Ulytaý – Alty Alashtyń altyn qazyǵy

5250
Adyrna.kz Telegram

Osydan úsh jyl buryn belgili kásipker, ulttyq qundylyqtar janashyry Marǵulan Seısembaı «Nomad Explorer» degen erekshe jobany bastaǵan bolatyn. Ataýly joba Qazaqstannyń tabıǵaty tumsa jerleri men tarıhı oryndaryn nasıhattaýǵa baǵyttalǵan. Bul joba qazaqtyń óz tamyryn tanyp, rýhyn kóterip qana qoımaı, syrtqy jáne ishki týrızm sektoryn damytýǵa da orasan zor paıda ákeleri anyq.

Tabıǵı kórkem jáne tarıhı jerlerge nasıhat

Eń alǵash Qaraǵandy oblysyna qarasty Ulytaý aýdany boıynsha ekspedıııa «Ulytaý murasy» degen ataýmen bastaldy. Bul ekspedıııaǵa osy joldardyń avtory da qatysyp, erekshe áserge bólengen edi. Kelesi jyly ekspedıııa «Ústirt qupııasy» degen ataýmen byltyr Mańǵystaý oblysynda jalǵasyn tapty. Bul tarıhı ári týrıstik jobanyń jyldan jylǵa aýqymy artyp kele jatqanyn ekspedıııaǵa qatysýshylardyń sanynan da ańǵarýǵa bolady. Al áleýmettik jelilerde, ınternet saıttardaǵy ekspedıııanyń kásibı fototilshilerdiń sýretteri kópshiliktiń kóziniń jaýyn alyp qyzyqtyryp, yntyqtyryp qalyń buqara qaýymnyń nazaryn ózine aýdara túsýde. Osy jyly kúzge qaraı Shyǵys Qazaqstan oblysyna «Altaı qazynasy» atty ekspedıııa josparlanyp otyr. Bul ekspedıııa Altaıdyń sulý jaýhar tabıǵaty men altyn kıimdi adam men altyn ábzeldi jylqylar tabylǵan áıgili Berel (Bergiel) tárizdi mańyzdy tarıhı oryndaryn aralaýdy murat tutýda.

Marǵulan Seısembaıdyń bastaǵan isti aıaqsyz qaldymaıtyn tabandylyǵy, úlken jobalarǵa júreksinbeı bel sheshe kiresetin táýekelshildigi, jobany iske asyrýdaǵy san salaly qıynshylyqtardy qınalmastan eńseretin qaısarlyǵy tań qaldyrady.

Osy jyly kóktemde Marǵulan Seısembaı «Nomad Explorer» jobasy aıasynda taǵy bir jańa baǵytty iske asyra bastady.  Ol – «Kókmaısa» etnofestvali. Osylaısha Mákeń qazaqtyń qasıetti jerlerin ǵana emes, ózgelerden ultymyzdy daralap turatyn ulttyq salt-dástúrlerimizdi de nasıhattaýǵa naqty qadam jasady. Ǵasyrlardan ǵasyrlarǵa ultty uıystyratyn ulttyq qundylyqtarymyzdy ómirlik tájirıbe negizindegi halyqtyq bilim demeske lajyńyz joq. Ultymyzdyń kórkem oıý-órneginde qanshama syr tunyp jatyr, deseńizshi! Onyń tuńǵıyq syrlaryn tolyq zerdeleýdiń ózine qaýqarsyzdyq tanytyp otyrǵan joqpyz ba? Sándi at-ábzelderi, zergerdiń qolynda soǵylatyn zerli áshekeıler j.t.b. qolóner týyndylary quddy estetıkalyq sulýlyqtyń shyńy dersiz. At sporttary jigitterdi áskerı ónerge, er minezdilikke, kúreskerlikke tárbıelese, aqyndar aıtysy, án men kúı – rýhanı tynysyn keńitip, jan-jaqty kemeldengen atpal azamattardyń qalyptasýyna áser etti. Osydan keıin qazaqtyń danyshpandyǵyna nanbaı kórińiz.

