502-«palata»
Janaryna syr tūnǧan, Jüregıne jyr tūnǧan. Aq halatty kiıp ap, Aq paraqqa ūmtylǧan. (Jurnalistık folklordan)
Sonau seksen bırınşı jyly KazGU-dıŋ jurfagyna tüsken bızge äigılı besınşı jataqhananyŋ 502-şı bölmesı būiyrdy. Būl – besınşı qabattaǧy eŋ şetkı bölme. Tarih fakultetıne tiesılı altynşy jataqhanamen iyq tıresıp tūramyz. Şaǧyn ekı bölmelı bes adamdyq seksiia. Tūrǧyndarynyŋ törteuı – bızdıŋ kurstyŋ jıgıtterı. Al besınşı orynǧa sol kezdegı üşınşı kurstyŋ studentı, bügıngı qazaq jurnalistikasynyŋ maitalmany Nūrtöre Jüsıp jaiǧasty. Aqyn Ertai Aşyqbaevtyŋ däl osy jataqhanada bır seksiiada tūrǧan özınıŋ bes kurstasy turaly «Bız degenıŋ – būlttan asar bes qyran, Kök aspanǧa myŋ sälem! Ua, joiylsyn köne dürmek, eskı ūran, Oiana ber, tyŋ tırşılık, tūmsa älem», – degen öleŋ joldary bar-dy. Sol Erekeŋ aitqandai, bızdıŋ bölmedegı osy qalam ūstaǧan qyrandardyŋ qanaty bolmasa da, halaty boluy äbden mümkın edı. Olai deitınım, öz basym äkeidıŋ aituymen medisina institutyna baryp, baq synap, oquǧa tüse almai, ekı jyldan soŋ jurfakqa äzer taban ılıktırgen betım. Äŋgımelese kelsek, būl bölmede menen de basqa bıraz «därıgerler» bar siiaqty. Mäselen, Nūrtöre Jüsıp bala künınen hirurg boludy armandapty. Mektepte oqyp jürgende otaqqa baryp, buynyna salqyn tigızıp alyp, auruhanada bıraz uaqyt sarylyp jatqan. Sol kezde ol aq halattylardyŋ eren eŋbegıne erekşe täntı bolǧan. Erevan medisina institutynyŋ tülegı, hirurg aǧasy Jäkenge elıktep, därıgerlık oquǧa tüsuge niettengen. Segızınşı klastan soŋ Qyzylorda medisina uchilişesıne tartyp ketkelı tūrǧanda kökesı jıbermei qoiǧan. Qyzyq, bıreumızdı äkemız därıgerdıŋ oquyna zorlap jıberedı, endı bıreumızge tyiym salady... Östıp otyrǧanymyzda bölmemızden taǧy bır «därıgerdıŋ» töbesı qyltidy. Ol – tılı men jaǧyna süiengen taldyqorǧandyq ören Talǧat Batyrhan. Būnyŋ esıl-dertı pediatr bolu eken. Sol mamandyqqa ūmtyluynyŋ özı qyzyq. Aldymen oǧan osy «pediatr» degen söz qatty ūnaǧan. Bükıl ensiklopediiany qarap, pediatrdyŋ balalar därıgerı ekenın bılgen soŋ odan ärı qūmartqan. Tıptı ony ata-anasy Aqtöbenıŋ medisina institutyna oquǧa aparatyn bolypty. Şamasy, sol jaqta bır jeŋ ūşynan jalǧasqan tamyr-tanystary bolǧan da... Äitpese, ırgesınde äigılı därıgerlık institut tūrǧanda jer jännaty Jetısudyŋ ūlany jer tübındegı Aqtöbede ne joǧaltypty? Tek mektep bıtırgen soŋ ǧana būl oiynan ainyp, jurfakqa kelıptı. Bır künı