Osydan üş jyl būryn belgılı käsıpker, ūlttyq qūndylyqtar janaşyry Marǧūlan Seisembai «Nomad Explorer» degen erekşe jobany bastaǧan bolatyn. Atauly joba Qazaqstannyŋ tabiǧaty tūmsa jerlerı men tarihi oryndaryn nasihattauǧa baǧyttalǧan. Būl joba qazaqtyŋ öz tamyryn tanyp, ruhyn köterıp qana qoimai, syrtqy jäne ışkı turizm sektoryn damytuǧa da orasan zor paida äkelerı anyq.
Marǧūlan Seisembaidyŋ bastaǧan ıstı aiaqsyz qaldymaityn tabandylyǧy, ülken jobalarǧa jüreksınbei bel şeşe kıresetın täuekelşıldıgı, jobany ıske asyrudaǧy san salaly qiynşylyqtardy qinalmastan eŋseretın qaisarlyǧy taŋ qaldyrady.
Osy jyly köktemde Marǧūlan Seisembai «Nomad Explorer» jobasy aiasynda taǧy bır jaŋa baǧytty ıske asyra bastady. Ol – «Kökmaisa» etnofestvalı. Osylaişa Mäkeŋ qazaqtyŋ qasiettı jerlerın ǧana emes, özgelerden ūltymyzdy daralap tūratyn ūlttyq salt-dästürlerımızdı de nasihattauǧa naqty qadam jasady. Ǧasyrlardan ǧasyrlarǧa ūltty ūiystyratyn ūlttyq qūndylyqtarymyzdy ömırlık täjıribe negızındegı halyqtyq bılım demeske lajyŋyz joq. Ūltymyzdyŋ körkem oiu-örnegınde qanşama syr tūnyp jatyr, deseŋızşı! Onyŋ tūŋǧiyq syrlaryn tolyq zerdeleudıŋ özıne qauqarsyzdyq tanytyp otyrǧan joqpyz ba? Sändı at-äbzelderı, zergerdıŋ qolynda soǧylatyn zerlı äşekeiler j.t.b. qolöner tuyndylary qūddy estetikalyq sūlulyqtyŋ şyŋy dersız. At sporttary jıgıtterdı äskeri önerge, er mınezdılıkke, küreskerlıkke tärbielese, aqyndar aitysy, än men küi – ruhani tynysyn keŋıtıp, jan-jaqty kemeldengen atpal azamattardyŋ qalyptasuyna äser ettı. Osydan keiın qazaqtyŋ danyşpandyǧyna nanbai körıŋız.
«Kökmaisada» osyndai tamaşa ūlttyq sport türlerı men öner saiystary bolady degendı estıp, «qalai da baryp közben köru kerek» degen şeşımge kelgen edık. Festivalge tura bır ai qalǧanda Marǧūlan Seisembaidyŋ özı şaraǧa arnaiy şaqyrǧanda quanyşymyzda şek bolǧan joq. Onyŋ üstıne, tura sol mamyr aiynda ötuı tiıs Jezqazǧan tarihi-arheologiialyq muzeiınıŋ qyryq jyldyq mereitoiyna arnalǧan şaralarǧa da arnaiy şaqyrtu alǧanbyz. Osylaişa bır aidyŋ ışınde qos bırdei Arqanyŋ tösındegı dübırlı merekelerdıŋ kuäsı bolǧan jaiymyz bar.
Keşkısın Jezqazǧan qalasyna jetkenımızde bızdı avtobustar kütıp tūrdy. Marǧūlan Seisembai köppen bırge avtobusqa mınıp, Ūlytauǧa qarai jolǧa şyqty. Jol boiy änder men äŋgımeler aitylyp, qyzyqty oiyndar oinatylyp öte köŋıldı uaqyt ötkızdık.
Qaraŋǧy qoiulana bastaǧan uaqyt bolsa da «Kökmaisa» etnofestivalıne tıgılgen aqşaŋqan kiız üiler jarqyrap körınıp tūrdy. Festivalge tıgılgen bır üige jıgıtter toby bolyp jaiǧastyq.
Erteŋgılık festivaldıŋ resmi aşylu saltanaty bastaldy. Alǧaşqylardyŋ qatarynda käsıpker Marǧūlan Seisembai jäne Ūlytau audany äkımı Änuar Serıkbaiūly söz söiledı. «Kökmaisa» etnofestivalıne Mūrat Äbenov, Mūhtar Taijan, Janiia Äubäkırova, Asylbek Qojahmetov, Säken Orynbekūly jäne taǧy basqa belgılı tūlǧalar men käsıpkerler mınber törıne şyǧyp, ūiymdastyruşylarǧa alǧystaryn aitty.
Ūlttyq qūndylyqtardy nasihattauda sıŋırıp jürgen eŋbegı üşın "Kökmaisa" festivalınıŋ ideia avtory Marǧūlan Seisembaiǧa, şarany bırlesıp ūiymdastyrǧan Ūlytau audany äkımı Omar Änuar Serıkbaiūlyna "Adyrna" ūlttyq-etnografiialyq bırlestıgınıŋ direktory Arman Äubäkır, iaǧni osy joldardyŋ avtory arnaiy alǧys hattar tabystady.
