Jazuşy Tynymbai Nūrmaǧambetovtıŋ «Būlaq» degen ǧajaiyp äŋgımesı bar. Būl tuyndynyŋ basty keiıpkerı – Ertıleu aqyn. Ilgerırekte «Öleŋ men kögen» degen düniemızde jazǧanymyzdai, ol – «Aqyn bolǧanda eki auyz öleŋ qūrai alatyn auyl aqyny emes, äke-şeşesiniŋ jaiyn oilap, elge kelip, tordaǧy būlbūldai toryǧyp jürgen naǧyz talantty aqyn. Auyldaǧy öziniŋ janyn tüsinetin jalǧyz serigi kinomehanik Qoşqarbaidy ertip, būlaq basyna baryp būrqyratyp öleŋ oqidy. Duyldatyp baryp, dauyldatyp qaitady.
Şarua jaiymen jürgen basqa jūrt būǧan qiiali dep qaraidy. Ekpini basylmaǧan Ertileudiŋ auditoriiasy – auyl syrtyndaǧy Qarabūlaq pen qasynan ketpeitin Qoşqarbai ǧana. El-jūrttan ūzap körmegen kinomehanik Qoşqarbaidyŋ da öleŋdi tüsinip qarq qylyp jatqany şamaly. Ol öleŋnen göri Ertileudiŋ hal-ahualyn köbirek tüsinedi. Eŋ bastysy, oǧan şyn nietimen tileules. Dosy aŋyratyp būlaq basynda jyr oqyp otyrǧanda, jany jadyrap, şyn quanady. Qysqasy, Tynymbaidyŋ «Būlaǧyndaǧy» Ertileu – aqyndyqtyŋ, Qoşqarbai – aqynǧa jaqyndyqtyŋ simvoly. Biri – būlaq, ekinşisi – tyŋdaityn qūlaq».
Sol maqalamyzda būl oiymyzdy «Qolyna qalam ūstaǧan eldiŋ bäri Ertileu boluǧa ūmtylady. Eşkimniŋ de Qoşqarbai bolǧysy kelmeidi. Bäri de söitedi. Biz de söittik. Öitkeni bärimizdiŋ de auylymyzda būlaq bar edi...» dep sabaqtaǧanbyz. Sonau jyly oquǧa tüskenımızde auditoriiaǧa ekpını qatty elu aqynmen bırge kırdık. Eluı elu üidıŋ Ertıleuı edı. Jalpy, jyr quǧan ärı jyn quǧan jurfakqa Ertıleu taŋsyq emes. Bıraq men odan būryn sol Ertıleudı tuǧan auylymnan ızdegem. Toqtai tūryŋyz, aldymen özım Ertıleu şyǧarmyn dep oilaǧam. Ertıleu de, Bertıleu de emes ekenımdı jurfakqa kelgen soŋ bır-aq ūqtym. Qabıletım öleŋge beiım bolǧanymen, tabiǧatym aqyndyqtan aulaq edı. Sondyqtan bızdıŋ auyldan bır Ertıleu suyrylyp şyǧuy kerek edı ǧoi dep, sonşama ümıttengenım ras-ty. Bızdıŋ auyl degenımız – sol baiaǧy özımız «Manas» jyry sekıldı taŋdy taŋǧa ūryp jyrlaityn Qaratereŋ...
