Qazaqstan tarihy eŋbekterın oqu kezınde oqta-tekte "jataq" jäne "sart"degen sözder kezdesedı. Bız būl sözderdıŋ naqty maǧynasyn bılemız be? Aita keterlık būl sözder Evraziialyq köşpelı örkeniettıŋ tereŋ ideologiiasy men dünietanymyn aşady.
Jataq sözı nenı bıldıredı ? Tarih oqulyǧynda jataq sözıne qysqaşa anyqtama berılgen – kedeilengen köşpendı qazaq qoǧamynyŋ amalsyzdan otyryqşylyqqa köşuı. Iаǧni "jataq" qūbylysy tek ekonomikalyq tūrǧydan qarastyrylyp otyr.
Bıraq būl qūbylys äldeqaida keŋ maǧynaǧa ie.
Köşpelı halyqtar özderınıŋ erekşe märtebesın maqtanyş etken. Mysalyǧa, europalyq jäne Resei geograftary men etnograftarynyŋ mälımetterı boiynşa, köşpelı qazaqtar basqa «köşpelı-emes» halyqtardy qabyldamaǧan, olardy «esalaŋ» dep eseptegen jäne osyndai «baqytsyz baiǧūstarǧa» aiauşylyqpen qaraǧan. Köşpelı közqarasy boiynşa, at-tüieden tüsu, maldan aiyrylu, kiız üiden jer-tamǧa köşu – degen öz ömır mänınen aiyrylu, adam beinesın joǧaltu. Būl şyn mänınde jeke tragediia men apatqa teŋelgen.
Sondyqtan da jataq sözı osyndai jaǧdaidy bıldıredı – būl köşpelı tırşılıkten aiyryluy, adami namystyŋ taptaluy nemese müldem «jatyp qalu, öşıp qaludy» bıldıredı. Köşpelı halyq būl - «jyljympazdyq, erkın, bos, täuelsız» halyq. Al «jatyp qalǧan» halyq degen «azyp-tozǧan, at-tüieden jyǧylǧan, jaiau jüruge deiın abyroiyn tüsırgen» halyq. «Jaiauǧa kez-kelgen jol alys» degen mätelı sol üşın paida bolǧan.
"Qazaq pen özbek bır tūǧan " - sol kezge tän maqal - öitkenı qazaqtar men özbekter bır kezderı "köşpelı özbekter memleketınıŋ" qūramynda bolǧan, sodan keiın ǧana "köşpelı qazaqtar" jäne "otyryqşy özbekter"bolyp bölıngen. "Qonystanǧan" özbekter älı de köşpelı halyqtyŋ dästürlerın saqtap keldı, sonyŋ ışınde qazaqtarmen ortaq taipalar (Jalaiyr-jalaiyr, qūnǧyrat-qoŋyrat, naiman, qypşaq, alchin-alşyn, qarlyq, qaŋly jäne t. b.) özderınıŋ jetı babalaryn bıldı, kiız üilerı boldy, mal şaruaşylyǧymen ainalysty. Bırneşe ūrpaqtan keiın olar bügıngı "sart-özbekterge"ainaldy. Osylaişa, köşpelı özbekter memleketı halqynyŋ bır bölıgı "sarttyqqa" köştı, al "köşpelı" halyq ūly dalada qaldy, aldymen "qazaq-özbekterge", sodan keiın "qazaqtarǧa"ainaldy.
Köşpelı qazaqtar ǧasyrynda "sart - qazaq" nemese "sart - köşpelı"dihotomiiasy qalyptasty. "Dihotomiia" terminı bütındı ekı bölıkke böludı bıldıredı, onyŋ är bölıgı basqa bölıkke qaraǧanda köbırek ışkı bölıgıne bailanysty. Bır jaǧynan" Ūly dalada ömır süretın erkın köşpelı qazaq", ekınşı jaǧynan — "jatqan, otyryqşy, täueldı sart".
Ūly Dalada "nesie" qandai boluy mümkın? 18-19 ǧasyrlarda Euraziialyq köşpelı örkeniettıŋ qūldyrauyna deiın Ūly Dalada kedeiler bolǧan joq. Eŋ qarapiym köşpelı otbasynda bırneşe tüie, 5-10 jylqy jäne bırneşe jüz qoi bolǧan. Eger bıreudıŋ maly jūttan ölse - bükıl otbasy būl baqytsyz adamdy" jylytady " - mal jinap,"ony atqa otyrǧyzdy". "Jataqi", dala halqynyŋ barlyǧy bır mezgılde qaiǧyǧa ūşyrap, qatty älsıregen kezde ǧana paida bolǧan.