«Kókmaısada» osyndaı tamasha ulttyq sport túrleri men óner saıystary bolady degendi estip, «qalaı da baryp kózben kórý kerek» degen sheshimge kelgen edik. Festıvalge týra bir aı qalǵanda Marǵulan Seısembaıdyń ózi sharaǵa arnaıy shaqyrǵanda qýanyshymyzda shek bolǵan joq. Onyń ústine, týra sol mamyr aıynda ótýi tıis Jezqazǵan tarıhı-arheologııalyq mýzeıiniń qyryq jyldyq mereıtoıyna arnalǵan sharalarǵa da arnaıy shaqyrtý alǵanbyz. Osylaısha bir aıdyń ishinde qos birdeı Arqanyń tósindegi dúbirli merekelerdiń kýási bolǵan jaıymyz bar.

Qyzyqqa toly Ulytaýǵa sapar

 Dinmuhamed Qonaevtyń ózi bılik basynda júrgende el aralaǵan vagondarmen Marǵulan Seısembaı «Kókmaısa» etnofestıvaliniń qonaqtaryn ataýly sharaǵa alyp bardy. Ishinde biz de barmyz. Erekshe kórkem ári tarıhı quny óte baǵaly vagonmen qasıetti Ulytaýǵa bara jatqanymyz bárimizdiń kóńilimizge erekshe qýanysh syılady. Tamaqtanatyn restoranda qonaqtar bir-birimen kezdesip, amandasyp-qaýyshyp jatty. Sebebi, «Nomad Explorer» jobasyna turaqty qatysýshylar bir-birin jyldan jylǵa jaqsy tanyp, ózara aralas-quralas bolyp ketken de jaıy bar. Osy kúni olar ózara ártúrli saparlar uıymdastyryp, tipti eń aqyry kezdesip birge tamaqtanyp, bir-biriniń úıine qonaqqa da baratyn bolǵan.

Keshkisin Jezqazǵan qalasyna jetkenimizde bizdi avtobýstar kútip turdy. Marǵulan Seısembaı kóppen birge avtobýsqa minip, Ulytaýǵa qaraı jolǵa shyqty. Jol boıy ánder men áńgimeler aıtylyp, qyzyqty oıyndar oınatylyp óte kóńildi ýaqyt ótkizdik.

Qarańǵy qoıýlana bastaǵan ýaqyt bolsa da «Kókmaısa» etnofestıvaline tigilgen aqshańqan kıiz úıler jarqyrap kórinip turdy.  Festıvalge tigilgen bir úıge jigitter toby bolyp jaıǵastyq.

Alash ıdeıasy jáne «Kókmaısa» etnofestıvali 

Erteńgilik festıvaldiń resmı ashylý saltanaty bastaldy. Alǵashqylardyń qatarynda kásipker Marǵulan Seısembaı jáne Ulytaý aýdany ákimi Ánýar Serikbaıuly sóz sóıledi. «Kókmaısa» etnofestıvaline Murat Ábenov, Muhtar Taıjan, Janııa Áýbákirova, Asylbek Qojahmetov, Sáken Orynbekuly jáne taǵy basqa belgili tulǵalar men kásipkerler minber tórine shyǵyp, uıymdastyrýshylarǵa alǵystaryn aıtty.

Ulttyq qundylyqtardy nasıhattaýda sińirip júrgen eńbegi úshin "Kókmaısa" festıvaliniń ıdeıa avtory Marǵulan Seısembaıǵa, sharany birlesip uıymdastyrǵan Ulytaý aýdany ákimi Omar Ánýar Serikbaıulyna "Adyrna" ulttyq-etnografııalyq birlestiginiń dırektory Arman Áýbákir, ıaǵnı osy joldardyń avtory arnaıy alǵys hattar tabystady.

