Jazýshy Tynymbaı Nurmaǵambetovtiń «Bulaq» degen ǵajaıyp áńgimesi bar. Bul týyndynyń basty keıipkeri – Ertileý aqyn. Ilgerirekte «Óleń men kógen» degen dúnıemizde jazǵanymyzdaı, ol – «Aqyn bolǵanda eki aýyz óleń quraı alatyn aýyl aqyny emes, áke-sheshesiniń jaıyn oılap, elge kelip, tordaǵy bulbuldaı toryǵyp júrgen naǵyz talantty aqyn. Aýyldaǵy óziniń janyn túsinetin jalǵyz serigi kınomehanık Qoshqarbaıdy ertip, bulaq basyna baryp burqyratyp óleń oqıdy. Dýyldatyp baryp, daýyldatyp qaıtady.
Sharýa jaıymen júrgen basqa jurt buǵan qııalı dep qaraıdy. Ekpini basylmaǵan Ertileýdiń aýdıtorııasy – aýyl syrtyndaǵy Qarabulaq pen qasynan ketpeıtin Qoshqarbaı ǵana. El-jurttan uzap kórmegen kınomehanık Qoshqarbaıdyń da óleńdi túsinip qarq qylyp jatqany shamaly. Ol óleńnen góri Ertileýdiń hal-ahýalyn kóbirek túsinedi. Eń bastysy, oǵan shyn nıetimen tileýles. Dosy ańyratyp bulaq basynda jyr oqyp otyrǵanda, jany jadyrap, shyn qýanady. Qysqasy, Tynymbaıdyń «Bulaǵyndaǵy» Ertileý – aqyndyqtyń, Qoshqarbaı – aqynǵa jaqyndyqtyń sımvoly. Biri – bulaq, ekinshisi – tyńdaıtyn qulaq».
Sol maqalamyzda bul oıymyzdy «Qolyna qalam ustaǵan eldiń bári Ertileý bolýǵa umtylady. Eshkimniń de Qoshqarbaı bolǵysy kelmeıdi. Bári de sóıtedi. Biz de sóıttik. Óıtkeni bárimizdiń de aýylymyzda bulaq bar edi...» dep sabaqtaǵanbyz. Sonaý jyly oqýǵa túskenimizde aýdıtorııaǵa ekpini qatty elý aqynmen birge kirdik. Elýi elý úıdiń Ertileýi edi. Jalpy, jyr qýǵan ári jyn qýǵan jýrfakqa Ertileý tańsyq emes. Biraq men odan buryn sol Ertileýdi týǵan aýylymnan izdegem. Toqtaı turyńyz, aldymen ózim Ertileý shyǵarmyn dep oılaǵam. Ertileý de, Bertileý de emes ekenimdi jýrfakqa kelgen soń bir-aq uqtym. Qabiletim óleńge beıim bolǵanymen, tabıǵatym aqyndyqtan aýlaq edi. Sondyqtan bizdiń aýyldan bir Ertileý sýyrylyp shyǵýy kerek edi ǵoı dep, sonshama úmittengenim ras-ty. Bizdiń aýyl degenimiz – sol baıaǵy ózimiz «Manas» jyry sekildi tańdy tańǵa uryp jyrlaıtyn Qaratereń...
Qara tereń, qara shalań, qara qaıyq degen uǵymdardy erterek sanaǵa sińiretin bizdiń aýylǵa qara óleń degen tirkes te jat emes. Óz dáýirinde kók teńizden qýat alǵan ne bir soıqan shaıyrlar saıran salǵan bul mańaıda... «Aı-apa, Yslam aǵa, eldemisiń, Seıitnııaz, sen qudaıǵa pendemisiń? Sabatqa kók esekti baılap tastap, Áýkıip myltyq alyp kóldemisiń?», – dep jer túbinen aýyl jaqqa hat-óleńin joldaǵan Dabyl Sahıev degen surapyl aqyn ótken. Keıin de aýyl ishinde óleń jazǵan jigitter boldy, biraq olardyń eshqaısysy Ertileý emes-ti. Biri ózi úshin jazdy, ekinshisi jazǵanymen jarııalamady, úshinshisi eseıgende bir-aq tanyldy. Muny, árıne, bala kezden boıyna bula kúshi syımaı, býradaı býyrqanǵan kásibı shaıyr Ertileýdiń joly deýge áste kelińkiremeıdi. Sondyqtan bir kezde «Bálkim, syńsyǵan orman-toǵaıy bolmaǵandyki shyǵar, bertinde Qaratereńnen báıgelerde aty ozǵan áıgili aqyn shyqpady», – dep jazǵanbyz.
