Araldyŋ arqaly aqyny turaly tolǧanys
Aqyndar ärtürlı... Kei aqynnyŋ öleŋın ölıp-öşıp jaqsy köresıŋ. Al keide özın körıp, äŋgımeleskenıŋde köŋılıŋ tolmai qalady. Keibır şaiyrmen şüiırkelesken kezde edäuır äserlenesıŋ. Bıraq öleŋınıŋ är joly ūstatpai är jaqqa qaşady...
Äitse de, özı öleŋıne, öleŋı özıne ūqsaityn aqyndar da barşylyq. Bızdıŋ bügıngı keiıpkerımız – däl osyndai aqyn.
Men ony tūŋǧyş ret öz auylymda kördım. Jüz elu şaqyrym jerdegı Araldan artynyp-tartynyp jetken bır top önerpaz keşke qarai Qaratereŋnıŋ jazǧy klubyna kelıp, konsert qoidy. Jalpy, teŋız betkeidıŋ tarpaŋ talanttary eşkımge oŋailyqpen ūpai bere qoimaidy. Daŋqty küişı-termeşı, kompozitor Mūrat Sydyqov, onyŋ jary Bazar Qostaeva, aqyn-jyrşy Äbılhan Mahanov, baiandy şeber tartatyn Bainiiaz Tlepov, syrbaz küişı Qappar Jarmaǧambetov, bılıktı dirijer Sailau Tılepov, aqyn-akter Saǧynai Eşekenov, änşı Seiıtqali Seitmūratov, taǧy basqalar auyl klubynyŋ tündıgın tünımen jelpıldettı. Şetınen baqsydai oinady sol künı...
Eldıŋ köŋıl-küiı äbden köterılgen sätte sahna törıne bır jap-jas jıgıt şyǧa kelsın. Özı şap-şaǧyn, şaşy ūzyn. Üstınde sūr kostiumı bar. Tıptı qolynda myj-myj däpterı boldy-au deimın. Kädımgı syrtynda köbeitu tablisasy jazylǧan oquşy däpterı. Özımız tar klubta tyǧylysyp, äpter-täpterımız şyǧyp otyrǧanda däpter qalai esımızde qalyp qoiǧan deseişı. Auzy-auzyna jūqpai damylsyz söileitın konferanse qyz: «Tolybai Abylaev, aqyn», – dep tanystyrdy ony. Bızdıŋ auyldy köp jyldan berı basqaryp kele jatqan dürdei direktordyŋ jäne mektepte botanikadan sabaq beretın ardaqty aǧaiymyzdyŋ esımı Tolybai edı. Solarǧa äbden qūlaq üiretkendıkten maǧan myna Araldan kelgen aqynnyŋ aty Tolybai boluy jüdä bırtürlı körınıp ketkenı. Bıraq oǧan qyŋǧan aqyn joq. Qoiu qara şaşyn keiın qarai sılkıp jıberıp, «Jeŋeşem!», – dep jūrtty bır serpıltıp alyp, öleŋın oqi jöneledı. Men ol kezde mekteptıŋ üşınşı ne törtınşı klasynda oqityn beimaza balamyn. Älgı aqynnyŋ öleŋınıŋ maǧynasyn tereŋ ūǧyp jarytqanym şamaly. Qaratereŋ klubynyŋ sahnasynda ekı iyǧyn jūlyp jep, ekılenıp öleŋ oqyp tūrǧan jıgıt äldebır jeŋeşesın jaqsy köre me, älde jeŋeşesı būǧan qarap jymyŋ-jymyŋ etken be, äiteuır, sondai bırdeŋe... Ol kök däpterın auyq-auyq qaiyryp-qaiyryp jıberıp, taǧy tört-bes öleŋ oqydy da, basyn jerge jetkenşe iıp, audaŋ-audaŋ etıp, sahnanyŋ syrtyna ketıp qaldy...
Men söitıp, būl aqyndy ädepkıde ädettegıdei gazetten nemese jurnaldan emes, sahnadan kördım. «Assalaumaǧaleikum, aqyn aǧam, Senı kördım eŋ alǧaş sahnadan», – dep äzıldeudıŋ sätı kele qoimasa da, aqiqaty sol edı.
Keiın bıldık, Tolybai aqyn Qaratereŋnıŋ ırgesındegı Bögennıŋ balasy eken. Qarymdy qalamger Quanyş Jienbaidyŋ klastasy. Bolaşaq aryndy aqyn men parasatty prozaik bır kezde Könebögennıŋ kök şaŋdaǧyn aspanǧa köterıp, bırge oinapty desedı. Etı tırı elgezekteu Quanyş aǧam Bögennen būidasyn üzıp, Alatau jaqqa attanǧanda, tompiǧan Tolybai aǧam tomsyraiyp, el jaqta qalyp qoiypty. Sodan sol qalǧannan mol qalǧan ǧoi...
Sonymen baiaǧyda sahnada körgen aqyn aǧam älı künge deiın qazaq poeziiasynyŋ sahnasynan tüsken emes. Bır jaqsysy, tuǧan jerınen tamyryn üzgen joq. Aitpaqşy, ana bır jyldary äjepteuır qalalyq bolǧysy kep, Qyzylordany bıraz uaqyt kädımgıdei meken etkenı bar eken ǧoi. Izdegenın tappady ma, älde aua raiy jaqpady ma, bılmeimız, köp ūzamai üiırıne qaita qosyldy. Qazır Aralda tūrady.