Osy joldardyń avtory minberge shyǵyp Ulytaýdyń qazaq tarıhynda ǵana, Eýrazııa dalasyndaǵy qypshaqtardyń urpaǵy Alash jurty úshin óte mańyzdy ólke, qasıetti ortalyq ekeni týraly az-kem derekter aıtyp ótti. Saqtar men ǵundar, sosyn kóne túrikterden keıin áıgili kóshpelilerdiń ımperııasy Uly mońǵoldar qaǵandyǵynyń murageri Joshy hannyń Ulytaý jerinde kesenesiniń bolýy – qazaqtyń qara shańyraq ekenin aıǵaqtaıtyn bir jaıt. Sonaý kóne túrikterden keıin kópke deıin kóshpelilerdiń turmysy men tanymy, dástúriniń qaımaǵyn buzbaı saqtaǵan qypshaqtardyń bir ataýy Alash edi. Qazirgi qazaq shejireler arqyly ózderin bir qazaqtyń balasy retinde týystyrý, tutastandyrý, atalas etip jaqyndastyrý ıdeologııasyn týdyrsa, ol kezde bárimiz bir Alashtyń (nemese Alashanyń) balasymyz degen uǵym-túsinik boldy. Ańyzdar men aýyzsha derekterde keıde Alash, keıde Alasha han atalyp, eki túrli kezdese beredi. Týystyq jaǵynan bizge eń jaqyn eldermen konfederaııa bolǵan Alty Alash ataýy osylaı týyndap tur. Bul týystyq birlestikke Alty Alashqa qazaq, qyrǵyz, qaraqalpaq, noǵaı, bashqurt, tatar halyqtary kirgen dep boljanady. Tili (qypshaq tili toby) men dástúri, qany jaǵynan da eń jaqyny – solar. Bularmen biz bir kezde bir halyq boldq dep aıtsaq ta artyq emes. Sonymen birge, qypshaqtardyń ımperııasy bolǵan Altyn Orda zamanyndaǵy áıgili tulǵalar Toqtamys, Edige, Aqsaq Temirge qatysty tarıhı eskertishter men geografııalyq ataýlary (jer-sý, taý) Ulytaýda jıi ushyrasady (Edige taýy, Edige men Toqtamystyń taýdaǵy jerleý orny, Aqasaq Temir jazdyrǵan Altyn shoqy jazba eskertkishi j.t.b.).  Qanysh Sátbaev, Álkeı Marǵulan, Aqseleý Seıdimbekteı ǵalymdar eńbekterinde arnaıy toqtalǵan Ulytaýdaǵy áıgili tańbaly tasta úsh júzdiń rýlarynyń tańbalary bederlengenin kópshilik bile bermeıdi.  «Ulytaý tarıhynyń nebir qalyń qatparlary arǵy zamanalar enshisinde jatyr. Sonyń eń bir kóne, erekshe mándi aıǵaǵy Sarysý ózeniniń tómengi saǵasyndaǵy «Tańbaly tas». Bul tas Jetiqońyr qumyn betke alyp júrgende kezigetin Qaraqoıyn atty tuzdy kóldiń irgesinde tur. Myń san rý tańbasy basylǵan jartastyń túbinen bulaǵyp aǵyp jatyr. Tańbaly tasqa zer salyp qaraǵan jan arǵynnyń kóz tańbasyn, naımannyń baqan tańbasyn, jalaıyr men taraqtynyń taraq tańbasyn, shapyrashtynyń aı tańbasyn, ystynyń kóseý tańbasyn, qońyrattyń bosaǵa tańbasyn, adaıdyń oq tańbasyn, jaǵalbaılynyń balǵa tańbasyn kórer edi. Árıne, bárin ataý múmkin emes... Osy mysaldyń ózi-aq myna Tańbaly tas kóshpeli dala rýlarynyń birlik-pátýasyna aıǵaq, tutastyǵyna belgi, ant berip aýyz biriktirgen oryny ekenin ańǵartady. Jaı ańǵartyp qoımaıdy, dalalyq kóshpeli rýlardyń erte azamnda-aq toptasyp birige bastaǵany, el bolyp bas quraǵany kórinedi. Árıne, bul sııaqty pátýa-birlikke tuǵyr bolǵan mekendi, sol óńirdegi kózge túser bıikti Ulytaý demeske bolmaıtyn sııaqty» dep jazady bilgir etngraf Aqseleý Seıdimbek.  Sondyqtan, keıingi zamanda Ulytaý – qazaqtyń bas qosatyn, hanzadanyń aq kıizge kóterilip han saılanatyn ortalyǵy boldy dep esepteımiz. Ulytaý tek qazaqtyń emes, Alty Alashtyń, túrik halyqtarynyń, tipti kúlli kóshpeli qaýymnyń at baılaıtyn altyn qazyǵy bolǵany ańǵarylady.

