Saiasi quǧyn-sürgınge ūşyraǧan änder

Bır tanysym ūltymyzdyŋ nebır küştı, tamaşa änderı bar ekenın özınıŋ bala kezınde, 1986 jyldyŋ jeltoqsanynda, Almaty qalasynyŋ köşelerımen ortalyq alaŋǧa bara jatqan qazaq jastarynyŋ halyq änderın şyrqaǧanyn körgende  tüsıngenın aityp edı.          «Bızdıŋ tuymyz – ūlttar dostyǧy» degen KSRO ökımetı şyndyǧynda eldı basqaşa basqardy. Mınbelerden dūrys ūrandar aitylǧanymen, ıs jüzınde basqaşa boldy. Äsırese ötken ǧasyrlyŋ 30-şy jyldary oryn alǧan quǧyn-sürgın sūmdyqtarynyŋ jarasy eşqaşan jazylmaidy. Ūlt asyldaryn atqan basşylyq, halqymyzdyŋ ruhani bailyǧyn da quǧyndaǧan. Būl jönınde syr şerter nebır qūjattar bar. Sonyŋ bırı Şymkent qalasyndaǧy Oŋtüstık Qazaqstan oblystyq quǧyn-sürgın qūrbandary mūrajaiynyŋ qorynda saqtauly. Būl qazaq änderı jazylǧan küitabaqtar (gramplastinkalar) jedel türde qoimadan alynyp tastalsyn, turasyn aitqanda joiylsyn degen tızım. Būndai qūjattardyŋ az bolmaǧany anyq. Jäne osyndai är qaǧazdyŋ aiasynda adam taǧdyry, halyqtar taǧdyry tūrǧany da şyndyq. Memlekettık resmi qaǧazda qazaq tılındegı gramplastinkalar degen tızımge ūiǧyr änderınıŋ de qosylyp jazylǧanyna qaraǧanda sol kezgı bilık basyndaǧylardyŋ qazaq pen ūiǧyrdyŋ ekı bölek ūlt ekenıne jetkılıktı män bermegenı körınıp tūr. Qūrmettı zamandas sızge tüsınıktı bolu üşın, orys tılınde jazylǧan mätındı qazaqşaǧa audardym. Endı sony özıŋız oqyp körıŋız: MOSKVA «GRAMPLASTREST» GRAMMOFONDY-PLASTİNKALYQ ÖNERKÄSIBINE TIZIM Jedel türde alynylyp tastaluy tiıs qazaq tılındegı gramplastinkalar.

1. «Qanat-taldy» art. Jüsıpbek Elebekov. Mätını halyq jauy O.Bekovtıkı.
2. «Ämır-Han» art. Qūrmanǧaliev. Mätını halyq jauy O.Bekovtıkı.
3. «Güliar» /ūiǧyr tılınde/ Äbdımäjit Ruzaev Qytaiǧa qaşyp ketken
4. «Şamu-Sahar» /ūiǧyr tılınde/ būl da solai būl da solai

  Mädeni aǧartu bölımınıŋ meŋgeruşısınıŋ orynbasary                         /GORLOV/ SK KP /b/ K Qūjatta bıraz qūpiia bar. Nege ekenı belgısız, änşı Qūrmanǧalievtıŋ esımı jazylmapty. Menıŋşe būl Qazaq KSR halyq artisı Ǧarifolla Qūrmanǧaliev boluy kerek. Ol halyq änderı «Ainamköz», «Aq kerbez», «Ismet», «Bozjorǧa», «On alty qyz» jäne basqa da änderdı naqyşyna keltıre oryndaǧan änşı. Onyŋ özı şyǧarǧan «Aqjaiyq», «Süigen jar», «Nūrjamal», «Jan erkem» änderı bügınde de oryndaluda. 2016 jyly qaraşa aiynyŋ alǧaşqy künı, Astana qalasynda änşınıŋ nemeresı, muzykatanuşy Meruertpen jolyǧyp, söilesken soŋ būl tızımdegı aty atalǧan Qūrmanǧaliev qazaqtyŋ ataqty änşısı Ǧarifolla Qūmarǧaliev ekenıne közım jettı. Al Bekov O. jäne Äbdumajit Ruzaevtyŋ kımder ekenı bolaşaqta bılıp qalarmyn degen ümıttemın. Qūjatta aty-jönı bırınşı keltırılgen qazaqtyŋ belgılı änşısı Jüsıpbek Elebekovtıŋ 1936, 1949, 1958 jyldary Mäskeu qalasynda ötken qazaq mädenietı men ädebietı dekadalaryna qatysqany belgılı. 1942 jyly änşıge Qazaq KSR-nıŋ halyq artisı degen ataq berıldı. 1968 jyly Memlekettık syilyqtyŋ iegerı, Lenin ordenı men medalderdımen marapattalǧan. 1997 jyly jaryq körgen «Qazaq sovet ensiklopediiasynyŋ»  4-tomynyŋ 122-betınde Jüsıpbek Elebekovtıŋ oryndaǧan «Ardaq», «Aǧaş aiaq», «Aitbai», «Jambas sipar», «Jiyrma bes», «Qūlager» «Segız aiaq», «Sūrjekei» änderınıŋ qatarynda qūjatta körsetılgen «Qanattaldy» änı de bar. 1988 jyly «Öner» baspasy änşınıŋ jūbaiy Habiba Qaraqbaiqyzy jazǧan «Ünı ketpes qūlaqtan» atty kıtabyn jaryqqa şyǧardy. Habiba apai kıtabynyŋ soŋǧy betınde: «Jüsekeŋ şyndyqty jaqsy köretın» dep jazdy. İä, ol şyndyqty jaqsy köretın... bıraq KSRO-daǧy saiasi jaǧdai oǧan şyndyqty aituǧa rūqsat etken joq. Sondyqtan ol bükıl janyn änge berdı. Jüsıpbek aǧa auruhanada jatyp ta keibırde radionyŋ dybysyn bäseŋdetpek bolǧan jūbaiyna: - Tiıspe, - dep, qaita şyǧartyp, qaşan älı ketıp, demı bıtkenşe radiodan berılgen qazaq änderın tyŋdap jatqan. Osylaişa jeptıs üş jasynda, 1977 jyldyŋ tamyz aiynda köz jūmǧan aqiyq änşı özımen bırge köp qūpiiany ala kettı... Kım bılsın, Jüsıpbek aǧanyŋ qazaq änderın eşkım joia almaityndai etıp oryndau qūpiiasynyŋ sebebı de osynda bolar... Surette: Jüsıpbek Elebekov. 1931 jyl.

---

                                                                            Berdaly OSPAN,

Adyrna ūlttyq portaly