ol «Men jalpy mynadai bolǧam», – dep tölqūjatyndaǧy suretın körsettı. Surette bır közı aiǧa, bır közı saiǧa qaraǧan qitar bala tomsyraiyp tūr. Äiteuır, der kezınde ota jasatyp, közın qalpyna keltırıptı. Sodan soŋ därıgerlıkke ūmtylmai qaitedı?!Osymen 502-nıŋ därıgerlık korpusy jasaqtalyp bıtken şyǧar dep oilaǧanbyz. Söitsek, «därıgerdıŋ» kökesı aramyzda jür eken. Otyz bes jasqa taiaǧanda KazGU-ge endı tüsıp jatqan Amanǧali Dairabaev jastau kezınde Selinograd memlekettık medisina institutynda oqypty. Bıraq därıger boludy onyŋ da maŋdaiyna jazbapty. Türlı sebeptermen oquyn aiaqtai almaǧan körınedı. Jataqhanaǧa ony därıger kurstastary talai ret ızdep kelgenıne kuä bolǧanbyz.Sonymen, aq halat būiyrmaǧan tört «därıger» 502-bölmenıŋ tūrǧynymyz. Besınşımız Qūtmaǧambet Qonysbai – därıgerlıkke asa talpynbaǧanymen, solarǧa pasient boluǧa taptyrmaityn jankeştı jıgıt. Äskerde jürgende ört söndıruşıler jasaǧynda qyzmet etken. Sodan ba eken, säl biıkke köterılse, sekırıp ketkendı jany qalaidy da tūrady. Onyŋ aldynda bıraz uaqyt bızben bölmeles bolǧan Meirambek Şıldebaev ta solardyŋ soiynan. Menıŋ būl jürektı de bılektı, qaitpas ta qaisar, jany sırı, etı tırı kurstas aǧalarym basynan söz asyrmaidy. Qandy qyrǧynǧa oilanbai kırıp kete beredı. Sodan soŋ därıgerge pasient bolmaǧan nesı qalady? Osy bölmege kırıp-şyqqandar şetımızden därıger boluǧa niettengen bızdı körıp, «Būl özı 502-bölme de, älde 502-palata ma?», – dep kübırlep-küŋkıldep ketetın. Onyŋ üstıne eptegen emşılıgı bar Miua Bainazar apam anda-sanda qatarymyzǧa qosylǧanda naǧyz sänımızge endı keletınbız.
Aq halat būiyrmasa da, aqparattan ajyramaǧan öŋşeŋ sözuar «därıgerlerdıŋ» mekenı bolǧan soŋ ba, būl seksiiada ara-tūra densaulyq mäselesı qozǧalyp tūrady. Äsırese, Nūrtöre Jüsıptıŋ bırge oqityn dostary Altynbek Särsenbaev pen Darhan Myŋbai bölmege kelgen kezde äŋgımemız tolastamaidy. Bırde bärımız «därıgerlıgımız» ūstap, şipagerlık baianymyzdy armansyz aityp, bösıp otyrǧanymyzda Altynbek ainaǧa qarap: «Tılım aǧaryŋqyrap ketıptı. Puşkin kıtaphanasyna baryp, ensiklopediia aqtaryp, qandai aurudyŋ belgısı ekenın bılu kerek eken», – degenı bar. Sol joly medisina institutynyŋ bosaǧasynan attaǧanymyz bar, attai jazdaǧanymyz bar, tört «därıger» melşiıp ündemedık. Sebebı, äne-mıne dep Mäskeuge attanǧaly jürgen Altekeŋnıŋ tılı neden aǧarǧanyn tap basyp aityp beruge eşqaisymyzdyŋ bılım-bılıgımız jete qoimady.