Jastau kezımızde jer-köktı şulatqan Şahizada şaiyr möldır şyqtai tūnyq sezımge toly bır şumaq öleŋdı qaita-qaita oquşy edı.
Qamysy Qosjar köldıŋ qozǧalmai ma,
Qozǧalsa, sary altyndai söz qalmai ma?
Kölge kep, üŋıledı qairan aru,
Totyǧyp tös qaltada tozǧanda aina...
«Tolybaidyŋ öleŋı ǧoi», – deitın sosyn Şäki aǧam şiyrşyq atyp tūryp. Üiırımen jüretın üş şaiyr – Şahizada Äbdıkärımov, Altai Üsenov, Tolybai Abylaev üşeuı ılgerıde Qarmaqşy audandyq «Kommunizm şamşyraǧy» gazetınde qyzmet ısteptı. Qyzmet ıstegenı bar bolsyn, kıleŋ şaitan mınez şaiyrlar kommunizmnıŋ şamşyraǧyn jarqyratyp jarytpasa da, kündız-tünı būrqyratyp jyr jazǧanǧa ūqsaidy. Jaŋaǧy jan dünieŋdı terbeitın jalqy şumaq sol kezeŋnıŋ jemısı sekıldı.
Sezımdı qozǧaityn syrly öleŋder seriiasy – Tolybai aqyn poeziiasynyŋ altyn arqauy. Aq mahabbat, päk köŋıl, ädemı äuen, tūnyq oi, möldır mūŋ – keiıpkerımızdıŋ tabiǧatyna jaqyn qasterlı qūndylyqtar. Mıne, qaraŋyz:
...Atyŋdy aq qūmşyqqa jazdym jaŋa,
Sonan soŋ siiaqtanyp mäzbın bala.
Jarǧa da… esıkke de şimailandy,
Mahabbat jaiyndaǧy mazmūndama.
Esıne enbeitūǧyn şara basqa,
Asyqqan erjetuge bala qasqa.
Baiaǧy bädızşıler ızımenen,
Taudaǧy taŋbaladym qara tasqa.
Tabiǧaty taza Tolybai aqyn mahabbat lirikasyn şarlaǧan myn-san aqynnyŋ ızın qaita şiyrlamai, öz öleŋınde özgeşe örnek saldy («Jügensız bala» degen jūrt ta qyzyq, Jaulaǧan jüregımdı Qūrtqa qyz, ūq»), jürek tükpırıne jasyrǧan jan syryn jalpaq jūrtqa jariialap, jūmbaq arudyŋ körkem keipın kestelep, qiialynyŋ keŋıstıgın keŋeittı («Endı men esımıŋdı elge jaiam, Jer tügıl, aq maqtadai būltqa syzyp...»).
Al keiıngı qai öleŋıne zer salsaŋyz da («Araldan köşken aǧaiyn», «Teŋız tübındegı kent», «Aral köşıp barady»), tabany qūrǧaǧan aidynnyŋ aşy taǧdyry tılıne tiek bolmai qalmaidy. Sonyŋ bärın oi elegınen ötkızıp, jüregıne jük artyp:
Kısäpırler qūrtty, Alla-ai,
Jaisaŋ edım jaǧaly,
Jel aidaǧan būlttardai,
Aral köşıp barady! –
dep küiınedı.
Būl küiınış pen küizelıs – Aralda tūratyn arqaly aqynnyŋ janyn qozǧap, jüregın terbeitın mäŋgılık elegiiasy. Auytqymaityn aǧymy, sarqylmaityn saryny. Özıne jäne öleŋıne Tolybai synşy sekıldı talǧammen qaraityn Tolybai aqynnyŋ tausylmaityn taqyryby.
Bızdıŋ Araldyŋ jaǧasynda şege qūm degen ǧalamat qūm bar. Sol qūmǧa su jaŋa kiımıŋmen qanşa aunasaŋ da, üstıŋe eşteŋe jūqpaidy. Türegelseŋ boldy, şege qūm jerge susyp tüsedı. Ne senı kır şalmaidy, ne qūm lastanbaidy. Men jūrttyŋ bärın bauyryna basyp jüretın Tolybai aǧamnyŋ tap-taza tabiǧatyn bır kezde aidyndy Araldyŋ jaǧalauyn jailaǧan, qazır qaşqan teŋızdıŋ ūltanynda jal-jal bolyp jatqan osy şege qūmǧa ūqsatam. Aqyn aǧam da şege qūm siiaqty jan balasyna zalalyn tigızbeidı, tıptı mysyqtyŋ da mūrnyn qanatpaidy. Sondai-aq tūmasy tūnyq Tolybai aqyndy renjıtuge de eşkımnıŋ dätı bara qoimas...
Qazaqqa qadırlı Quanyş aǧam ekeuıŋız qol ūstasyp otyryp jetpıske kep qalypsyzdar, Tolybai aǧa... Aman bolyŋyz! Araldyŋ tabanyndaǧy aq kümıstei jyltyraǧan şege qūmdy jalpaǧynan basyp, emın-erkın jüre berıŋız! Ömır örısındegı jäne öleŋ ölkesındegı syrly saparyŋyz ūzaqqa sozylsyn, aǧa!
Bauyrjan OMARŪLY