Joq, qatelesippiz, shyǵypty Ertileý! Ertileý bolǵanda qandaı! Ańǵarmaǵan sebebimiz, ol aq qaǵazdy shımaılaı bastaǵanda biz ilim izdep Alataý jaqqa attanyppyz. Ol bolsa, bulaq basynda býsanyp-býyrqanyp biraz júripti de, ne Qoshqarbaıyn, ne qyz Qurtqasyn kezdestirmegen soń, sol bulaqtyń bergi jaǵyna bir túkirip, Aqtóbe asyp ketipti. Al endi ony sol Aqtóbeńiz aqyn etip shyǵardy. Bizdiń eldiń Ertileýi osy qalany ómir boıy mekendep kele jatqan Ertaı aqynǵa arnaıy baryp jolyǵady. Ertaı Ashyqbaev bizdiń balanyń ózin de, óleńin de aldymen ábden jonady, sodan soń janıdy jaqsylap turyp.
Árıne, bul kezde Qaratereńniń boıy syryqtaı qara balasynyń jattandylaý jyrlaryn tórt aıaǵyn teń basyp turǵan dúnıe deýge kelmeıtin edi. Uıqasy bolsa, quıqasy joq, quıqasy bolsa, uıqasy joq balaýsa týyndylardy qaıta-qaıta oqyǵan Ertaı aǵasy oǵan jibek jyrdy kestelep toqýdy úıretti. Bolmysy bólek ónerge birden baýlydy. Baýlýǵa turatyn bala edi ózi de... Sebebi, onyń kókirek kózi, ıaǵnı óleńiniń shyǵatyn tumasy taza edi. Aqkóńil. Aǵeden. Júreginiń túbine kir jasyrmaıdy. Aqynsha júredi, aqynsha kúledi, aqynsha tomsarady, aqynsha erkeleıdi, aqynsha ókpeleıdi... Aqtóbege alasuryp aqyndyq orta izdep kelgen edi ol. Qashannan berekesi kelisken Aqtóbeniń shyǵarmashylyq tobyna Almatydan birjola kóship kelgen Meıirhan aqyn bastaǵan bir top shaıyr qosylyp, aqyndyq ortanyń qazany qaınaǵan shaq edi bul. Bastaldy sosyn aqyn-ǵumyr...
Tynymbaıdyń talantty keıipkeri Ertileýge telinip otyrǵan bizdiń búgingi keıipkerimiz, aqyn Talǵat Tileýlesov osylaısha taban tirep edi araıly Aqtóbege. Aldymen týǵan jeri, sosyn osy Aqtóbeniń aqyndyq ortasy ony shaıyr etip shyǵardy. Teńiz jaǵasynyń shege qumy men shýda-shýda shalańyna aýnap ósken bala óleń ólkesiniń altyn shańyraǵyna ýyǵyn qadap, jyr súıer jurtqa keń tanyldy. Bizdiń óńirdegi baıaǵy Dabyl Sahıevten keıin áýlıe-ánbıeden kógen almaı, óleń alǵan aqyn osy Talǵat sııaqty. Eń bastysy, aqyndyq minez bar onda. Aqyn aǵalaryn aıalaı biledi, solardy izdep jer túbine barýǵa da beıil.
Biraq onda turaqtap qalý degendi atamańyz... Sosyn Ertaı aǵasynsha tolǵanyp:Almatyǵa súıregenmen armanym,Quraq ushyp barmadym.Aıaqasty ózgerdi de talǵamym,Aqtóbeni tańdadym, – dep termeletip taıyp otyrady.
Qaratereń dese, qozady. Aqtóbe dese, óledi. Endi qaıtsin, osy qaladan abyroı tapty, baq tapty, jeruıyq tapty, jar tapty. Osy shaharda júrip Jazýshylar odaǵyna múshelikke ótti. Aýyq-aýyq «Júrekte ińkár saǵynysh – Bir júrgen dosqa, baýyrǵa. Dál qazir meni alyp ush, Kindigim kesken aýylǵa», – dep tolǵatyp, Qaratereńine baryp, shamyrqanyp, shabyttanyp qaıtady da, Aqtóbesine kelip, aq jaýyndaı seldetip jyr jazady.
Talǵat Tileýlesov – Aqtóbeniń jaı aqyny emes, kitaphanada qyzmet isteıtin zııaly shaıyry. Saqtaǵan Báıishev atyndaǵy oblystyq ámbebap ǵylymı kitaphananyń bildeı bir bólim meńgerýshisi. Qazaqta kitaphanada jumys istegen tanymal qalamgerler az emes. Murat Áýezov, Álibek Asqarov, Raqymjan Otarbaev, Tursyn Jurtbaı, Marjan Ershý, Aıgúl Kemelbaeva jáne basqa aqyn-jazýshylar kitaphanalardyń rýhanı deńgeıin kóterýge barynsha úles qosty. Bala kezinde aldymen Qaratereńdegi qos kitaphanashy - Tynyshtyq Oshaqbaev (aýyl kitaphanasy) pen Emen Jubanııazovanyń (mektep kitaphanasy) tálimin kórgen bizdiń Talǵat qarymdy qalamgerlerdiń ónegeli jolyn jalǵaǵan da...