Bızden qaiyr bolmasyn tüsıngen bolaşaq qos ministr miyǧynan külıp, şyǧyp bara jatty. Osy tūstaǧy jurfaktyŋ «därıgerlerı» mūnymen şektelmeitın sekıldı. Studentter käsıpodaǧynyŋ basşysy, üşınşı kurs studentı Batyrbek Sadyhanov oquǧa meduchilişeden kelıptı. «Būl bızdıŋ Anton Chehov qoi», – dep äzıldeitın kurstastary. Mekteptı altyn medalmen bıtırgen, sol jyldardyŋ özınde oqyrmanǧa keŋ tanymal Beibıt Saparalyǧa da Semeidıŋ medisina institutynyŋ däm-tūzy būiyra jazdapty. Eldıŋ ülkenderı sonda barǧanyn qūp körse de, qalamgerlıkke şyndap bet būrǧan qaisar ūl öz betınen qaitpai, jurfakqa kelgen. Kerısınşe, oǧan ädebiet dese ışken asyn jerge qoiatyn, esepsız köp kıtap jinaǧan därıger naǧaşysy Serıkhannyŋ yqpaly köbırek bolǧan tärızdı. Keiınnen basqa bır öŋırdegı meduchilişenı sättı aiaqtaǧan Riza Älmūqanova jurfakqa tüstı. Atyraudaǧy jūqpaly aurular auruhanasynda üş jyl jūmys ıstep, nauqas balalarǧa ünemı qan berıp, «KSRO donory» atanǧan qaisar qyz qalamgerler ortasyna tez sıŋıp kettı. Därıgerdıŋ oquyn da, jurnalistıŋ oquyn da üzdık bıtırgen Riza, ärine, keiın adam emdeitın doktor bola qoiǧan joq. Onyŋ esesıne ädebiettanu ǧylymymen şyndap şūǧyldanyp, filologiia ǧylymdarynyŋ doktory atandy. Batys öŋırınen şyqqan taǧy bır boijetken Maira Ǧūmarova medinstituttan tört ret qūlap, aqyry baq-nesıbesın jurfaktan tapty. Bügınde "Äuelı qūdaiǧa, sosyn mūnaiǧa şükır" dep, özge salanyŋ otyn kösep jürgen tegeurındı jurnalister tobynyŋ ozyq ökılı. Bır kezdegı besınşı jataqhananyŋ tūrǧyny, osy küngı tanymal publisist, käsıbi därıgerdıŋ ūly Ǧabit Müsırep te jolyn jalǧaǧandy täuır köretın şipagerdıŋ otbasynan äzer degende täuelsızdık alyp, jurnalistikanyŋ jelkenın kötergen. Jurfaktyŋ taǧy bır erekşe «därıgerı» turaly aituǧa tiıspız. Ol – bügıngı jüirık jurnalist, küilı käsıpker Qūltas Dostan. Belgılı qalamger Erkın Qydyr baiaǧyda student kezınde «Abiturient-81» nauqanynda Almaty medisina institutyna tüsu üşın emtihan tapsyryp jatqan Qūltas turaly «Ystyq köŋılder nege suynady?» degen maqala jazǧan-dy. Sol kezde abiturient bala därıgerlıkke zorlyqpen kelgenın, özınıŋ esıl-dertı jurfak ekenın aityp, zarlap qoia berıptı. Aqyry, diktanttan eluden astam eleulı qate jıberıp, oqudan oŋbai qūlap, soǧan qatty quanǧan Qūltas keiın öz üiırın tapty. Besınşı jataqhananyŋ būdan basqa da «därıgerlerı» jetkılıktı edı...
Menıŋ būiyrmaǧan «kurstastarym»
Qanyŋdy da öŋdeidı. Qarnyŋdy da jöndeidı. Qandauyrmen tılgılep, Qara sözben emdeidı! (Jurnalistık folklordan)
Bız mektep bıtırgen jyly Qyzylordaǧa Almaty medisina institutynyŋ köşpelı qabyldau komissiiasy keldı. Öŋkei bozbala men boijetken jappai qūjat tapsyrdyq. Kün ystyq. Aqmeşıttıŋ asfaltı balauyzdai bylqyldap tūr. Meduchilişenıŋ ainadai jarqyraǧan ǧimaratynda eptep-septep emtihan tapsyryp jatyrmyn. Himiiadan ılekerlep ötkenımmen fizika aldyrmai qoidy. Omaqasa qūladyq. Alǧaşqy abiturienttık nauqanym bolǧan soŋ, bırge qūjat tapsyrǧandardyŋ bırqatary kädımgıdei esımde qaldy. Bolatbek Baimahanov, Gülsım Jäkebaeva, Aidar Qarǧabaev, Smaǧūl Zekeev degen talapkerlermen bırge emtihan tapsyrdym. Būlardyŋ bırazynyŋ keiıngı taǧdyrlarynan da azdap habardarmyn.
