyŋ bırı säläfi, bırı uahabi, endı bırı qūranşyl bolyp, basy bırıkpei, ata-babasynyŋ san ǧasyrlar boiǧy ūly tarihyn, ūlttyq qūndylyǧynan jerıp adasyp jürgenı janǧa batady, el bolaşaǧyn, ūlt keleşegın oilaityn ana retınde, ūltyma jany aşityn el azamaty retınde qatty alaŋdatady. Künı keşegı qaŋtar qasıretı halqymyzdyŋ qabyrǧasyn qaiystyrdy. Dıni jat aǧym ökılderınıŋ äreketı aralasyp ketken «Qaŋtar qasıretı» elımızdı dürlıktırıp, el tynyştyǧyn būzdy. Qanşama jas qyrşynannan qiylyp, qanşa ana zarlap qaldy.
Būl jaǧdai dın mäselesıne, dıl mäselesıne «şammen qarau» kerektıgımızdı ūqtyrdy. Ūrpaqtyŋ ruhani-önegelık tärbiesıne jıtı qarau kerektıgın körsettı. Sondyqtan ūlt bolaşaǧy üşın qauıptı osyndai keleŋsızdıkterdıŋ aldyn alyp, ruhani senımnıŋ qoǧamdaǧy ornyn aiqyndau üşın de Ūlytaudy ūlyqtasaq, ūlttyŋ ruhy köterıletını sözsız. Ūlytau – üş jüzdıŋ basyn qosqan qasiettı jer. Öskeleŋ ūrpaqtyŋ ruhyn köterer, otansüigıştıkke tärbieleitın qūtty meken Sondyqtan Ūlytau oblysy boluǧa äbden laiyq!
- Keŋes odaǧynan qalǧan eskı qala, köşe ataularynan aryla almauymyz – otarşyldyq ezgıden tolyq qūtylmaǧanymyzdyŋ körınısı siiaqty. Nege qalalarymyzdyŋ tarihi atauyn qaitaruǧa kelgende därmensızdık tanytamyz? Ruhymyzdyŋ älsıregenı me?
- Bala kezımde äkem Kereku, Qyzyljar dep aitatyny esımde. Petropavl men Pavlodar qalalarynyŋ ataularyn älı de özgerte almai kele jatyrmyz. Ökınıştısı, keide osyǧan öz qandastarymyz da qarsy şyǧyp jatady. Jaqynda äleumettık jelıde osy mäsele köterılgen bır posttyŋ astyna jazǧan qazaq kelınşegınıŋ: «qala bersın, būl tarihi atau»,- degen pıkırın oqydym. Kımnıŋ tarihy eken...
Şynynda da būl bızdıŋ ūlttyq ruhymyzdyŋ älsızdıgı dep oilaimyn. Ūltynyŋ tarihyn, elın-jerın süietın, ruhy myqty, öresı biık adam oilanyp söiler edı. Tıptı «qylyşynan qan tamyp tūrǧan» keŋes zamanynda ūltymyzdyŋ bırtuar tūlǧasy Jūmabek Täşenov aǧamyz elımızdıŋ soltüstıgındegı bes bırdei oblysyn saqtap qaldy emes pe?! Jūmabek aǧamyzdyŋ ruhy bügınde jetpei jatyr. Bıraq aldaǧy uaqytta būl mäselenıŋ oŋ şeşım tabatyna ümıttenemın.
- Qazaq tılınıŋ osy uaqytqa deiın kösegesınıŋ kögermeuı - ūlttyq ruhymyz ben sanamyzdyŋ qandai deŋgeige tüskenın körsetedı. Älsırep ketken ūlttyq ruhymyzdy köteru üşın ne ısteu kerek dep oilaisyz?