Qara tereŋ, qara şalaŋ, qara qaiyq degen ūǧymdardy erterek sanaǧa sıŋıretın bızdıŋ auylǧa qara öleŋ degen tırkes te jat emes. Öz däuırınde kök teŋızden quat alǧan ne bır soiqan şaiyrlar sairan salǧan būl maŋaida... «Ai-apa, Yslam aǧa, eldemısıŋ, Seiıtniiaz, sen qūdaiǧa pendemısıŋ? Sabatqa kök esektı bailap tastap, Äukiıp myltyq alyp köldemısıŋ?», – dep jer tübınen auyl jaqqa hat-öleŋın joldaǧan Dabyl Sahiev degen sūrapyl aqyn ötken. Keiın de auyl ışınde öleŋ jazǧan jıgıtter boldy, bıraq olardyŋ eşqaisysy Ertıleu emes-tı. Bırı özı üşın jazdy, ekınşısı jazǧanymen jariialamady, üşınşısı eseigende bır-aq tanyldy. Mūny, ärine, bala kezden boiyna būla küşı syimai, buradai buyrqanǧan käsıbi şaiyr Ertıleudıŋ joly deuge äste kelıŋkıremeidı. Sondyqtan bır kezde «Bälkım, syŋsyǧan orman-toǧaiy bolmaǧandykı şyǧar, bertınde Qaratereŋnen bäigelerde aty ozǧan äigılı aqyn şyqpady», – dep jazǧanbyz.
Joq, qatelesıppız, şyǧypty Ertıleu! Ertıleu bolǧanda qandai! Aŋǧarmaǧan sebebımız, ol aq qaǧazdy şimailai bastaǧanda bız ılım ızdep Alatau jaqqa attanyppyz. Ol bolsa, būlaq basynda busanyp-buyrqanyp bıraz jürıptı de, ne Qoşqarbaiyn, ne qyz Qūrtqasyn kezdestırmegen soŋ, sol būlaqtyŋ bergı jaǧyna bır tükırıp, Aqtöbe asyp ketıptı. Al endı ony sol Aqtöbeŋız aqyn etıp şyǧardy. Bızdıŋ eldıŋ Ertıleuı osy qalany ömır boiy mekendep kele jatqan Ertai aqynǧa arnaiy baryp jolyǧady. Ertai Aşyqbaev bızdıŋ balanyŋ özın de, öleŋın de aldymen äbden jonady, sodan soŋ janidy jaqsylap tūryp.
Ärine, būl kezde Qaratereŋnıŋ boiy syryqtai qara balasynyŋ jattandylau jyrlaryn tört aiaǧyn teŋ basyp tūrǧan dünie deuge kelmeitın edı. Ūiqasy bolsa, qūiqasy joq, qūiqasy bolsa, ūiqasy joq balausa tuyndylardy qaita-qaita oqyǧan Ertai aǧasy oǧan jıbek jyrdy kestelep toqudy üirettı. Bolmysy bölek önerge bırden baulydy. Bauluǧa tūratyn bala edı özı de... Sebebı, onyŋ kökırek közı, iaǧni öleŋınıŋ şyǧatyn tūmasy taza edı. Aqköŋıl. Aǧeden. Jüregınıŋ tübıne kır jasyrmaidy. Aqynşa jüredı, aqynşa küledı, aqynşa tomsarady, aqynşa erkeleidı, aqynşa ökpeleidı... Aqtöbege alasūryp aqyndyq orta ızdep kelgen edı ol. Qaşannan berekesı kelısken Aqtöbenıŋ şyǧarmaşylyq tobyna Almatydan bırjola köşıp kelgen Meiırhan aqyn bastaǧan bır top şaiyr qosylyp, aqyndyq ortanyŋ qazany qainaǧan şaq edı būl. Bastaldy sosyn aqyn-ǧūmyr...
Tynymbaidyŋ talantty keiıpkerı Ertıleuge telınıp otyrǧan bızdıŋ bügıngı keiıpkerımız, aqyn Talǧat Tıleulesov osylaişa taban tırep edı araily Aqtöbege. Aldymen tuǧan jerı, sosyn osy Aqtöbenıŋ aqyndyq ortasy ony şaiyr etıp şyǧardy. Teŋız jaǧasynyŋ şege qūmy men şuda-şuda şalaŋyna aunap ösken bala öleŋ ölkesınıŋ altyn şaŋyraǧyna uyǧyn qadap, jyr süier jūrtqa keŋ tanyldy. Bızdıŋ öŋırdegı baiaǧy Dabyl Sahievten keiın äulie-änbieden kögen almai, öleŋ alǧan aqyn osy Talǧat siiaqty. Eŋ bastysy, aqyndyq mınez bar onda. Aqyn aǧalaryn aialai bıledı, solardy ızdep jer tübıne baruǧa da beiıl.
