"ŪLYMNAN TIRIDEI AIRYLYP OTYRMYN"
"Jylai-jylai auru boldym. Äkesı qaitqanda tūŋǧyşym on jasta, Ǧarapam bır jasta edı. 33 jasymda jesır qaldym. Endı jetkızdım ǧoi degende..." dep baryp sözın aiaqtai almai öksıgen qart anany telefonnyŋ ber jaǧynda tūryp jūbatuǧa söz taba almadyq. Būl – Şyŋjaŋdaǧy qazaq jastary arasynda keŋınen tanymal änşı, sazger ärı aqyn Ǧarapa Nasiollaūlynyŋ anasy Qamatan Toqtamūrat.
Ömırge üş ūl, üş qyz äkelgen Qamatan Toqtamūrat qazır Nūr-Sūltan qalasynyŋ ırgesındegı Qoiandy auylynda ekınşı ūlynyŋ qolynda tūrady. Qart äiel bes balasynyŋ Qytaida qalǧanyn, süt kenjesı Ǧarapadan "tırıdei airylyp" otyrǧanyn aitady.
Ǧarapa Nasiollaūlynyŋ otbasymen bırge tüsken suretı. Anasy Qamatan Toqtamūrattyŋ jeke arhivındegı foto.
Anasynyŋ sözınşe, 35 jastaǧy Ǧarapany 2021 jylǧy şıldenıŋ toǧyzynda Sanjy qalalyq polisiiasy alyp ketken. Qazır qaida, qandai jaǧdaida ekenın eşkım bılmeidı. Qamatannyŋ Qytaida qalǧan balalaryna da Ǧarapa turaly eşkım eşqandai aqparat bermegen.
1986 jyly Sanjy oblysynda düniege kelgen Ǧarapa Nasiollaūlynyŋ negızgı mamandyǧy – qazaq tılı men ädebietı pänı mūǧalımı. Pekin qalasyndaǧy Ūlttar universitetın bıtırgen soŋ Sanjy qalasyndaǧy №2 orta mektepte ūstaz bolyp eŋbek etken. Äielı de mūǧalım. Erlı-zaiyptynyŋ üş jasar balasy bar.
Anasynyŋ sözınşe, 2018 jyldan bastap Qytaidyŋ oŋtüstık-şyǧysyndaǧy Guandun provinsiiasynyŋ ortalyǧy Guanchjou qalasyna jaqyn jerdegı Jaŋmin qalasyna oquşylardy aparyp, sonda sabaq berıptı.
– Eŋ alǧaş ketken kezde telefonmen söileskenımızde "Ekı myŋ balany bastap, alty mūǧalım ketıp baramyz" dedı. "Şyŋjaŋ synybyna" jai mūǧalımderdı jıbermeidı, synaqtan ötken mūǧalımderdı ǧana aparady. Ol jaqta da abyroily boldy. Qyrküiekte ketıp, jazǧy demalysqa bır-aq keletın. 2021 jylǧy mausymnyŋ on üşınde "keldım" dep habarlasty. Sodan bır aiǧa jeter-jetpes uaqytta ūstap äkettı ǧoi, – deidı anasy Qamatan qamyǧyp.
"SÜLEI" BLOG PLATFORMASY
Ǧarapa Nasiollaūly Jaŋmin qalasyna barǧannan keiın Qytaida halyq arasynda keŋ taralǧan Wechat äleumettık jelısınde "Sülei" atty blog platformasyn jürgızıp, onda qazaqstandyq änşıler men aqyn-jazuşylardyŋ şyǧarmalaryn tūraqty jariialap otyrǧan. Anasy balasynyŋ qamauǧa alynuyna osy süiıktı ısı sebep boldy ma dep oilaidy.
Şyŋjaŋdaǧy qazaq aqyny häm sazger Ǧarapa Nasiollaūlynyŋ "Sülei" blog platformasy paraqşasynan skrinşot.