Bolatbek Baimahanov sol jyly oquǧa tüstı. Keiın ol elımızge belgılı bılıktı därıger atandy. Medisina ǧylymdarynyŋ doktory, professor. Qazaqstan Ūlttyq Ǧylym akademiiasynyŋ akademigı boldy. Oŋtüstık Qazaqstan jäne Qyzylorda oblystyq densaulyq saqtau basqarmalaryn basqardy, Almaty qalasyndaǧy №7 qalalyq klinikalyq auruhananyŋ bas därıgerı bolyp qyzmet ıstedı. Qazır A.Syzǧanov atyndaǧy Ūlttyq hirurgiialyq ǧylymi ortalyqtyŋ basqarma töraǧasy. Ekeumız ekı qalany mekendegendıkten, qoian-qoltyq aralaspasaq ta, Bolatbek Bimendıūlymen ara-tūra telefonmen tıldesıp, aman-saulyq sūrasyp tūramyz. Aidar Qarǧabaevty abiturienttık kezeŋnen üş jyl ötken soŋ Almatyda kördım. KazGU-ge jaŋa tüsken betım edı. Al ol bolsa, äbden ysylǧan, saqa student. Oqu bıtırgen soŋ özı tuyp-ösken Şielı audanynyŋ Bäigeqūm stansiiasyna qaityp oralyp, belgılı tıs därıgerı boldy. Keiınırek jaŋa zamanǧa beiımdelıp, jeke klinikasyn aşty. Bır kezderı negızgı käsıbınen aulaqtap, auyl äkımı de bolyp kördı. Ana bır jyldary Qyzylordada qyzmet ıstegen tūsta jolymyz tüiıstı. Al qalanyŋ ırgesındegı Amangeldı auylynyŋ qyzy Gülsım Jäkebaeva bırer jyl keiın bolsa da medinstitutqa taban ılıktırgen siiaqty. Baspasöz materialdarynan baiqauymşa, ol oblystyq narkologiialyq dispanserde qyzmet ısteidı-au deimın. Al Smaǧūl Zekeevten eşqandai derek joq. Söitıp, menıŋ bırge oqu būiyrmaǧan «kurstastarymnyŋ» denı osylai el igılıgıne qyzmet etıp jür.Sol jyldarda jūrtty jappai därıgerlıkke ūmtyldyratyn sebep köp edı. Būl qoly jetkennıŋ ǧana igeretın asa märtebelı mamandyǧy boldy. Qazaq ziialylary balalarynyŋ medisina institutynda oqyǧanyn qūp köretın. Därıgerdıŋ märtebesı qaşan da biık tūratyn. Ol kezde «aq halatty abzal jan» degen jattandy tırkes qanşa aitsaŋ da jauyr bolmaityn. Şynynda da, naǧyz abzal adamdar solar edı. Äsırese, ämbebap auyl därıgerınıŋ bedelı üstem-dı. Ol balany da sündetteidı, synyqty da salady, äieldı de bosandyrady. Aspandap ketken qan qysymyŋdy da äp-sätte tüsırıp beredı. Terapevt te, hirurg te, okulist te, lor da, psiholog ta, narkolog ta, ginekolog ta bır özı. Qysqasy, bır özı – bır auruhana. Tıptı kışıgırım operasiiany qinalmai jasai beredı. Söite tūra, osy uaqytqa deiın auyl därıgerınıŋ kesırınen bır adam zardap şegıptı degendı estımeppız. Sonyŋ bärın közben körıp otyrǧan soŋ därıger boluǧa ūmtylmaǧanda qaitemız?!