Qūdai qalasa, sol bos, mol jäne güldengen uaqyttar Ūly Dalaǧa oralady. Bırneşe ǧasyr boiy "jatqan" sart-qazaq taǧy da "erkın qazaqqa" ainalady. Bolaşaq erkın qazaqtar qaitadan milliondaǧan tabyndy baǧady jäne özderı qalaǧan baǧyttarda köşıp jüredı. Toiǧanşa et jep jäne qymyz ışedı. Ötkennen bır ǧana ülken aiyrmaşylyq bolady-bolaşaq köşpendılerdıŋ qolynda barlyq zamanaui tehnologiialar men yŋǧailylyqtar bolady.
Köşpendı halyqtar öz bostandyǧyn, erkındıgın jäne azattyǧyn joǧary baǧalaǧan. Būl jaǧynan olar naǧyz «köşpelı patriottar» bolǧan. Jyljymaly tūrmys dästürı, qozǧalmaly mülık pen tehnologiialar, tıkelei sailauy bar köşpelı ūlty, erekşe dala qoǧamy, dünietanymy, äleumettık qūrylysy, halyqtarymen jäne basqa da erekşelıkter olardy otyryqşy halyqtardan airyqşalanǧan.
Köşpelı halyqtar özderınıŋ erekşe märtebesın maqtanyş etken. Mysalyǧa, europalyq jäne Resei geograftary men etnograftarynyŋ mälımetterı boiynşa, köşpelı qazaqtar basqa «köşpelı-emes» halyqtardy qabyldamaǧan, olardy «esalaŋ» dep eseptegen jäne osyndai «baqytsyz baiǧūstarǧa» aiauşylyqpen qaraǧan. Köşpelı közqarasy boiynşa, at-tüieden tüsu, maldan aiyrylu, kiız üiden jer-tamǧa köşu – degen öz ömır mänınen aiyrylu, adam beinesın joǧaltu. Būl şyn mänınde jeke tragediia men apatqa teŋelgen.
Sondyqtan da jataq sözı osyndai jaǧdaidy bıldıredı – būl köşpelı tırşılıkten aiyryluy, adami namystyŋ taptaluy nemese müldem «jatyp qalu, öşıp qaludy» bıldıredı. Köşpelı halyq būl - «jyljympazdyq, erkın, bos, täuelsız» halyq. Al «jatyp qalǧan» halyq degen «azyp-tozǧan, at-tüieden jyǧylǧan, jaiau jüruge deiın abyroiyn tüsırgen» halyq. «Jaiauǧa kez-kelgen jol alys» degen mätelı sol üşın paida bolǧan.
Jataq bolyp qalǧan köşpelı halyq bölıgınıŋ taǧdyry qandai boldy ? Ärine, keibır sirek kezdesetın yrysty adamdar qaitadan baiyp, mal satyp alyp, jylqylarǧa otyrdy jäne "adamdar" degen märebesın qaityp aldy. Būl jataqtarǧa ülken jetıstık boldy. Bıraq mūndailar az boldy. Köbınese jataqtar bırjolata «jatyp qalǧan». Ärine, jataqtar aştyqtan ölmedı. Qalai bolǧanda da, olar aman qaludyŋ joldaryn tauyp otyrdy. Olar qaiyrşylyqpen, batrasizmmen nemese egınşılıkpen ömır süre aldy. Bıraq olardyŋ märtebesı qaitymsyz özgerdı. Bıraz uaqyttan keiın jataqtardyŋ ūrpaqtary "bır orynda qalu/jatyp qalu" ömır saltyna üirenedı. Olardyŋ dünietanymy endı "jyljymaly, erkın, dala" emes, " tek bır jerge bailanǧan" degen tüsınık oryn alady. Bırte-bırte olar jaŋa ömırge üirenıp, jaŋa mamandyqtardy igerıp, "tolyǧymen otyryqşy"bolady. Aqşa jinap, jer satyp alyp jatty, üi saldy, baqşalyq ıstı bastady nemese qolönermen ainalysty, nemese otyryqşy qoǧamda qyzmetke tūrdy, nemese tıptı qalalarǧa qaita köşıp jatty — osylaişa keşegı köşpelıler "jaŋa otyryqşy" boldy.Mūndai" tolyǧymen otyryqşylyqa köşken " adamdar "sarts"dep ataldy. Orystar Orta Aziiaǧa kelgende, olar "sart" sözınıŋ naqty maǧynasyn tüsınbedı jäne "sart" sözın "ūlt"dep oilady. Al qazaq tılınde "sart" sözı "otyryqşy"sözıne teŋ. Sondyqtan qazaqtyŋ äigılı "özbek – aǧam, sart – sadaǧam" degen maqaly osy aiyrmaşylyqty sipattaidy, iaǧni köşpelı ömırden şyqqan özbekter ol kezde "sartqa" ainalmaǧan – olar älı jartylai köşpelı halyq bolǧan.