Osy joldardyŋ avtory mınberge şyǧyp Ūlytaudyŋ qazaq tarihynda ǧana, Euraziia dalasyndaǧy qypşaqtardyŋ ūrpaǧy Alaş jūrty üşın öte maŋyzdy ölke, qasiettı ortalyq ekenı turaly az-kem derekter aityp öttı. Saqtar men ǧūndar, sosyn köne türıkterden keiın äigılı köşpelılerdıŋ imperiiasy Ūly moŋǧoldar qaǧandyǧynyŋ mūragerı Joşy hannyŋ Ūlytau jerınde kesenesınıŋ boluy – qazaqtyŋ qara şaŋyraq ekenın aiǧaqtaityn bır jait. Sonau köne türıkterden keiın köpke deiın köşpelılerdıŋ tūrmysy men tanymy, dästürınıŋ qaimaǧyn būzbai saqtaǧan qypşaqtardyŋ bır atauy Alaş edı. Qazırgı qazaq şejıreler arqyly özderın bır qazaqtyŋ balasy retınde tuystyru, tūtastandyru, atalas etıp jaqyndastyru ideologiiasyn tudyrsa, ol kezde bärımız bır Alaştyŋ (nemese Alaşanyŋ) balasymyz degen ūǧym-tüsınık boldy. Aŋyzdar men auyzşa derekterde keide Alaş, keide Alaşa han atalyp, ekı türlı kezdese beredı. Tuystyq jaǧynan bızge eŋ jaqyn eldermen konfederasiia bolǧan Alty Alaş atauy osylai tuyndap tūr. Būl tuystyq bırlestıkke Alty Alaşqa qazaq, qyrǧyz, qaraqalpaq, noǧai, başqūrt, tatar halyqtary kırgen dep boljanady. Tılı (qypşaq tılı toby) men dästürı, qany jaǧynan da eŋ jaqyny – solar. Būlarmen bız bır kezde bır halyq boldq dep aitsaq ta artyq emes. Sonymen bırge, qypşaqtardyŋ imperiiasy bolǧan Altyn Orda zamanyndaǧy äigılı tūlǧalar Toqtamys, Edıge, Aqsaq Temırge qatysty tarihi eskertışter men geografiialyq ataulary (jer-su, tau) Ūlytauda jiı ūşyrasady (Edıge tauy, Edıge men Toqtamystyŋ taudaǧy jerleu orny, Aqasaq Temır jazdyrǧan Altyn şoqy jazba eskertkışı j.t.b.). Qanyş Sätbaev, Älkei Marǧūlan, Aqseleu Seidımbektei ǧalymdar eŋbekterınde arnaiy toqtalǧan Ūlytaudaǧy äigılı taŋbaly tasta üş jüzdıŋ rularynyŋ taŋbalary bederlengenın köpşılık bıle bermeidı. «Ūlytau tarihynyŋ nebır qalyŋ qatparlary arǧy zamanalar enşısınde jatyr. Sonyŋ eŋ bır köne, erekşe mändı aiǧaǧy Sarysu özenınıŋ tömengı saǧasyndaǧy «Taŋbaly tas». Būl tas Jetıqoŋyr qūmyn betke alyp jürgende kezıgetın Qaraqoiyn atty tūzdy köldıŋ ırgesınde tūr. Myŋ san ru taŋbasy basylǧan jartastyŋ tübınen būlaǧyp aǧyp jatyr. Taŋbaly tasqa zer salyp qaraǧan jan arǧynnyŋ köz taŋbasyn, naimannyŋ baqan taŋbasyn, jalaiyr men taraqtynyŋ taraq taŋbasyn, şapyraştynyŋ ai taŋbasyn, ystynyŋ köseu taŋbasyn, qoŋyrattyŋ bosaǧa taŋbasyn, adaidyŋ oq taŋbasyn, jaǧalbailynyŋ balǧa taŋbasyn körer edı. Ärine, bärın atau mümkın emes... Osy mysaldyŋ özı-aq myna Taŋbaly tas köşpelı dala rularynyŋ bırlık-pätuasyna aiǧaq, tūtastyǧyna belgı, ant berıp auyz bırıktırgen oryny ekenın aŋǧartady. Jai aŋǧartyp qoimaidy, dalalyq köşpelı rulardyŋ erte azamnda-aq toptasyp bırıge bastaǧany, el bolyp bas qūraǧany körınedı. Ärine, būl siiaqty pätua-bırlıkke tūǧyr bolǧan mekendı, sol öŋırdegı közge tüser biıktı Ūlytau demeske bolmaityn siiaqty» dep jazady bılgır etngraf Aqseleu Seidımbek. Sondyqtan, keiıngı zamanda Ūlytau – qazaqtyŋ bas qosatyn, hanzadanyŋ aq kiızge köterılıp han sailanatyn ortalyǧy boldy dep esepteimız. Ūlytau tek qazaqtyŋ emes, Alty Alaştyŋ, türık halyqtarynyŋ, tıptı küllı köşpelı qauymnyŋ at bailaityn altyn qazyǧy bolǧany aŋǧarylady.
«...Ūlytau geografiialyq ornalasuymen ǧana kındık meken emes, köşpelıler tarihynyŋ bastau alǧan ordaly ordasy da ekenı aŋǧarylady. Ūlytau sözınıŋ män-maǧynasyn būl jaǧdai da aiqyndai tüsedı» deidı Aqseleu Seidımbek. Būl kısıden asyryp aitu mümkın emes.