Būl mamandyqqa qyzyǧuymyzdyŋ taǧy bır sebebı bar-dy. Ataqty rejisser Şäken Aimanovtyŋ jūrt jappai köretın «Bızdıŋ süiıktı därıger» filmındegı doktor Lavrovtyŋ beinesı de elıkteuge tūrarlyq edı. Sebebı, ony tanymal adamdardyŋ bärı jappai qūrmetteidı. Onyŋ tuǧan künıne oidan-qyrdan jūrt özderı-aq aǧylyp keledı. Sol kısı sekıldı bız de myqty därıger bolsaq, tuǧan künımızge äigılı ärtıster Asanälı Äşımov, Qūman Tastanbekov, Meruert Ötekeşova, Roza Rymbaeva, Qūdaibergen Sūltanbaev bärı bırı qalmai keletın sekıldı körınetın. Ärine, filmde Lavrov eşkımdı emdep qaryq qylmaidy. Onyŋ üstıne ol – nauqas bıtken saryjambas bolyp jatatyn auruhananyŋ emes, säulettı sanatoriidıŋ bas därıgerı. Būl jerde körıktı kurorttyŋ bas emşısınıŋ biık bedelı, jaily mınezı därıpteledı. Eŋ bastysy, osy kinony körgen soŋ «därıger şynynda da qadırleuge laiyq mamandyq eken ǧoi» degen oi kelgen-dı.Söitıp, därıger bola almadyq. Üidegı ülkender armandaǧandai, medinstitutty bıtırıp, elge oralyp, Qaratereŋ uchaskelık auruhanasynyŋ bas därıgerı atanyp, auyl basşylarymen (auylnai, şaruaşylyq jetekşısı, bas injener, bas esepşı, mektep direktory, kooperasiia basşysy, t.b.) bırge qonaqqa baryp, ünemı «kontor-sostavtyŋ» qatarynda jürudıŋ retı kelmedı. Auruhananyŋ ielıgındegı bır jeŋıl, bır jük kölıgın emın-erkın paidalanatyn auyldyŋ kışıgırım şonjary bolu «baqyty» būiyrmady. Diagnoz qoiyp, biulleten jazudyŋ ornyna maqala jazamyz dep elden şyǧandap kettık. «Būl düniede adam emdeuden artyq öner bar ma?», – degen äkeidıŋ sözı qūlaq tübınde jaŋǧyryp tūrsa da, şyǧarmaşylyq ortanyŋ iırımıne süŋgıdık.
Bızden därıger şyqpaǧan soŋ äkemız özımmen tete ösken ınımdı ainaldyruǧa köştı. Būl bala da medisina qyzmetkerı boluǧa asa qūlyqty emes edı. Ūşaqtan basqa kölık qatynamaityn bızdıŋ Qaratereŋde ūşqyş bolu eŋ bır «modnyi» arman edı. Inım de qyŋyrlyq körsetıp, sūq sausaǧymen äuenı nūsqamai ma... Sonda äkei aitypty: «Ūşqyş bolǧanşa, şopyr bolsaŋşy. Şopyr bolsaŋ, üiıŋe paidaŋ tiedı. Eŋ bolmasa, kölıgıŋmen otyn men şöp äkelesıŋ. Al samoletpen ne tasiyn dep edıŋ?». Aqyry, köndı ol. Kodekspen bırdei kökenıŋ sözın jerge tastai almady. Köngenı bar bolsyn, «oqymaimyn» dep auylǧa ekı-üş ret ylaŋ salyp qaityp keldı. Şal aiǧaiǧa basyp, Aqtöbege qaita şyǧaryp salady. Sodan aqyry oralmady. Sol oqyǧannan mol oqydy. Äkenıŋ ämırı anau-mynau armandaryŋnyŋ kedır-būdyryn tegıstep jıberetın siiaqty ǧoi.
Myna qyzyqty qaraŋyz. Bır kezde «Qatardaǧy därıger bol», – deseŋ de, kırpıdei jiyrylatyn bala äigılı hirurg-travmatologqa ainaldy. Qazır – elımızdegı eŋ ırı äskeri auruhana basşylarynyŋ bırı. Äskeri şenı – polkovnik. Söitıp, ol da äkei armandaǧandai, Qaratereŋ auyldyq auruhanasynyŋ bas därıgerı bola almady. Esesıne, bır emes, bırneşe därıger şyqty bızdıŋ şaŋyraqtan. Tıptı töŋıregımızdı tügel aq halattylar basyp qaldy dese de bolǧandai. Därıger ūl, därıger qyz, därıger kelın, därıger küieu bala, därıger qaiyn ata, därıger ene...Osylardyŋ ışınen suyrylyp şyǧyp, qalamgerlıkke erterek bet būrǧanymyz da dūrys bolǧan şyǧar.