«...Ulytaý geografııalyq ornalasýymen ǵana kindik meken emes, kóshpeliler tarıhynyń bastaý alǵan ordaly ordasy da ekeni ańǵarylady. Ulytaý sóziniń mán-maǵynasyn bul jaǵdaı da aıqyndaı túsedi» deıdi Aqseleý Seıdimbek. Bul kisiden asyryp aıtý múmkin emes.

Júz jyl burynǵy Álıhan Bókeıhan bastaǵan qazaq azamattary partııa ataýyn «Alash Orda» dep, al avtonomııany «Alash» dep at qoıyp, aıdarlaýy biraz jaıtty ańǵartady. Biz úshin qurban bolǵan ulttyń uly perzentteri «Keregemiz – aǵash, uranymyz – Alash» deıtin týystas halyqtardy «Alash» ataýy arqyly biriktirýdi kózdedi. Óıtkeni, sol kezdiń ózinde týystas halyqtar «Alash» uranyn estigende arqasy qozyp jaýǵa batyldanyp attanady eken. Bul týraly olar «Qazaq» gazetiniń 1913 jyly tarıh týraly serııaly maqalalarynda jazady. Olar Alasha han, Alash han degenniń bir ekenin jaza kelip, sózdiń etımologııasyna baılanysty túrli boljamdar usynady.

Ertede babalardyń esimin uranǵa qosyp jaýǵa attandaıtyn bolǵan. Hanzada Ábilmansurdyń Abylaı dep óz atasyn uran etip jaýǵa shabatyny esińizde bolar. Sodan ol atasynyń atymen Abylaı atanyp kete barady. Alash nemese Alasha hannyń urpaǵymyz dep sanaıtyn qypshaqtardyń «Alash» dep urandaıtyn syry osy jerden anyqtala túsedi.

Osyǵan oraı, Ulytaýdaǵy «Kókmaısa» festıvaliniń túbi bir týystarǵa da ortaq halyqaralyq festıvalge aınalýǵa tolyq quqy bar.

Ulttyq týrızm - tabys berer kásip

"Balyq berme, áýeli sol balyqty ustaıtyn qarmaq ber, sosyn qalaı qarmaq tastaýdy úıret" deıtin halyq támsili bar. Ońaı kelgen oljanyń qadirin eshkim de bile bermeıdi. Al taza eńbekpen jetken kez kelgen tabysta bereke bar. Belgili kásipker Marǵulan Seısembaı «Kókmaısa» etnofestıvalin uıymdastyryp, ishki týrızmdi damytýǵa naqty qadam jasap otyr. Onda Qazaqstannyń túkpir-túkpirinen jetken týrısterge kıiz úıler jalǵa berilip, aýyldyń túrli tabıǵı ónimderi, as máziri usynyldy. Árıne, tegin emes. Qala jurty aqyly túrde atqa minip serýendep, ózderin bir sát bolsa da kóshpeli babalarynyń rýhyn sezingendeı boldy. Ulytaý halqy osylaısha týrısterdi qabyldaý boıynsha da az-kem tájirıbe jınady.