Jüz jyl būrynǧy Älihan Bökeihan bastaǧan qazaq azamattary partiia atauyn «Alaş Orda» dep, al avtonomiiany «Alaş» dep at qoiyp, aidarlauy bıraz jaitty aŋǧartady. Bız üşın qūrban bolǧan ūlttyŋ ūly perzentterı «Keregemız – aǧaş, ūranymyz – Alaş» deitın tuystas halyqtardy «Alaş» atauy arqyly bırıktırudı közdedı. Öitkenı, sol kezdıŋ özınde tuystas halyqtar «Alaş» ūranyn estıgende arqasy qozyp jauǧa batyldanyp attanady eken. Būl turaly olar «Qazaq» gazetınıŋ 1913 jyly tarih turaly seriialy maqalalarynda jazady. Olar Alaşa han, Alaş han degennıŋ bır ekenın jaza kelıp, sözdıŋ etimologiiasyna bailanysty türlı boljamdar ūsynady.
Ertede babalardyŋ esımın ūranǧa qosyp jauǧa attandaityn bolǧan. Hanzada Äbılmansūrdyŋ Abylai dep öz atasyn ūran etıp jauǧa şabatyny esıŋızde bolar. Sodan ol atasynyŋ atymen Abylai atanyp kete barady. Alaş nemese Alaşa hannyŋ ūrpaǧymyz dep sanaityn qypşaqtardyŋ «Alaş» dep ūrandaityn syry osy jerden anyqtala tüsedı.
Osyǧan orai, Ūlytaudaǧy «Kökmaisa» festivalınıŋ tübı bır tuystarǧa da ortaq halyqaralyq festivalge ainaluǧa tolyq qūqy bar.
Festival aiasynda Ūlytauǧa jan-jaqtan 2 myŋǧa juyq turister keldı dep boljanyp otyr. Olar tek djip kölıkterıne -janarmai-jaǧarmai qoiǧannyŋ özınde osy audanǧa äjeptäuır qarajat tastap ketıp otyr. Üidıŋ tabiǧi önımderın köptep satyp alyp ketıp jatqandardyŋ qarasy da molşylyq boldy.
Bızde jylyna köptegen festivalder ötkızılıp tūrady. Ökınışke orai, aimaqtyq äkımdıkter deŋgeiınde bır ret ötkızılıp, sol küiı qalyp qoiady. «Kökmaisa» festivalı bır mezgılde, bır uaqytta, bır ataumen jyl saiyn ötkızılıp tūrmaqşy. Būl – şeteldık turisterdıŋ aldyn ala jyldyq demalystaryn josparlauda ülken maŋyzǧa ie. Ol aqyryndap qazaqstandyq qana emes, şeteldık jūrt ta şaraǧa qatysudy arttyrady degen söz.
Marǧūlan Seisembaidyŋ bır rettık äleumettık mäselelerge emes, el äleuetın arttyratyn ūzaq merzımdı jobaǧa qarjy saluyn käsıbi bılıktılık der edık. Öitkenı, äleuetı men biznestık bılıktılıgı artqan el kez kelgen äleumettık mäselelerdı özdıgınen eŋseruge qabılettı bolady. Öz tarihy men mädenietın tereŋ bılgen, sezıngen, jalpy öz-özın qadırlegen, joǧary baǧalaǧan halyqtyŋ alar asulary da biık bolmaqşy. Festivaldıŋ bızge eŋ basty berer artyqşylyǧy – jastarymyzdyŋ boiyna patriottyq qūndylylyqtardyŋ närın eguı. 
Meşkeiler jarysy äuelı et jeuden bastaldy. Būryn batyrlardyŋ myqtylyǧy tamaq jeuınen de baiqalatyn bolǧan.
https://www.youtube.com/watch?time_continue=10&v=6ZAYj5NsEJc
Mäşkeiler saiysynyŋ ekınşı bölımı – qymyz ışu. Ūlytaudyŋ baldai qymyzyn ışkısı keletın köptegen jūrt saiysta baq synady. Sol sebeptı, būl bölım de öte tartysty öttı. Jeŋımpaz jıgıt 3 minutta 4.5 litr qymyz ışıp rekord jasady.
Qatyn küres saiysy da qyzyqty öttı. Meşkeiler saiysy siiaqty būl da qazaqtyŋ köŋıl köteruge baǧyttalǧan äzıl-qaljyŋdyq oiyndarynyŋ bır türı.
Festivalge kelgen jūrt asau üiretu önerın de tamaşalady. Būl – jıgıttıŋ taqymǧa berıktıgın, jalpy myqtylyǧyn synaityn tamaşa öner. Jaiylyp jürgen asau taidy şalmamen quyp jürıp ūstap alyp, eşqandai jügen salmastan üiretu ekınıŋ bırınıŋ qolynan kelmeidı.
Jıgıttıŋ jıgıttıgı, bılek küşı synalar taǧy bır oiyn – audaryspaq. Audaryspaq saiysynda qazaqtyŋ bılektı jıgıtterınıŋ eptılıgıne, batyldyǧyna qairan qalǧan jūrt at üstındegı önerdı qūmary qanǧanşa tamaşalady.
Ūlytaudaǧy Edıge tauynyŋ jotalary men sılemderı, jaqpar tastary ǧajap-aq eken. Köŋılımız körkeiıp qaitty. Biıkten qaraǧanda mūnartyp jatqan keŋ dalanyŋ körınısı de bır ǧanibet!
Tau basyna köterılgenımızde ölketanuşy, arheolog Aidar Ysqaqov bır top qauymǧa Toqtamys han men Edıge bi jaiyndaǧy aŋyzdardy maiyn tamyzyp äŋgımelep berdı.