– Ol ülken bır kemşılık jıbergen joq şyǧar, bilık oǧan eskertu jasap, qoia beretın şyǧar dep kütıp otyrdyq. Sodan berı segız ai öttı. Eş habar joq. "Qazaqstanmen bailanysy bar" degen söz bar eken. 2017 jyly Qazaqstanǧa bır ret qana kelıp, 15 kündei jürıp qaitqan. Qazır qaida ekenın de eşkım döp basyp aita almaidy. Sol jaqta qalǧan aǧa-äpkelerıne de kezdestırmegen. Ūzynqūlaqtan "Sanjy qalasynda boluy mümkın" dep qana estimız, – deidı Qamatan Toqtamūrat.
Ǧarapa Nasiollaūly jürgızgen "Sülei" blog platformasynda Qazaqstanda tūratyn qazaq jazuşylary Raqymjan Otarbaevtyŋ "Satqyn", Dulat İsabekovtyŋ "Eŋ baqytty tün" äŋgımesı, küişı Jaŋǧali Jüzbaidyŋ "Qaratu şertpelerı" atty maqalasy men Beibıt Sarybaidyŋ jazbalary, aqyn Nesıpbek Aitūlynyŋ öleŋderı jariialanǧan. Bıraq Ǧarapa qamauǧa alynǧannan berı paraqşa jaŋarmaǧan.
YouTube jelısınde Ǧarapa Nasiollaūlynyŋ oryndauyndaǧy jäne özı şyǧarǧan "Äppaq şaǧala", "Aq marjan", "Ǧaşyqtar tılegı", "Ardaqtym-au", "Eren tauda erke qyz" syndy änderı jariialanǧan.
Ǧarapa Nasiollaūlynyŋ oryndauyndaǧy "Aq marjan" änı:
Qytaida bala künnen bırge ösken dosy Näjätbek Nūrsat Ǧarapanyŋ Qytaidyŋ Şyŋjaŋǧa qatysty saiasatyna qarsy eşqaşan söilemegenın, memlekettık qyzmetker bolǧanyn aitady.
– Ol – üzdık ūstaz. Ūiymdastyru qabıletı de erekşe edı. Äsırese şyǧarmaşylyq baǧyttaǧy närselerdı jaqsy ūiymdastyratyn. Qytai qazaqtarynyŋ ışınde öte bedeldı boldy. Onyŋ 30-ǧa juyq änı bar. Qytaidaǧy tanymal estrada jūldyzdary Ǧarapanyŋ änın aityp jür. Arnauly muzykalyq bılımı bolmaǧanymen şyǧarǧan änderı tabiǧilyǧymen tyŋdarmandy bauraityn. On ekı jyl bırge oqydyq. Bala künımızden aramyzda lider boldy. Jazba aqyndyǧynan bölek aitysqa da beiım edı. Älem ädebietıne jetık boldy. Älemnıŋ üzdık şyǧarmalaryn qytai tılınde oqydy. Nobel syilyǧyn alǧan jazuşylardyŋ äŋgımesın taldaǧan kezde taŋqaldyratyn. Bala kezınen öte ızdenımpaz edı. Qytaidyŋ eskı ädebietterın de oqi beretın. Qytai ädebietı turaly söz bolǧanda hanzu (qytai ūltynyŋ ökılı – red.) dostarynyŋ özı onyŋ auzyna qaraityn edı, – deidı Näjätbek Nūrsat.
Näjätbek "Sülei" blog platformasy oqyrmandary öte köp bolǧanyn jäne oǧan jariialanǧan materialdar da qūndy ekenın aitady. Onyŋ sözınşe, Ǧarapa süiıktı ısı – şyǧarmaşylyqqa köp köŋıl bölgen. Tek qazaq ädebietıne ǧana emes, adamzatqa ortaq qūndylyqtardy köp jariialaǧan.
– Onyŋ ūstaluyna köp bılıp, köp oqyǧandyǧy, qatarynan ozǧandyǧy sebep bolǧan şyǧar dep oilaimyn, – deidı Näjätbek.