- Tıl mäselesı – jany qazaq jannyŋ jandy jerı. 30 jyl boiy tıl mäselesın «Qazaqpen qazaq qazaqşa söilesın», - dep «ūrandatyp» qoiǧanymyz bolmasa, tük bıtırmedık. Barşamyz «udobnyi» tılde söiledık, jiyn ötkızdık. Söitıp jürgende qolda bardan aiyrylyp, özge ūltty qazaqşa söiletpek tügılı öz tılımızden özımızdıkıler de beze bastady. Ūlttyq sanaq nätijesıne qarasaq, elde qazaq ūltynyŋ sany 70 paiyzdan asqan eken. Elordamyzdy alsaq, mūnda 91 mektep bar eken, onyŋ 34 qazaq mektebı, 8 orys mektebı, 49 aralas mektep eken. 45 myŋ qaraköz qazaq balalary orys tılınde susyndap, özge eldıŋ mädenietı men ruhyn boiyna sıŋırıp jatyr eken. Orys tılınde bılım alǧan balalardyŋ köbı körşıles elge oquǧa ketıp jatyr. «Öz tılın bılmegen öz jūrtyn ögeisınedı»,- dep halqymyz aitpaqşy, bız bolaşaqta qai memleketke qyzmet etetın azamattar tärbielep jatyrmyz?, - degen saual erıksız tuyndaidy.
«Ärbır ūlttyŋ balasy öz ūltynyŋ arasynda öz ūlty üşın qyzmet etetın bolǧandyqtan, ärbır tärbieşı balany sol ūlt tärbiesımen tärbie qyluǧa mındettı», - dep Maǧjan Jūmabaev aitpaqşy, qazaq tılınıŋ kösegesı kögeruı üşın, bırınşıden, qazaq tılı – Qazaq elınıŋ suyn ışıp, nanyn jep jürgen bükıl ūltty ūiystyrar tılge ainaluy kerek. Mektepke deiıngı mekemeler tek qazaq tılınde boluy kerek. Bastapqyda missionerlık maqsatta qūrylǧan aralas mektepterdı jabu kerek. Aralas mektep – būl dübara, tılı şala ūrpaq tärbieleitın mektep. Öitkenı aralas mektepterde oqityn balalardyŋ oqityn synyptary bölek bolǧanymen, dälızde söileu tılı bır, ökınıştı, ol qazaq tılı emes. Onyŋ üstıne aralas mekteptıŋ orys synyptarynda oqityn balalar qazaqşa oqityn balalardan özın biık ūstap, olardy «mambetka», «mambet» dep, ruhyn jasytatyndardyŋ özı ūltsyzdanǧan toptyŋ qarasyn tolyqtyryp jatyr.
Jaqynda «MIRAS» qoǧamdyq keŋesınıŋ müşesı retınde keŋestıŋ jiynynda aralas mektepte oqityn qazaq balalary jaily mäselenı köterdım. Qolyma tüsken statistikalyq mälımetke säikes, Elordadaǧy tek 9 mektep boiynşa derektı keltırsek, orys synybynda oqityn 16 251 oquşynyŋ 13 710 qazaqtyŋ qaraközı, iaǧni, 84,4% qazaq. Jüregıŋ qalai auyrmaidy?!
Būl jai ǧana san, statistika emes, är sannyŋ artynda qaraköz qazaq balalary ǧana emes, eldık müdde, ūlt bolaşaǧy, memlekettıŋ erteŋı tūrǧanyn ūmytpauymyz kerek! Eldıgımızdı oilap, erteŋımızge alaŋdasaq, bar qazaq balasyn qazaqşa oqytuy kerek. Bügınde körşı elde bolyp jatqan jaǧdai tek qazaqty ǧana emes, bolaşaǧyn osy elmen bailanystyratyn är qazaqstandyqty oilantuy kerek. Tüiındesem, tılge degen sūranys pen mūqtajdyq tumai, tıl mäselesı ılgerılemeidı. Qazaq tılı – eldıŋ är azamaty üşın bırlık tılı, tırlık tılı boluy kerek.
- Sūhbatyŋyzǧa raqmet!
Zarina ÄŞIRBEK,
"Adyrna" ūlttyq portaly