«Kökmaisa» festivalıne AQŞ-tan arnaiy kelgen azamattar da bar eken. Edıge tauynyŋ basynda tanysyp, yldiǧa qarai bırge äŋgımelesıp tüstık. Bır qairan qalarlyǧy, üşeuı de qazaqşa bıledı. Işınde tek bıreuı ǧana orysşa söileidı eken.
https://www.youtube.com/watch?v=AT0eZ9q27JA
"Bızge keletınder orysşa üirenıp keluşı edı, sızder nege qazaq tılın taŋdadyŋyzdar?" deimın ǧoi aŋ-taŋ bolyp. "Qazaq tılı arqyly qazaqtyŋ töl mädenietımen tanysuǧa bolady. Sol üşın qazaqşa üirendık. «Kökmaisaǧa» kelgen sebebımız de – sol, qazaqtyŋ dästürlerın bılgımız keledı" deidı Maikl. Men aǧylşyn tılınde sūraq qoisam, olar qazaqşa jauap beredı. Bır qazaqtar amerikalyqtarǧa orysşa söilese, taǧy da qazaqşa tıl qatady...
«Kökmaisa» festivalıne baramyz dep bırneşe kün kiız üide tūryp, babalarymyzdyŋ tūrmysyn, tabiǧatqa etene jaqyn ömırın şynaiy sezındık. Jas jazuşy Arman Älmenbettıŋ şaŋyraǧynda (kiız üiınde) qonaq bolamyn dep aqyn Ūlarbek Nūrǧalymūlymen jaqynyraq tanysudyŋ retı keldı. Armannyŋ kiız üiı qandai jyly da jaily bolsa, Ūlekeŋnıŋ etnografiialyq äŋgımelerı de sondai qūndy da qyzyqty boldy. Şaranyŋ ekınşı künı tüs aua Ūlarbek ekeumız Astanaǧa jolǧa şyqtyq. Jol boiy Ūlekeŋnıŋ tarapynan nebır tamaşa äŋgıme tyŋdap, ruhymyz bır köterılıp qaldy.
Jalpy festivalge kelgen qonaqtar ekınşı, üşınşı künı Ūlytaudyŋ ainalasyndaǧy türlı köptegen tarihi oryndardy aralap, at jarys tamaşalap, airyqşa äserge bölenıp qaitty. Festival ötetın oryndy ūiymdastyruşylar turisterdıŋ barlyq tarihi oryndarǧa baryp qaituyna qolaily etıp taŋdaǧan eken.
Öz ūltynyŋ tabiǧi erekşelıkterın ūmytpaǧan halyq qana mäŋgı jasaidy. Öz ūltynyŋ dala bolmysyn mensınbegen halyq op-oŋai özge elge ainalyp kete baratyndyǧyna kärı tarih kuä. Osyndai ūly babalarymyzdyŋ ūrpaǧy ekenımızdı ūmyttyrmaityn şaralardyŋ qatary köp bola bersın!
Ūltymyzdyŋ ölgenı tırılıp, öşkenı janǧandai, ūly dalanyŋ dästürlerı qaita jaŋǧyrǧandai boiymyzǧa airyqşa ruh syilaǧan festivalge ūzaaaq ǧūmyr tıleimız.
Tabiǧi körkem jäne tarihi jerlerge nasihat
Eŋ alǧaş Qaraǧandy oblysyna qarasty Ūlytau audany boiynşa ekspedisiia «Ūlytau mūrasy» degen ataumen bastaldy. Būl ekspedisiiaǧa osy joldardyŋ avtory da qatysyp, erekşe äserge bölengen edı. Kelesı jyly ekspedisiia «Üstırt qūpiiasy» degen ataumen byltyr Maŋǧystau oblysynda jalǧasyn tapty. Būl tarihi ärı turistık jobanyŋ jyldan jylǧa auqymy artyp kele jatqanyn ekspedisiiaǧa qatysuşylardyŋ sanynan da aŋǧaruǧa bolady. Al äleumettık jelılerde, internet saittardaǧy ekspedisiianyŋ käsıbi fototılşılerdıŋ suretterı köpşılıktıŋ közınıŋ jauyn alyp qyzyqtyryp, yntyqtyryp qalyŋ būqara qauymnyŋ nazaryn özıne audara tüsude. Osy jyly küzge qarai Şyǧys Qazaqstan oblysyna «Altai qazynasy» atty ekspedisiia josparlanyp otyr. Būl ekspedisiia Altaidyŋ sūlu jauhar tabiǧaty men altyn kiımdı adam men altyn äbzeldı jylqylar tabylǧan äigılı Berel (Bergıel) tärızdı maŋyzdy tarihi oryndaryn aralaudy mūrat tūtuda.
Marǧūlan Seisembaidyŋ bastaǧan ıstı aiaqsyz qaldymaityn tabandylyǧy, ülken jobalarǧa jüreksınbei bel şeşe kıresetın täuekelşıldıgı, jobany ıske asyrudaǧy san salaly qiynşylyqtardy qinalmastan eŋseretın qaisarlyǧy taŋ qaldyrady.