ŞYŊJAŊ SYNYBY
Qytaida tuyp-ösken, qazır Almaty qalasynda tūratyn Serık Mūrathan Qytaida el ışınde "Şyŋjaŋ synyby" atalyp ketken mektep äu basta özge ūlttardy assimiliasiialau maqsatynda aşylǧan deidı.
Ǧarapa Nasiollaūlynyŋ Qytaida joǧary oqu ornyn bıtırgenı turaly diplomynyŋ köşırmesı.
Serık Mūrathan osy mekteptıŋ 2008 jyldan bastap aşylǧanyn, Şyŋjaŋdaǧy baiyrǧy ūlt ökılderı arasynan qytai tılın jetık meŋgergen balalardy ırıktep alyp, Şanhai, Pekin sekıldı ırı qalalarda 10, 11, 12-synypty oqytatynyn aitady.
"Qytaişa jaqsy bıletın balalardy ırıktep, ışkı Qytaiǧa aparyp oqytady. Olardyŋ barlyǧy internatta jatady. Alǧaş bara qalǧan kezde alǧaşqy äskeri daiyndyqtan ötedı. Mektepte qalai jüruden bastap jataqhanadaǧy tärtıptıŋ barlyǧyn äskeri tärtıppen üiretedı. Olar qytaişa jaqsy bılgendıkten Qytaidyŋ joǧarǧy beldı oqu oryndaryna tüse alady. Mūndaǧy maqsat – bırınşıden qytai tılın sıŋıru. Şyŋjaŋdaǧy baiyrǧy ūlttardyŋ barlyǧy qytaişa bıle bermeidı. Ūzaǧany Pekindegı ūlttar universitetıne barady. Osyny bılgen bilık "qytaişa bılgen adamnyŋ qandai universitette oqi alatynyn, qandai jūmys ıstei alatynyn körsetu. Osy arqyly, iaǧni üzdık balalardy özıne tartu arqyly assimiliasiiany tezdetu. Osy mektepten şyqqan jastardyŋ ışkı ölkede jaqsy qyzmet ısteitınderı, myqty bizmesmender de bar. Solardyŋ ömırı arqyly, solardyŋ auzymen aitqyzu arqyly jastar arasynda qytai tılın därıptep, ony bılgen adamnyŋ tūrmysy tömen bolmaitynyn därıpteu arqyly assimiliasiiany jyldamdatu" dep tüsındıredı Mūrathan.
BŪŪ esebınşe, Qytai Şyŋjaŋ ölkesınde 2017 jyldan berı lagerler aşyp, bır million ūiǧyr, qazaq jäne basqa da mūsylmandardy qamaǧan. Olarǧa Qytai zaŋdary men kommunistık partiiany därıpteitın öleŋderdı küşpen jattatqyzǧan, qytai tılın üiretken. Keiın zertteuşıler Pekin Şyŋjaŋdaǧy halyqtyŋ sanyn azaitu üşın äielderdı sterilizasiialap, tüsık jasatqanyn mälımdegen. Lagerden şyqqan äielder saqşylar zorlaǧanyn, al erkekter qamauda azaptalǧanyn aitqan.
Qytai lagerlerdı "käsıpke baulu ortalyǧy" deidı, al Şyŋjaŋdaǧy saiasatyn "ekstremizmmen küres" dep ataidy. Pekin Şyŋjaŋǧa Batys elderı men BŪŪ ökılderın kırgızuden bas tartty. Qytai memlekettık mediasy Şyŋjaŋdaǧy "baqytty ömırdı" körsetuge tyrysady.
Adam qūqyǧyn qorǧaityn halyqaralyq ūiymdar men Batys elderı Pekindı Şyŋjaŋdaǧy mūsylmandarǧa "genosid" jasady dep aiyptady. Pekin mūny joqqa şyǧaryp keledı.