Qandauyr ūstaǧan qalamger
Şaiyrlardyŋ, ǧajaby, Şaşynan köp azaby. Şipasy mol qolymen, Şyǧarmasyn jazady! (Jurnalistık folklordan)
Student atanyp, ainalamyzǧa zer salǧan kezde-aq, känıgı qalamgerlerdıŋ arasynda da därıgerlıkke talasy bar jandardyŋ jürgenın aŋǧardyq. Tıptı bırqatary medisina salasynda talai jyl qyzmet ıstegen. Keibırı densaulyq saqtau mäselelerı jönınde bırneşe ǧylymi eŋbek jazǧan. Kezınde därıger bolyp, adam emdep, keiın qalamgerlıkke bırjola bet būrǧandar da, kerısınşe, aq halatyn tastamai, densaulyq küzetınde jürıp-aq jazuyn toqtatpaǧandar da barşylyq körınedı. Äsırese, student kezde bärımız jappai jatqa aitatyn: Künderdı ūmyt bölmege syimai külgen. Künderdı ūmyt erekşe syilai bılgen. Ökpeleimın osylai süigendıkten, Şynymdy aitsam, eşkımge qimaimyn men!, – degen öleŋ joldaryn körkem kestelegen Küläş Ahmetovanyŋ būrynǧy medisina qyzmetkerı bolyp şyǧuy bızge kädımgıdei äser ettı. «Osyndai näzık jandy aqyn qyz jūrttyŋ tänın auyrtyp, qalai ǧana ukol salady eken», – deitınbız. Küläş apaiymyz da äkesınıŋ tılegımen Taraz meduchilişesıne tüsken. Ony bıtırgen soŋ Üşaral maŋyndaǧy törtınşı bölımşenıŋ därıgerlık punktın basqarǧan. Bır jyl boiy bükıl auyldy emdegen. Bıraq bärıbır aqyn qyzdyŋ yqylasy Alatau jaqtaǧy ädebi ortaǧa auǧan da tūrǧan. Aqyry, medpunkttı özge ärıptesınıŋ qolyna tapsyryp, Almatyǧa attanǧan. Küläş apaidyŋ būdan keiıngı taǧdyry barşamyzǧa belgılı. Memlekettık syilyqtyŋ laureaty Küläş Ahmetova – bügınde öz otbasynyŋ jeke şipagerı. «Osy mamandyqqa jetelep äkelgen äkeme rizamyn», – deidı ol.
Bır kezde «Medisina tılımen aitar bolsaq, nauqasty qozdyratyn ışkı-syrtqy saldarlar äbden köbeigen sätte, adamnyŋ aiyǧuy tym qiynǧa soǧady. Al sol ındetten qūlan-taza qūtylamyz desek, onda aseptika, antiseptika amaldaryn aianbai qoldanuǧa tiıs ekenbız», – dep därıgerlık oi-tūjyrymdaryn jazǧan qazaqtyŋ taǧy bır talantty aqyny Düisenbek Qanatbaev Türıkmenstandaǧy Krasnovodsk meduchilişesın bıtırıp, feldşerlık qyzmet ıstegen. Jany taza, mınezı jaily, öleŋı kestelı Düisekeŋnıŋ ämbebap därıger bolyp, talai keselmen arpalysqany köz aldyŋa elestei qoimaidy. Syrşyl aqyn retındegı beinesı sanamyzǧa äbden sıŋgendıkten şyǧar... Al endı:
Aǧyp ketsem Kaspiige aparady,
Tolqyn, senıŋ yrqyŋa qalai könsem?!, –
dep ädemı öleŋ örgen talantty aqyn qyz Maǧiza Qūnapiiaqyzynyŋ Qytaida medisina institutyn bıtırıp, bes jyl därıger bolǧanyn bıreu bılse, bıreu bılmes. Parasatty publisist, söz zergerı, ziialy azamat Abai Mauqaraūlynyŋ da bılıktı därıger ekenın bertınde estıdık.