Osy jyly köktemde Marǧūlan Seisembai «Nomad Explorer» jobasy aiasynda taǧy bır jaŋa baǧytty ıske asyra bastady. Ol – «Kökmaisa» etnofestvalı. Osylaişa Mäkeŋ qazaqtyŋ qasiettı jerlerın ǧana emes, özgelerden ūltymyzdy daralap tūratyn ūlttyq salt-dästürlerımızdı de nasihattauǧa naqty qadam jasady. Ǧasyrlardan ǧasyrlarǧa ūltty ūiystyratyn ūlttyq qūndylyqtarymyzdy ömırlık täjıribe negızındegı halyqtyq bılım demeske lajyŋyz joq. Ūltymyzdyŋ körkem oiu-örnegınde qanşama syr tūnyp jatyr, deseŋızşı! Onyŋ tūŋǧiyq syrlaryn tolyq zerdeleudıŋ özıne qauqarsyzdyq tanytyp otyrǧan joqpyz ba? Sändı at-äbzelderı, zergerdıŋ qolynda soǧylatyn zerlı äşekeiler j.t.b. qolöner tuyndylary qūddy estetikalyq sūlulyqtyŋ şyŋy dersız. At sporttary jıgıtterdı äskeri önerge, er mınezdılıkke, küreskerlıkke tärbielese, aqyndar aitysy, än men küi – ruhani tynysyn keŋıtıp, jan-jaqty kemeldengen atpal azamattardyŋ qalyptasuyna äser ettı. Osydan keiın qazaqtyŋ danyşpandyǧyna nanbai körıŋız.
«Kökmaisada» osyndai tamaşa ūlttyq sport türlerı men öner saiystary bolady degendı estıp, «qalai da baryp közben köru kerek» degen şeşımge kelgen edık. Festivalge tura bır ai qalǧanda Marǧūlan Seisembaidyŋ özı şaraǧa arnaiy şaqyrǧanda quanyşymyzda şek bolǧan joq. Onyŋ üstıne, tura sol mamyr aiynda ötuı tiıs Jezqazǧan tarihi-arheologiialyq muzeiınıŋ qyryq jyldyq mereitoiyna arnalǧan şaralarǧa da arnaiy şaqyrtu alǧanbyz. Osylaişa bır aidyŋ ışınde qos bırdei Arqanyŋ tösındegı dübırlı merekelerdıŋ kuäsı bolǧan jaiymyz bar.
Qyzyqqa toly Ūlytauǧa sapar
Dınmūhamed Qonaevtyŋ özı bilık basynda jürgende el aralaǧan vagondarmen Marǧūlan Seisembai «Kökmaisa» etnofestivalınıŋ qonaqtaryn atauly şaraǧa alyp bardy. Işınde bız de barmyz. Erekşe körkem ärı tarihi qūny öte baǧaly vagonmen qasiettı Ūlytauǧa bara jatqanymyz bärımızdıŋ köŋılımızge erekşe quanyş syilady. Tamaqtanatyn restoranda qonaqtar bır-bırımen kezdesıp, amandasyp-qauyşyp jatty. Sebebı, «Nomad Explorer» jobasyna tūraqty qatysuşylar bır-bırın jyldan jylǧa jaqsy tanyp, özara aralas-qūralas bolyp ketken de jaiy bar. Osy künı olar özara ärtürlı saparlar ūiymdastyryp, tıptı eŋ aqyry kezdesıp bırge tamaqtanyp, bır-bırınıŋ üiıne qonaqqa da baratyn bolǧan.Keşkısın Jezqazǧan qalasyna jetkenımızde bızdı avtobustar kütıp tūrdy. Marǧūlan Seisembai köppen bırge avtobusqa mınıp, Ūlytauǧa qarai jolǧa şyqty. Jol boiy änder men äŋgımeler aitylyp, qyzyqty oiyndar oinatylyp öte köŋıldı uaqyt ötkızdık.
Qaraŋǧy qoiulana bastaǧan uaqyt bolsa da «Kökmaisa» etnofestivalıne tıgılgen aqşaŋqan kiız üiler jarqyrap körınıp tūrdy. Festivalge tıgılgen bır üige jıgıtter toby bolyp jaiǧastyq.
Alaş ideiasy jäne «Kökmaisa» etnofestivalı
Erteŋgılık festivaldıŋ resmi aşylu saltanaty bastaldy. Alǧaşqylardyŋ qatarynda käsıpker Marǧūlan Seisembai jäne Ūlytau audany äkımı Änuar Serıkbaiūly söz söiledı. «Kökmaisa» etnofestivalıne Mūrat Äbenov, Mūhtar Taijan, Janiia Äubäkırova, Asylbek Qojahmetov, Säken Orynbekūly jäne taǧy basqa belgılı tūlǧalar men käsıpkerler mınber törıne şyǧyp, ūiymdastyruşylarǧa alǧystaryn aitty.
Ūlttyq qūndylyqtardy nasihattauda sıŋırıp jürgen eŋbegı üşın "Kökmaisa" festivalınıŋ ideia avtory Marǧūlan Seisembaiǧa, şarany bırlesıp ūiymdastyrǧan Ūlytau audany äkımı Omar Änuar Serıkbaiūlyna "Adyrna" ūlttyq-etnografiialyq bırlestıgınıŋ direktory Arman Äubäkır, iaǧni osy joldardyŋ avtory arnaiy alǧys hattar tabystady.