Festıval aıasynda Ulytaýǵa jan-jaqtan 2 myńǵa jýyq týrıster keldi dep boljanyp otyr. Olar tek djıp kólikterine -janarmaı-jaǵarmaı qoıǵannyń ózinde osy aýdanǵa ájeptáýir qarajat tastap ketip otyr. Úıdiń tabıǵı ónimderin kóptep satyp alyp ketip jatqandardyń qarasy da molshylyq boldy.

Bizde jylyna kóptegen festıvalder ótkizilip turady. Ókinishke oraı, aımaqtyq ákimdikter deńgeıinde bir ret ótkizilip, sol kúıi qalyp qoıady. «Kókmaısa» festıvali bir mezgilde, bir ýaqytta, bir ataýmen jyl saıyn ótkizilip turmaqshy. Bul – sheteldik týrısterdiń aldyn ala jyldyq demalystaryn josparlaýda úlken mańyzǵa ıe. Ol aqyryndap qazaqstandyq qana emes, sheteldik jurt ta sharaǵa qatysýdy arttyrady degen sóz.

Marǵulan Seısembaıdyń bir rettik áleýmettik máselelerge emes, el áleýetin arttyratyn uzaq merzimdi jobaǵa qarjy salýyn kásibı biliktilik der edik. Óıtkeni, áleýeti men bıznestik biliktiligi artqan el kez kelgen áleýmettik máselelerdi ózdiginen eńserýge qabiletti bolady. Óz tarıhy men mádenıetin tereń bilgen, sezingen, jalpy óz-ózin qadirlegen, joǵary baǵalaǵan halyqtyń alar asýlary da bıik bolmaqshy. Festıvaldiń bizge eń basty berer artyqshylyǵy – jastarymyzdyń boıyna patrıottyq qundylylyqtardyń nárin egýi. 

Ulttyq sport pen ónerdiń alamany 

Aınala tizbektelgen kıiz úılerdiń artynda qazan kóterilip, býy burqyrap túrli as ázirlenip jatsa, el-jurt aýyldyń ártúrli sút ónimderin jaıyp tastap satýǵa kirisip ketti. Sol kezde Jezdi mýzeıiniń ustalary saqtar zamanyndaǵy ań stılindegi zergerlik buıymdardy jasap kórsetti.

Meshkeıler jarysy áýeli et jeýden bastaldy. Buryn batyrlardyń myqtylyǵy tamaq jeýinen de baıqalatyn bolǵan.

https://www.youtube.com/watch?time_continue=10&v=6ZAYj5NsEJc

Máshkeıler saıysynyń ekinshi bólimi – qymyz ishý. Ulytaýdyń baldaı qymyzyn ishkisi keletin kóptegen jurt saıysta baq synady. Sol sebepti, bul bólim de óte tartysty ótti. Jeńimpaz jigit 3 mınýtta 4.5 lıtr qymyz iship rekord jasady.

Qatyn kúres saıysy da qyzyqty ótti. Meshkeıler saıysy sııaqty bul da qazaqtyń kóńil kóterýge baǵyttalǵan ázil-qaljyńdyq oıyndarynyń bir túri.

Festıvalge kelgen jurt asaý úıretý ónerin de tamashalady. Bul – jigittiń taqymǵa beriktigin, jalpy myqtylyǵyn synaıtyn tamasha óner. Jaıylyp júrgen asaý taıdy shalmamen qýyp júrip ustap alyp, eshqandaı júgen salmastan úıretý ekiniń biriniń qolynan kelmeıdi.

Jigittiń jigittigi, bilek kúshi synalar taǵy bir oıyn – aýdaryspaq. Aýdaryspaq saıysynda qazaqtyń bilekti jigitteriniń eptiligine, batyldyǵyna qaıran qalǵan jurt at ústindegi ónerdi qumary qanǵansha tamashalady.

Uly babalar urpaǵy ekenimizdi umyttyrmaıtyn joba

Ekinshi kúni «Kókmaısa» etnofestıvaline qatysýshylar Edige taýyna shyqty. Qazaq elinde Er Edige men Toqtamys hannyń osynda jerlengeni jaıynda kóptegen ańyzdar saqtalǵan. Kóne túrikterde taýdyń qasıetti sanalǵany, qaǵandardyń sonda jerlenetini jaıynda ańyzdar da bar. Bul sol ejelgi dúnıetanymnyń qazaqta saqtalǵan sarqynshaǵy bolsa kerek.