Qazaq qalamgerlerınıŋ berekelı şaŋyraǧyna joǧary oqu ornyn bıtırgen käsıbi prozaik därıgerler de toptasty. Ūzaq jyl medisinalyq ǧylymi-zertteu mekemelerınde qyzmet ıstegen Sovethan Ǧabbasov ekı salany da qatar meŋgerdı. Densaulyq saqtau mäselelerı jönınde «Qan jürısı – jürek tynysy», «Därıger kelgenge deiıngı kömek» sekıldı bırneşe ǧylymi eŋbek jazdy. «Serper», «Näzık sezım», «Käusar» siiaqty roman-povesterı arqyly körkem ädebietke de molynan olja saldy. Medisina ǧylymdarynyŋ kandidaty, pedagogika ǧylymdarynyŋ doktory, professor. Künı bügınge deiın qoǧamdyq mänı bar mäselelerge ün qosyp qoiady.
Taǧy bır därıger-qalamger Qazaqstannyŋ halyq jazuşysy därejesıne deiın köterıldı. Ol – Almaty medisina institutynyŋ tülegı İvan Şegolihin. İvan Pavlovich qalamgerlıkke bet būrǧanǧa deiın sanitarlyq-epidemiologiialyq stansiianyŋ därıgerı bolyp qyzmet ıstegen. «Defisit», «Doljnostnye lisa», «Ne jaleiu, ne zovu, ne plachu» romandarymen oqyrman qauymǧa keŋ tanyldy.
Medisina ǧylymdarynyŋ doktory Estöre Orazaqov «O dünieden oralǧan jan»», «Därıger joly», «Qaita soqqan jürek», «Därıger paryzy» degen derektı dünieler jazyp, bılıktı därıger ǧana emes, tanymal qalamger retınde de qūrmetke bölendı.
Būl salada biık därejege jetıp, Qazaq KSR Densaulyq saqtau halyq komissary, Qazaqstan Ūlttyq Ǧylym akademiiasynyŋ korrespondent-müşesı jäne KSRO Medisina ǧylym akademiiasynyŋ korrespondent-müşesı bolǧan İşanbai Qaraqūlov «Qyryq sūraq, «Qyz syry», «Syrlasu» atty taǧylymdyq kıtaptar jazdy. İşanbai aǧanyŋ auyzşa äzıl äŋgımelerı de jūrtşylyq arasyna keŋ taralǧan.1945 jyly İrkutsk medisina institutyn bıtırgen Zeiın Şaşkin bes jyl Burabaidaǧy «Barmaşy» sanatoriiınde otolaringolog därıger bolǧan. Jazuşynyŋ «Doktor Darhanov» atty romany barşaǧa belgılı. Būl ädebietımızdıŋ tarihyndaǧy därıgerlerge arnalǧan tūŋǧyş roman edı. Şyǧarma bastalǧan kezde bas keiıpker Niiaz Darhanovtyŋ Şortandy kölınıŋ jaǧasynda oiǧa şomyp otyratyn sätı oqyrmannyŋ esınen şyǧa qoimaǧan bolar...
Alaş ardaqtysy Halel Dosmūhamedūly jiyrmasynşy ǧasyrdyŋ alǧaşqy jyldarynda-aq Sankt-Peterburgtıŋ imperatorlyq äskeri-medisinalyq akademiiasyn bıtırgen. Onyŋ «Tamyr därı haqynda», «Jūqpaly aurular haqynda», «Sary kezık – süzek», «Oquşynyŋ saulyǧyn saqtau», «Şuma qandai auru?» sekıldı eŋbekterı bar.
Körnektı qoǧam jäne memleket qairatkerı, şyǧystanuşy ǧalym Sanjar Asfendiiarov ta – Halelden soŋ atalǧan äskeri-medisinalyq akademiiany tamamdaǧan tülekterdıŋ bırı. Ol bırınşı düniejüzılık soǧysta därıger bolǧan. Qazırgı Almaty medisina universitetınıŋ bır kezde Qaz ASSR Densaulyq saqtau halyq komissary, osy oqu ornynyŋ direktory bolǧan S.Asfendiiarovtyŋ atymen ataluy beker emes.Keiıngı jiyrma-otyz jyldyŋ bederınde Sūltanbek Eşmūhambetov, Äbdısabyr Ömeşūly, Saǧyndyq Ordabekov syndy därıger-qalamgerler boi körsettı. «Saryaǧaş» sanatoriiınıŋ tausylmas qyzyqtary, sonda demalǧan tanymal tūlǧalardyŋ hikaialary jönınde ünemı oi tolǧaityn Aitbai Täsılov degen şipagerdı de bılemız.