Osy joldardyŋ avtory mınberge şyǧyp Ūlytaudyŋ qazaq tarihynda ǧana, Euraziia dalasyndaǧy qypşaqtardyŋ ūrpaǧy Alaş jūrty üşın öte maŋyzdy ölke, qasiettı ortalyq ekenı turaly az-kem derekter aityp öttı. Saqtar men ǧūndar, sosyn köne türıkterden keiın äigılı köşpelılerdıŋ imperiiasy Ūly moŋǧoldar qaǧandyǧynyŋ mūragerı Joşy hannyŋ Ūlytau jerınde kesenesınıŋ boluy – qazaqtyŋ qara şaŋyraq ekenın aiǧaqtaityn bır jait. Sonau köne türıkterden keiın köpke deiın köşpelılerdıŋ tūrmysy men tanymy, dästürınıŋ qaimaǧyn būzbai saqtaǧan qypşaqtardyŋ bır atauy Alaş edı. Qazırgı qazaq şejıreler arqyly özderın bır qazaqtyŋ balasy retınde tuystyru, tūtastandyru, atalas etıp jaqyndastyru ideologiiasyn tudyrsa, ol kezde bärımız bır Alaştyŋ (nemese Alaşanyŋ) balasymyz degen ūǧym-tüsınık boldy. Aŋyzdar men auyzşa derekterde keide Alaş, keide Alaşa han atalyp, ekı türlı kezdese beredı. Tuystyq jaǧynan bızge eŋ jaqyn eldermen konfederasiia bolǧan Alty Alaş atauy osylai tuyndap tūr. Būl tuystyq bırlestıkke Alty Alaşqa qazaq, qyrǧyz, qaraqalpaq, noǧai, başqūrt, tatar halyqtary kırgen dep boljanady. Tılı (qypşaq tılı toby) men dästürı, qany jaǧynan da eŋ jaqyny – solar. Būlarmen bız bır kezde bır halyq boldq dep aitsaq ta artyq emes. Sonymen bırge, qypşaqtardyŋ imperiiasy bolǧan Altyn Orda zamanyndaǧy äigılı tūlǧalar Toqtamys, Edıge, Aqsaq Temırge qatysty tarihi eskertışter men geografiialyq ataulary (jer-su, tau) Ūlytauda jiı ūşyrasady (Edıge tauy, Edıge men Toqtamystyŋ taudaǧy jerleu orny, Aqasaq Temır jazdyrǧan Altyn şoqy jazba eskertkışı j.t.b.). Qanyş Sätbaev, Älkei Marǧūlan, Aqseleu Seidımbektei ǧalymdar eŋbekterınde arnaiy toqtalǧan Ūlytaudaǧy äigılı taŋbaly tasta üş jüzdıŋ rularynyŋ taŋbalary bederlengenın köpşılık bıle bermeidı. «Ūlytau tarihynyŋ nebır qalyŋ qatparlary arǧy zamanalar enşısınde jatyr. Sonyŋ eŋ bır köne, erekşe mändı aiǧaǧy Sarysu özenınıŋ tömengı saǧasyndaǧy «Taŋbaly tas». Būl tas Jetıqoŋyr qūmyn betke alyp jürgende kezıgetın Qaraqoiyn atty tūzdy köldıŋ ırgesınde tūr. Myŋ san ru taŋbasy basylǧan jartastyŋ tübınen būlaǧyp aǧyp jatyr. Taŋbaly tasqa zer salyp qaraǧan jan arǧynnyŋ köz taŋbasyn, naimannyŋ baqan taŋbasyn, jalaiyr men taraqtynyŋ taraq taŋbasyn, şapyraştynyŋ ai taŋbasyn, ystynyŋ köseu taŋbasyn, qoŋyrattyŋ bosaǧa taŋbasyn, adaidyŋ oq taŋbasyn, jaǧalbailynyŋ balǧa taŋbasyn körer edı. Ärine, bärın atau mümkın emes... Osy mysaldyŋ özı-aq myna Taŋbaly tas köşpelı dala rularynyŋ bırlık-pätuasyna aiǧaq, tūtastyǧyna belgı, ant berıp auyz bırıktırgen oryny ekenın aŋǧartady. Jai aŋǧartyp qoimaidy, dalalyq köşpelı rulardyŋ erte azamnda-aq toptasyp bırıge bastaǧany, el bolyp bas qūraǧany körınedı. Ärine, būl siiaqty pätua-bırlıkke tūǧyr bolǧan mekendı, sol öŋırdegı közge tüser biıktı Ūlytau demeske bolmaityn siiaqty» dep jazady bılgır etngraf Aqseleu Seidımbek. Sondyqtan, keiıngı zamanda Ūlytau – qazaqtyŋ bas qosatyn, hanzadanyŋ aq kiızge köterılıp han sailanatyn ortalyǧy boldy dep esepteimız. Ūlytau tek qazaqtyŋ emes, Alty Alaştyŋ, türık halyqtarynyŋ, tıptı küllı köşpelı qauymnyŋ at bailaityn altyn qazyǧy bolǧany aŋǧarylady.
«...Ūlytau geografiialyq ornalasuymen ǧana kındık meken emes, köşpelıler tarihynyŋ bastau alǧan ordaly ordasy da ekenı aŋǧarylady. Ūlytau sözınıŋ män-maǧynasyn būl jaǧdai da aiqyndai tüsedı» deidı Aqseleu Seidımbek. Būl kısıden asyryp aitu mümkın emes.