Ulytaýdaǵy Edige taýynyń jotalary men silemderi, jaqpar tastary ǵajap-aq eken. Kóńilimiz kórkeıip qaıtty. Bıikten qaraǵanda munartyp jatqan keń dalanyń kórinisi de bir ǵanıbet!

Taý basyna kóterilgenimizde ólketanýshy, arheolog Aıdar Ysqaqov bir top qaýymǵa Toqtamys han men Edige bı jaıyndaǵy ańyzdardy maıyn tamyzyp áńgimelep berdi.

«Kókmaısa» festıvaline AQSh-tan arnaıy kelgen azamattar da bar eken. Edige taýynyń basynda tanysyp, yldıǵa qaraı birge áńgimelesip tústik. Bir qaıran qalarlyǵy, úsheýi de qazaqsha biledi. Ishinde tek bireýi ǵana oryssha sóıleıdi eken.

"Bizge keletinder oryssha úırenip kelýshi edi, sizder nege qazaq tilin tańdadyńyzdar?" deımin ǵoı ań-tań bolyp. "Qazaq tili arqyly qazaqtyń tól mádenıetimen tanysýǵa bolady. Sol úshin qazaqsha úırendik. «Kókmaısaǵa» kelgen sebebimiz de – sol, qazaqtyń dástúrlerin bilgimiz keledi" deıdi Maıkl. Men aǵylshyn tilinde suraq qoısam, olar qazaqsha jaýap beredi. Bir qazaqtar amerıkalyqtarǵa oryssha sóılese, taǵy da qazaqsha til qatady...

«Kókmaısa» festıvaline baramyz dep birneshe kún kıiz úıde turyp, babalarymyzdyń turmysyn, tabıǵatqa etene jaqyn ómirin shynaıy sezindik. Jas jazýshy Arman Álmenbettiń shańyraǵynda (kıiz úıinde) qonaq bolamyn dep aqyn Ularbek Nurǵalymulymen jaqynyraq tanysýdyń reti keldi. Armannyń kıiz úıi qandaı jyly da jaıly bolsa, Ulekeńniń etnografııalyq áńgimeleri de sondaı qundy da qyzyqty boldy. Sharanyń ekinshi kúni tús aýa Ularbek ekeýmiz Astanaǵa jolǵa shyqtyq. Jol boıy Ulekeńniń tarapynan nebir tamasha áńgime tyńdap, rýhymyz bir kóterilip qaldy.

Jalpy festıvalge kelgen qonaqtar ekinshi, úshinshi kúni Ulytaýdyń aınalasyndaǵy túrli kóptegen tarıhı oryndardy aralap, at jarys tamashalap, aıryqsha áserge bólenip qaıtty. Festıval ótetin oryndy uıymdastyrýshylar týrısterdiń barlyq tarıhı oryndarǵa baryp qaıtýyna qolaıly etip tańdaǵan eken.

Óz ultynyń tabıǵı erekshelikterin umytpaǵan halyq qana máńgi jasaıdy. Óz ultynyń dala bolmysyn mensinbegen halyq op-ońaı ózge elge aınalyp kete baratyndyǵyna kári tarıh kýá. Osyndaı uly babalarymyzdyń urpaǵy ekenimizdi umyttyrmaıtyn sharalardyń qatary kóp bola bersin!

Ultymyzdyń ólgeni tirilip, óshkeni janǵandaı, uly dalanyń dástúrleri qaıta jańǵyrǵandaı boıymyzǵa aıryqsha rýh syılaǵan festıvalge uzaaaq ǵumyr tileımiz.


Arman Áýbákir,

«Adyrna» ulttyq-etnografııalyq birlestigiń dırektory

Sýretterdiń avtory: Evgenıı Volkov

 

Pikirler