"Qazaq pen özbek bır tūǧan " - sol kezge tän maqal - öitkenı qazaqtar men özbekter bır kezderı "köşpelı özbekter memleketınıŋ" qūramynda bolǧan, sodan keiın ǧana "köşpelı qazaqtar" jäne "otyryqşy özbekter"bolyp bölıngen. "Qonystanǧan" özbekter älı de köşpelı halyqtyŋ dästürlerın saqtap keldı, sonyŋ ışınde qazaqtarmen ortaq taipalar (Jalaiyr-jalaiyr, qūnǧyrat-qoŋyrat, naiman, qypşaq, alchin-alşyn, qarlyq, qaŋly jäne t. b.) özderınıŋ jetı babalaryn bıldı, kiız üilerı boldy, mal şaruaşylyǧymen ainalysty. Bırneşe ūrpaqtan keiın olar bügıngı "sart-özbekterge"ainaldy. Osylaişa, köşpelı özbekter memleketı halqynyŋ bır bölıgı "sarttyqqa" köştı, al "köşpelı" halyq ūly dalada qaldy, aldymen "qazaq-özbekterge", sodan keiın "qazaqtarǧa"ainaldy.
Köşpelı qazaqtar ǧasyrynda "sart - qazaq" nemese "sart - köşpelı"dihotomiiasy qalyptasty. "Dihotomiia" terminı bütındı ekı bölıkke böludı bıldıredı, onyŋ är bölıgı basqa bölıkke qaraǧanda köbırek ışkı bölıgıne bailanysty. Bır jaǧynan" Ūly dalada ömır süretın erkın köşpelı qazaq", ekınşı jaǧynan — "jatqan, otyryqşy, täueldı sart".
Ökınışke qarai, qazırgı qazaqtardyŋ köbı "sartqa"ainaldy. Būrynǧy bos, erkın, erkın "köşpelı qazaq "qalada nemese auylda tūratyn qazırgı" sart-qazaqtan " tübegeilı erekşelenedı. Köşpelı qazaqtar köptegen öz maldaryna ie bola aldy, özındık ömır salty boldy, halyq äskerınıŋ qorǧauynda ömır sürdı. Qazaq tılınde "nesie, kepıl, ipoteka, avtokredit, jalaqy" degen sözder müldem bolmaǧan!
Ūly Dalada "nesie" qandai boluy mümkın? 18-19 ǧasyrlarda Euraziialyq köşpelı örkeniettıŋ qūldyrauyna deiın Ūly Dalada kedeiler bolǧan joq. Eŋ qarapiym köşpelı otbasynda bırneşe tüie, 5-10 jylqy jäne bırneşe jüz qoi bolǧan. Eger bıreudıŋ maly jūttan ölse - bükıl otbasy būl baqytsyz adamdy" jylytady " - mal jinap,"ony atqa otyrǧyzdy". "Jataqi", dala halqynyŋ barlyǧy bır mezgılde qaiǧyǧa ūşyrap, qatty älsıregen kezde ǧana paida bolǧan.
Qūdai qalasa, sol bos, mol jäne güldengen uaqyttar Ūly Dalaǧa oralady. Bırneşe ǧasyr boiy "jatqan" sart-qazaq taǧy da "erkın qazaqqa" ainalady. Bolaşaq erkın qazaqtar qaitadan milliondaǧan tabyndy baǧady jäne özderı qalaǧan baǧyttarda köşıp jüredı. Toiǧanşa et jep jäne qymyz ışedı. Ötkennen bır ǧana ülken aiyrmaşylyq bolady-bolaşaq köşpendılerdıŋ qolynda barlyq zamanaui tehnologiialar men yŋǧailylyqtar bolady.
Daniiar BAIDARALY