Jüz jyl būrynǧy Älihan Bökeihan bastaǧan qazaq azamattary partiia atauyn «Alaş Orda» dep, al avtonomiiany «Alaş» dep at qoiyp, aidarlauy bıraz jaitty aŋǧartady. Bız üşın qūrban bolǧan ūlttyŋ ūly perzentterı «Keregemız – aǧaş, ūranymyz – Alaş» deitın tuystas halyqtardy «Alaş» atauy arqyly bırıktırudı közdedı. Öitkenı, sol kezdıŋ özınde tuystas halyqtar «Alaş» ūranyn estıgende arqasy qozyp jauǧa batyldanyp attanady eken. Būl turaly olar «Qazaq» gazetınıŋ 1913 jyly tarih turaly seriialy maqalalarynda jazady. Olar Alaşa han, Alaş han degennıŋ bır ekenın jaza kelıp, sözdıŋ etimologiiasyna bailanysty türlı boljamdar ūsynady.
Ertede babalardyŋ esımın ūranǧa qosyp jauǧa attandaityn bolǧan. Hanzada Äbılmansūrdyŋ Abylai dep öz atasyn ūran etıp jauǧa şabatyny esıŋızde bolar. Sodan ol atasynyŋ atymen Abylai atanyp kete barady. Alaş nemese Alaşa hannyŋ ūrpaǧymyz dep sanaityn qypşaqtardyŋ «Alaş» dep ūrandaityn syry osy jerden anyqtala tüsedı.
Osyǧan orai, Ūlytaudaǧy «Kökmaisa» festivalınıŋ tübı bır tuystarǧa da ortaq halyqaralyq festivalge ainaluǧa tolyq qūqy bar.
Ūlttyq turizm - tabys berer käsıp
"Balyq berme, äuelı sol balyqty ūstaityn qarmaq ber, sosyn qalai qarmaq tastaudy üiret" deitın halyq tämsılı bar. Oŋai kelgen oljanyŋ qadırın eşkım de bıle bermeidı. Al taza eŋbekpen jetken kez kelgen tabysta bereke bar. Belgılı käsıpker Marǧūlan Seisembai «Kökmaisa» etnofestivalın ūiymdastyryp, ışkı turizmdı damytuǧa naqty qadam jasap otyr. Onda Qazaqstannyŋ tükpır-tükpırınen jetken turisterge kiız üiler jalǧa berılıp, auyldyŋ türlı tabiǧi önımderı, as mäzırı ūsynyldy. Ärine, tegın emes. Qala jūrty aqyly türde atqa mınıp seruendep, özderın bır sät bolsa da köşpelı babalarynyŋ ruhyn sezıngendei boldy. Ūlytau halqy osylaişa turisterdı qabyldau boiynşa da az-kem täjıribe jinady.Festival aiasynda Ūlytauǧa jan-jaqtan 2 myŋǧa juyq turister keldı dep boljanyp otyr. Olar tek djip kölıkterıne -janarmai-jaǧarmai qoiǧannyŋ özınde osy audanǧa äjeptäuır qarajat tastap ketıp otyr. Üidıŋ tabiǧi önımderın köptep satyp alyp ketıp jatqandardyŋ qarasy da molşylyq boldy.
Bızde jylyna köptegen festivalder ötkızılıp tūrady. Ökınışke orai, aimaqtyq äkımdıkter deŋgeiınde bır ret ötkızılıp, sol küiı qalyp qoiady. «Kökmaisa» festivalı bır mezgılde, bır uaqytta, bır ataumen jyl saiyn ötkızılıp tūrmaqşy. Būl – şeteldık turisterdıŋ aldyn ala jyldyq demalystaryn josparlauda ülken maŋyzǧa ie. Ol aqyryndap qazaqstandyq qana emes, şeteldık jūrt ta şaraǧa qatysudy arttyrady degen söz.
Marǧūlan Seisembaidyŋ bır rettık äleumettık mäselelerge emes, el äleuetın arttyratyn ūzaq merzımdı jobaǧa qarjy saluyn käsıbi bılıktılık der edık. Öitkenı, äleuetı men biznestık bılıktılıgı artqan el kez kelgen äleumettık mäselelerdı özdıgınen eŋseruge qabılettı bolady. Öz tarihy men mädenietın tereŋ bılgen, sezıngen, jalpy öz-özın qadırlegen, joǧary baǧalaǧan halyqtyŋ alar asulary da biık bolmaqşy. Festivaldıŋ bızge eŋ basty berer artyqşylyǧy – jastarymyzdyŋ boiyna patriottyq qūndylylyqtardyŋ närın eguı.
Ūlttyq sport pen önerdıŋ alamany
Ainala tızbektelgen kiız üilerdıŋ artynda qazan köterılıp, buy būrqyrap türlı as äzırlenıp jatsa, el-jūrt auyldyŋ ärtürlı süt önımderın jaiyp tastap satuǧa kırısıp kettı. Sol kezde Jezdı muzeiınıŋ ūstalary saqtar zamanyndaǧy aŋ stilındegı zergerlık būiymdardy jasap körsettı.Meşkeiler jarysy äuelı et jeuden bastaldy. Būryn batyrlardyŋ myqtylyǧy tamaq jeuınen de baiqalatyn bolǧan.
https://www.youtube.com/watch?time_continue=10&v=6ZAYj5NsEJc
Mäşkeiler saiysynyŋ ekınşı bölımı – qymyz ışu. Ūlytaudyŋ baldai qymyzyn ışkısı keletın köptegen jūrt saiysta baq synady. Sol sebeptı, būl bölım de öte tartysty öttı. Jeŋımpaz jıgıt 3 minutta 4.5 litr qymyz ışıp rekord jasady.