Álemdik kitaphanalar tarıhynda da Talǵattyń qalamdas áriptesteriniń ónegeli izderi saırap jatyr. Máselen, orystyń ataqty aqyny, barshaǵa belgili mysalshy Ivan Krylov óz dáýirinde Imperatorlyq kitaphanada qyzmet istegen. Tipti ol bul kásipke baqandaı jıyrma toǵyz jylyn arnaǵan kórinedi. Bizdiń Talǵat ta «Krylov jaryqtyqtan qaı jerim kem?» dep, óz jumysynda áli de biraz jyl júre bergisi bar.
Ivan kókesi baıaǵyda oqyrmannyń izdegen kitabyn tez tabýy úshin katalog júıesin retteýge kúsh salypty. Sondaı-aq, bıblıografııalyq jumystardy jónge keltiripti. Talǵat aqyn da mundaı paıdaly nárselerge jete mán beredi. Aqyn inimizdiń jumystan sharshaǵan kezde ne isteıtinin bilmeımiz, al kitaphanashy Krylov mundaıda zalda turǵan dıvanda aýyq-aýyq shaljıyp jatyp, demalyp alatyn bolǵan desedi. Ataqty aqyn mysaldarynyń kóbisin osy kitaphana qabyrǵasynda júrgende jazǵan. Talǵattyń da biraz óleńi osynda týdy.
Argentınanyń áıgili jazýshysy Horhe Lýıs Borhes óz ómiriniń úshten bir bóligin kitaphanada ótkizgen. Qyzmetin kitaphanashynyń kómekshisinen bastaǵan. Keıin Argentınanyń ulttyq kitaphanasynyń dırektory bolǵan. Ne aıtamyz mundaıda? Bizdiń Burhannyń balasyna baıaǵy Borhestiń balasynyń jolyn bersin deımiz de...
Tarıhta kitaphanashy Talǵat aqynnyń taǵy bir áıgili áriptesi bolǵan. Ol – nemistiń uly oıshyl aqyny Iogann Volfgang Gıote. Fon Gıoteniń qaramaǵynda Veımar teatry men kitaphana bolypty. Ol da óz isine kóp kóńil bólgen. Kitap mýzeıin jasaqtaǵan. Saladaǵy jańa erejelerdi túzgen. Soǵan qaraǵanda Gıote kókemiz de bizdiń Talǵatjan sekildi jumyssyz otyra almaıtyn erekshe elgezek aqyn bolǵan syńaıly.
Talǵattyń áıgili áriptesteriniń qatary munymen de shektelmeıdi. Aǵaıyndy qalamgerler Iakob Lıýdvıg Karl Grımm men Vılgelm Karl Grımm de, aqyn-synshy Anton Delvıg te, jazýshy Mıhaıl Prıshvın de táp-táýir kitaphanashy atanǵan.
Árıne, kánigi kitaphana qyzmetkeri bolǵanymen, aqyn Talǵattyń tabıǵaty bólek. Ol – jer basqarmasy kitaphanasynda jumys istegen dańqty sóz zergeri Ivan Býnın sekildi salalyq ádebıetterdiń ǵana sarashysy emes, ulttyq ádebıettiń janashyry. Ázirge aqyn inimizdiń baıaǵyda Peredelkınodan balalar kitaphanasyn ashqan áıgili qalamger Korneı Chýkovskıı sııaqty tyń bastama kóteretindeı shamasy joq. Sondaı-aq, Talǵat shaıyr Agronomııa ınstıtýtynyń kitaphanasynda jumys istegen ataqty aqyn Anna Ahmatova tárizdi qyzmet ornynyń mańaıyn meken etýdi daǵdyǵa aınaldyra qoıǵan joq. Báribir Talǵat – táýir kitaphanashy, talantty aqyn.
Burqyratyp óleń jazyp júr búginde Burhan kókemniń uly. Birese, «Bul ne degen qysqa kún?! Ótip jatyr ómirim… Burynǵysha saıramaıdy qustarym, Muńaıady kóńilim», – dep tolǵanady. Endi birde «Ómir degen bazardan, Órtenedi ózegim. Qorqyt qashyp qutylmaǵan ajaldan, Keler bir kún kezegim», – dep qaralaı záreńdi ushyrady. Sodan soń «Kún de tógip araıyn, Bir qýantyp, jylatyp. Jazarymdy jazyp men de qalaıyn, Bershi maǵan ýaqyt», – dep qaıtadan táýbesine túsedi.
Jaz, jaz, bala, jaz, bala! Ýaqytyń jetkilikti seniń...
Búgin – álemdegi qalamger-kitaphanashylardyń dańqty jolyn jalǵaǵan arqaly aqyn, Qaratereńniń Qulageri, Aqtóbeniń Aqtańgeri Talǵat Tileýlesovtiń týǵan kúni! Aman júr, aqyn Talǵat, aq Talǵat!
Baýyrjan OMARULY