Bıraq onda tūraqtap qalu degendı atamaŋyz... Sosyn Ertai aǧasynşa tolǧanyp:Almatyǧa süiregenmen armanym,Qūraq ūşyp barmadym.Aiaqasty özgerdı de talǧamym,Aqtöbenı taŋdadym, – dep termeletıp taiyp otyrady.
Qaratereŋ dese, qozady. Aqtöbe dese, öledı. Endı qaitsın, osy qaladan abyroi tapty, baq tapty, jerūiyq tapty, jar tapty. Osy şaharda jürıp Jazuşylar odaǧyna müşelıkke öttı. Auyq-auyq «Jürekte ıŋkär saǧynyş – Bır jürgen dosqa, bauyrǧa. Däl qazır menı alyp ūş, Kındıgım kesken auylǧa», – dep tolǧatyp, Qaratereŋıne baryp, şamyrqanyp, şabyttanyp qaitady da, Aqtöbesıne kelıp, aq jauyndai seldetıp jyr jazady.
Talǧat Tıleulesov – Aqtöbenıŋ jai aqyny emes, kıtaphanada qyzmet ısteitın ziialy şaiyry. Saqtaǧan Bäiışev atyndaǧy oblystyq ämbebap ǧylymi kıtaphananyŋ bıldei bır bölım meŋgeruşısı. Qazaqta kıtaphanada jūmys ıstegen tanymal qalamgerler az emes. Mūrat Äuezov, Älıbek Asqarov, Raqymjan Otarbaev, Tūrsyn Jūrtbai, Marjan Erşu, Aigül Kemelbaeva jäne basqa aqyn-jazuşylar kıtaphanalardyŋ ruhani deŋgeiın köteruge barynşa üles qosty. Bala kezınde aldymen Qaratereŋdegı qos kıtaphanaşy - Tynyştyq Oşaqbaev (auyl kıtaphanasy) pen Emen Jūbaniiazovanyŋ (mektep kıtaphanasy) tälımın körgen bızdıŋ Talǧat qarymdy qalamgerlerdıŋ önegelı jolyn jalǧaǧan da...
Älemdık kıtaphanalar tarihynda da Talǧattyŋ qalamdas ärıptesterınıŋ önegelı ızderı sairap jatyr. Mäselen, orystyŋ ataqty aqyny, barşaǧa belgılı mysalşy İvan Krylov öz däuırınde İmperatorlyq kıtaphanada qyzmet ıstegen. Tıptı ol būl käsıpke baqandai jiyrma toǧyz jylyn arnaǧan körınedı. Bızdıŋ Talǧat ta «Krylov jaryqtyqtan qai jerım kem?» dep, öz jūmysynda älı de bıraz jyl jüre bergısı bar.
İvan kökesı baiaǧyda oqyrmannyŋ ızdegen kıtabyn tez tabuy üşın katalog jüiesın retteuge küş salypty. Sondai-aq, bibliografiialyq jūmystardy jönge keltırıptı. Talǧat aqyn da mūndai paidaly närselerge jete män beredı. Aqyn ınımızdıŋ jūmystan şarşaǧan kezde ne ısteitının bılmeimız, al kıtaphanaşy Krylov mūndaida zalda tūrǧan divanda auyq-auyq şaljiyp jatyp, demalyp alatyn bolǧan desedı. Ataqty aqyn mysaldarynyŋ köbısın osy kıtaphana qabyrǧasynda jürgende jazǧan. Talǧattyŋ da bıraz öleŋı osynda tudy.
