Qūrdymǧa ketken Keŋes elınıŋ ökımetı 20 millionnan astam adamnyŋ ömırın qiǧan eŋ auyr soǧystyŋ otyn jaqqan Adolf Gitlerdı emes, Şyŋǧys handy älemnıŋ eŋ zūlym qolbasşysy dep tanytuǧa qolynan kelgenın ıstep baqqany belgılı. Mūnyŋ sebebı bırneşe ǧasyr boiy Reseidı bodan etken Şyŋǧys hannan özınşe öş alu bolǧan şyǧar. Adamzat tarihyndaǧy eŋ tanymal tūlǧalardyŋ bırı - Şyŋǧys han şynymen jauyz boldy ma, iaki öz kezınıŋ jaǧdaiyna bailanysty äreket ıstedı me, ol jeke maqalanyŋ jügı.
HHI ǧasyrda da köpşılıktıŋ köŋılın özıne audartqan Şyŋǧys han adamzat tarihyndaǧy eŋ ülken memlekettı qūrumen qatar, el basqaru ısıne köptegen jaŋalyqtar engızdı. Onyŋ aitqandary älı de öz maŋyzyn joiǧan joq. Şyŋǧys hannyŋ osyndai bır ösietı bügınge jetıp otyr.
Şyŋǧys hannyŋ būl ösietı turaly aitpastan būryn älem tarihyna bıraz şolu jasalyq. Adamzat tarihynda alǧa ūmtylumen qatar nebır jaman ädetterdıŋ nätijesınde qaiǧyly jaǧdaiǧa soqtyrǧan oqiǧalar jeterlık. Bızdıŋ däuırımızge deiıngı 530 jyly parsy patşasy Kirdı jeŋgen saq patşaiymy Tomiristıŋ jalǧyz ūly Spargapis sarbazdarymen barlauda jürıp parsylardyŋ ädeiı tastap ketken şarabyn ışıp mas bolyp ūiyqtap jatqan jerınde qolǧa tūsken. Esın jiǧannan soŋ keşırılmes qate jıbergenın tüsınıp özın-özı qanjarmen jaryp öltıruge mäjbür bolǧan. Būl oqiǧany tarih atasy atanǧan Gerodot özınıŋ «Tarih» atty kıtabynda jazǧan.
Mūsylman elderınde Eskendır Zūlqainaryn degen esımmen belgılı Makedondyq Aleksandrdyŋ atyn köp adam ūly qolbasşy retınde bıledı. Bıraq ömır boiy soǧysumen atyn älemge jaiǧan ämırşınıŋ ışkılıkke äues bolǧanyn, tıptı Marakanda (qazırgı Samarqan) qalasyn basyp alǧan kezde bır otyrysta esı ketkenşe ışıp mas bolǧany sonşalyq dosy Klittı öltırgenın köpşılık bıle bermeidı.
Körşı Reseidı bır myŋ jyl būryn hristian dının qabyldatqany üşın äulie sanalatyn kniaz Vladimir osy dındı qabyldamas būryn «būl dın şarap ışuge rūqsat ete me, joq pa» degen mäselege basa nazar audarǧany turaly kezınde Reseidıŋ bır telearnasy mälımdedı. Işımdıkke qūmarlyǧy jürıp-tūruyna, ıs-äreketıne äser etken bolaşaq «äulienıŋ» zūlymdyǧynda şek bolmaǧan. Belgılı tarihşy Lev Gumilev «Ūly dala jäne baiyrǧy Rus» atty tarihi eŋbegınde Vladimirdıŋ hanşa Rognedany jūrttyŋ közınşe zorlap, tuǧan bauyry Iаropolktı kelıssözge aldap şaqyryp öltırıp jıbergenın naqty jazǧan.
Aty älemge belgılı qolbasşylar qatarynda aty atalatyn Aqsaq Temırdıŋ jeŋısterınıŋ qūrmetıne ūiymdastyrlatyn merekeler barysynda da köl-kösır şarap ışıletın bolǧan. XV ǧasyrdyŋ soŋy men XVI ǧasyrdyŋ bırınşı jartysynda Ortalyq Aziia, Auǧanstan, Ündıstan jäne İran jerlerınde bolǧan oqiǧalardy baiandap «Babyrnama» atty kıtap jazǧan Zahriddin Babyr Hisar qalasynyŋ tūrǧyndarynyŋ jäne Hūsrau şahtyŋ bekterı men nökerlerınıŋ ışkılıkke öte berılıp ketkenı, al adamdy tez mas etetın uytty şarap Būqara qalasynda jasalatynyn osy eŋbegınde baiandaǧan.
Endı Şyŋǧys hannyŋ ösietıne toqtalaiyq. Ol öz zaŋdaryn bır jüiege keltıre jazdyryp, ony «Jasa» dep ataǧan. Būl zaŋdar turaly hannyŋ zamandasy, parsy tarihşysy Raşid-ad-din (1247-1318) «Jaqsy jäne nyq jarǧy» degen baǧa bere otyryp özınıŋ jylnamasynda Şyŋǧys hannyŋ araq-şarap turaly aitqanyn keltırgen.
Şyŋǧys han bylai deidı: «Araq-şarap ışken adam mas bolǧan kezınde eşteŋe körmeitın zaǧipqa ainalady. Eger ony bıreu şaqyrsa qūlaǧy estımeitın meŋıreu, söilei almaityn mylqaudyŋ keipıne enedı, eger onymen söilesseŋ jauap bere almaidy. Mas bolǧanda öleiın dep jatqan adamǧa ūqsap basynan qatty soqqy tigendei eşnärse sezbeidı, tıptı tık otyrǧysy kelse de otyra almaidy.