Qatyn küres saiysy da qyzyqty öttı. Meşkeiler saiysy siiaqty būl da qazaqtyŋ köŋıl köteruge baǧyttalǧan äzıl-qaljyŋdyq oiyndarynyŋ bır türı.
Festivalge kelgen jūrt asau üiretu önerın de tamaşalady. Būl – jıgıttıŋ taqymǧa berıktıgın, jalpy myqtylyǧyn synaityn tamaşa öner. Jaiylyp jürgen asau taidy şalmamen quyp jürıp ūstap alyp, eşqandai jügen salmastan üiretu ekınıŋ bırınıŋ qolynan kelmeidı.
Jıgıttıŋ jıgıttıgı, bılek küşı synalar taǧy bır oiyn – audaryspaq. Audaryspaq saiysynda qazaqtyŋ bılektı jıgıtterınıŋ eptılıgıne, batyldyǧyna qairan qalǧan jūrt at üstındegı önerdı qūmary qanǧanşa tamaşalady.
Ūly babalar ūrpaǧy ekenımızdı ūmyttyrmaityn joba
Ekınşı künı «Kökmaisa» etnofestivalıne qatysuşylar Edıge tauyna şyqty. Qazaq elınde Er Edıge men Toqtamys hannyŋ osynda jerlengenı jaiynda köptegen aŋyzdar saqtalǧan. Köne türıkterde taudyŋ qasiettı sanalǧany, qaǧandardyŋ sonda jerlenetını jaiynda aŋyzdar da bar. Būl sol ejelgı dünietanymnyŋ qazaqta saqtalǧan sarqynşaǧy bolsa kerek.Ūlytaudaǧy Edıge tauynyŋ jotalary men sılemderı, jaqpar tastary ǧajap-aq eken. Köŋılımız körkeiıp qaitty. Biıkten qaraǧanda mūnartyp jatqan keŋ dalanyŋ körınısı de bır ǧanibet!
Tau basyna köterılgenımızde ölketanuşy, arheolog Aidar Ysqaqov bır top qauymǧa Toqtamys han men Edıge bi jaiyndaǧy aŋyzdardy maiyn tamyzyp äŋgımelep berdı.
«Kökmaisa» festivalıne AQŞ-tan arnaiy kelgen azamattar da bar eken. Edıge tauynyŋ basynda tanysyp, yldiǧa qarai bırge äŋgımelesıp tüstık. Bır qairan qalarlyǧy, üşeuı de qazaqşa bıledı. Işınde tek bıreuı ǧana orysşa söileidı eken.
https://www.youtube.com/watch?v=AT0eZ9q27JA
"Bızge keletınder orysşa üirenıp keluşı edı, sızder nege qazaq tılın taŋdadyŋyzdar?" deimın ǧoi aŋ-taŋ bolyp. "Qazaq tılı arqyly qazaqtyŋ töl mädenietımen tanysuǧa bolady. Sol üşın qazaqşa üirendık. «Kökmaisaǧa» kelgen sebebımız de – sol, qazaqtyŋ dästürlerın bılgımız keledı" deidı Maikl. Men aǧylşyn tılınde sūraq qoisam, olar qazaqşa jauap beredı. Bır qazaqtar amerikalyqtarǧa orysşa söilese, taǧy da qazaqşa tıl qatady...
«Kökmaisa» festivalıne baramyz dep bırneşe kün kiız üide tūryp, babalarymyzdyŋ tūrmysyn, tabiǧatqa etene jaqyn ömırın şynaiy sezındık. Jas jazuşy Arman Älmenbettıŋ şaŋyraǧynda (kiız üiınde) qonaq bolamyn dep aqyn Ūlarbek Nūrǧalymūlymen jaqynyraq tanysudyŋ retı keldı. Armannyŋ kiız üiı qandai jyly da jaily bolsa, Ūlekeŋnıŋ etnografiialyq äŋgımelerı de sondai qūndy da qyzyqty boldy. Şaranyŋ ekınşı künı tüs aua Ūlarbek ekeumız Astanaǧa jolǧa şyqtyq. Jol boiy Ūlekeŋnıŋ tarapynan nebır tamaşa äŋgıme tyŋdap, ruhymyz bır köterılıp qaldy.
Jalpy festivalge kelgen qonaqtar ekınşı, üşınşı künı Ūlytaudyŋ ainalasyndaǧy türlı köptegen tarihi oryndardy aralap, at jarys tamaşalap, airyqşa äserge bölenıp qaitty. Festival ötetın oryndy ūiymdastyruşylar turisterdıŋ barlyq tarihi oryndarǧa baryp qaituyna qolaily etıp taŋdaǧan eken.
Öz ūltynyŋ tabiǧi erekşelıkterın ūmytpaǧan halyq qana mäŋgı jasaidy. Öz ūltynyŋ dala bolmysyn mensınbegen halyq op-oŋai özge elge ainalyp kete baratyndyǧyna kärı tarih kuä. Osyndai ūly babalarymyzdyŋ ūrpaǧy ekenımızdı ūmyttyrmaityn şaralardyŋ qatary köp bola bersın!
Ūltymyzdyŋ ölgenı tırılıp, öşkenı janǧandai, ūly dalanyŋ dästürlerı qaita jaŋǧyrǧandai boiymyzǧa airyqşa ruh syilaǧan festivalge ūzaaaq ǧūmyr tıleimız.
Arman Äubäkır,
«Adyrna» ūlttyq-etnografiialyq bırlestıgıŋ direktory
Suretterdıŋ avtory: Evgenii Volkov