Argentinanyŋ äigılı jazuşysy Horhe Luis Borhes öz ömırınıŋ üşten bır bölıgın kıtaphanada ötkızgen. Qyzmetın kıtaphanaşynyŋ kömekşısınen bastaǧan. Keiın Argentinanyŋ ūlttyq kıtaphanasynyŋ direktory bolǧan. Ne aitamyz mūndaida? Bızdıŋ Būrhannyŋ balasyna baiaǧy Borhestıŋ balasynyŋ jolyn bersın deimız de...
Tarihta kıtaphanaşy Talǧat aqynnyŋ taǧy bır äigılı ärıptesı bolǧan. Ol – nemıstıŋ ūly oişyl aqyny İogann Volfgang Giote. Fon Giotenıŋ qaramaǧynda Veimar teatry men kıtaphana bolypty. Ol da öz ısıne köp köŋıl bölgen. Kıtap muzeiın jasaqtaǧan. Saladaǧy jaŋa erejelerdı tüzgen. Soǧan qaraǧanda Giote kökemız de bızdıŋ Talǧatjan sekıldı jūmyssyz otyra almaityn erekşe elgezek aqyn bolǧan syŋaily.
Talǧattyŋ äigılı ärıptesterınıŋ qatary mūnymen de şektelmeidı. Aǧaiyndy qalamgerler Iаkob Liudvig Karl Grimm men Vilgelm Karl Grimm de, aqyn-synşy Anton Delvig te, jazuşy Mihail Prişvin de täp-täuır kıtaphanaşy atanǧan.
Ärine, känıgı kıtaphana qyzmetkerı bolǧanymen, aqyn Talǧattyŋ tabiǧaty bölek. Ol – jer basqarmasy kıtaphanasynda jūmys ıstegen daŋqty söz zergerı İvan Bunin sekıldı salalyq ädebietterdıŋ ǧana saraşysy emes, ūlttyq ädebiettıŋ janaşyry. Äzırge aqyn ınımızdıŋ baiaǧyda Peredelkinodan balalar kıtaphanasyn aşqan äigılı qalamger Kornei Chukovskii siiaqty tyŋ bastama köteretındei şamasy joq. Sondai-aq, Talǧat şaiyr Agronomiia institutynyŋ kıtaphanasynda jūmys ıstegen ataqty aqyn Anna Ahmatova tärızdı qyzmet ornynyŋ maŋaiyn meken etudı daǧdyǧa ainaldyra qoiǧan joq. Bärıbır Talǧat – täuır kıtaphanaşy, talantty aqyn.
Būrqyratyp öleŋ jazyp jür bügınde Būrhan kökemnıŋ ūly. Bırese, «Būl ne degen qysqa kün?! Ötıp jatyr ömırım… Būrynǧyşa sairamaidy qūstarym, Mūŋaiady köŋılım», – dep tolǧanady. Endı bırde «Ömır degen bazardan, Örtenedı özegım. Qorqyt qaşyp qūtylmaǧan ajaldan, Keler bır kün kezegım», – dep qaralai zäreŋdı ūşyrady. Sodan soŋ «Kün de tögıp araiyn, Bır quantyp, jylatyp. Jazarymdy jazyp men de qalaiyn, Berşı maǧan uaqyt», – dep qaitadan täubesıne tüsedı.
Jaz, jaz, bala, jaz, bala! Uaqytyŋ jetkılıktı senıŋ...
Bügın – älemdegı qalamger-kıtaphanaşylardyŋ daŋqty jolyn jalǧaǧan arqaly aqyn, Qaratereŋnıŋ Qūlagerı, Aqtöbenıŋ Aqtaŋgerı Talǧat Tıleulesovtıŋ tuǧan künı! Aman jür, aqyn Talǧat, aq Talǧat!
Bauyrjan OMARŪLY