Araq-şarapqa qūmar bilık iesınıŋ nietı asqaq bola almaidy, qoly ūly jetıstıkterge jete almaidy. Maskünem qolbasşy qaramaǧyndaǧy myŋdyqqa, jüzdıkke, tıptı ondyqqa da ämırın jürgızuge şamasy kelmeidı. Bastaǧan ısın aiaǧyna jetkıze almaidy. Şarap ışuge boiyn aldyrǧan qatardaǧy jauynger öte qauıptı jaǧdaiǧa ūrynyp, ülken qaiǧyǧa duşar bolady.
Araq pen şaraptyŋ aqyl men jauyngerlık aibynǧa beretın eş paidasy joq, tek jamanşylyqqa, ūrys-kerıske, bıreudı öltıruge deiın aparady. Adamnyŋ qolyndaǧy barynan aiyrady, abyroiyn tögedı. Osylaişa tırlıgı de ısterı de ūiatty bolady.
Qatardaǧy adam ışkılıkke jaqyn bolǧan jaǧdaida mıngen atyn, aldyndaǧy malyn, bükıl dünie-mülkın araq-şarap ışuge jūmsap taqyr kedeige ainalady. Maskünem qyzmetşı ömırın üzdıksız qinalystar men azap şegumen ötkızedı. Araq-şarap ışkışterdıŋ betı men jüregıne qaramaidy, jaqsylardy da jamandardy da aqymaq etedı. Işımdık qoldy eşteŋe ıstei almaityndai älsıretedı de adam öz käsıbımen ainalysa almai qalady; aiaqty qattylyǧynan aiyryp alǧa bastyrmaidy; jürek pen aqyldyŋ älsıregenınen adam jüielı türde oilai almaidy; barlyq sezım jüiesın, oilau qabıletın ıske alǧysyz etedı.
Araq ışpeitın adamnan jaqsy eşkım joq. Mūndai adamdy qalai syilasa da jarasady».
Älem tarihynda zor memleket qūryp, dın bostandyǧyna qol sūqpaǧan, ömırlık täjıribesı bır memleket basyna jeterlık Şyŋǧys hannyŋ būl ösietımen bügıngı taŋda özın örkeniet müşesımın degen ärbır azamat kelısetını kümänsız.
Osynau būltartpas tırşılık erejesımen kelısu bar da ony ıske asyru bar. Bügıngı jaǧdaida ömırdı belşesınen basyp süru kerek degen oi ūranǧa ainalǧandai bolyp tūrǧan kezde araq-şarap ışu üdep tūr. Işkılıktıŋ qūrbany bolyp jatqan adamdardyŋ arasynda jasy da kärısı de jetkılıktı. Endıgı jerde būl keleŋsızdıktı auyzdyqtau üşın aǧa buyn ökılderı jauapkerşılıktı öz moinyna aluy qajet. Qazaqta ne köp, jiyn-toi köp. Osy bır quanyş körınısı bolyp tabylatyn ata saltty köpşılıktı ışımdıkten alastatu maqsatynda paidalanu kerek. Būl üşın toi iaki basqa ıs-şaraǧa bailanysty jinalǧan mäslihatynda dastarhan mäzırın äŋgıme etkende toidy bır ǧana äulettıŋ ıs-şarasy dep qaramai, onyŋ paidasymen qatar ziiany boluy mümkın ekenın eske ala otyryp araq-şarap, syrany qonaqtar aldyna az mölşerle qoiu jaǧy kelısılse qūba-qūp bolar edı. Araq-şarap dastarhanǧa qoiylmaidy dep şeşım qabyldansa tıpten jaqsy. Ondai toida qonaqtardyŋ köŋılın köteru dästürınıŋ mol jiyntyǧy jetıp artylady. Qazaq halqynyŋ tarihynan habary bar azamattar toilardyŋ HH ǧasyrǧa deiın araq-şarapsyz ötkızılgenın jaqsy bıledı.
Būl mäselenı şeşudıŋ taǧy bır ūşy ūlttyq susyndardy – qymyz, qymyrandy nasihattauǧa kelıp tıreledı. «»Qalauyn tapsa qar jauady» degen söz beker aitylmaǧan. Qazaq halqyn ǧasyrlar boiy saqtap kelgen susyndardy jyl on ekı ai düken sörelerınen tüspeitındei etuge mümkınşılık jasau kerek. Ottyŋ janu jüiesın basqarudy, qynapsyz oqty oilap tapqan qazaq ǧalymdary men ıskerlerı bırıkse jäne būl ıske memlekettık tegın jarnamalau jäne basqa da qamqorlyq jasalsa būl oidyŋ ıske asary sözsız. Osylaişa araq-şarappen syrany ışudı kemıtu arqyly köpşılıktı ata dästürlerımen qauyştyrumen qatar halqymyzdyŋ ömır jasynyŋ ūzaruyna qol jetkızuge bolady. Araq-şarapty ışkılık retınde paidalanudy mümkınşılıgınşe azaityp, sodan keiın tıptı doǧaru baǧytyn ūstanatyn mezgıl jettı. Būl – salauatty ömır saltyn ūstanudyŋ bırden-bır dūrys joly.
Berdaly OSPAN,
"ADYRNA" ūlttyq portaly