Syr boiy qalamgerlerınıŋ ışınde Amangeldı Suhanberliev degen därıger boldy. Ol sonau student kezınen türlı basylymdarǧa tynbai maqala jazyp, qalamgerlermen tyǧyz aralasty. Ärıptesterı: «Äbekeŋ «Qazaqstannyŋ qūrmettı jurnalisı» ataǧyn «Qazaqstannyŋ qūrmettı därıgerı» ataǧynan (ondai ataq joq ekenın bıle tūra) būryn aldy ǧoi», – dep qaljyŋdaityn. Soǧan qaraǧanda, onyŋ da qandauyrynan görı qalamyna baq köbırek qonǧan siiaqty...
Şyǧarmaşylyq pen şipagerlık
Qara balam lor bolar, Qabıletı zor bolar. Qūlaq-mūrnyŋ auyrsa, Qamqorlyǧy mol bolar! (Jurnalistık folklordan)
Älem ädebietınde de qolyna qalam ūstaǧan därıgerler jetkılıktı. Äigılı «Gargantiua men Pantagriueldıŋ» avtory Fransua Rable medisina ǧylymynyŋ doktory bolǧan desedı. Ol özınıŋ jeke şyǧarmaşylyǧyna ǧana emes, qalyŋ eldıŋ densaulyǧyna da qatty alaŋdapty. Ataqty körıpkel ärı aqyn Mişel Nostradamus IX Karldyŋ leib-medigı (sarai därıgerı) bolyp qyzmet ısteptı. Söitıp, talai ūlyqtyŋ denı-qarnynyŋ sau boluyna şipager şaiyrdyŋ septıgı tigen. Nemıstıŋ ūly aqyny, dramaturg Fridrih Şillerdıŋ mamandyǧy – äskeri därıger. Ol bütındei bır polktı emdegen. Şerlok Holms sekıldı qaitalanbas ǧajaiyp keiıpkerdı ömırge äkelgen aǧylşyn jazuşysy Artur Konan-Doil Edinburg universitetınıŋ medisina fakultetın bıtırgen. Keiın medisinadan doktorlyq qorǧaǧan. Qūrt auruyn emdeu salasynda aitarlyqtai jaŋalyq aşqan. Soǧys kezınde maidan hirurgı bolǧan. Taǧy bır aǧylşyn jazuşysy, dramaturg Somerset Moem de därıgerler sanatynan. İrland jazuşysy Djeims Djois ta medisinamen şyndap ainalysqan.
Aq qaǧazdan nesıbe tergen basqa da bıraz qalamger-därıgerlerdı atai keteiık. «Orys tılınıŋ tüsındırme sözdıgınıŋ» avtory Vladimir Dal, älemdık ädebiettıŋ klassikterı Anton Chehov, Mihail Bulgakov, Dmitrii Mamin-Sibiriak, tanymal orys jazuşylary Viktor Veresaev, Vasilii Aksionov, «Adam-amfibiianyŋ» («Qos mekendı adam») avtory, ataqty fantast Aleksandr Beliaev, iumorist-jazuşy Arkadii Arkanov, aqyn ärı kompozitor Aleksandr Rozenbaum... Būl tızımdı ärı qarai jalǧastyra beruge bolady.
Endı özgenı qoia tūryp, öz elımızge oralaiyq. Jasy ūlǧaiǧanǧa deiın şipagerlerge köp jügıne qoimaǧan Jambyl atamyz «Densaulyq maidanynda balalarym, Ärdaiym oryndaŋdar el tılegın», – dep, därıgerler sezıne qūttyqtau joldaǧan. Sondyqtan Jäkemnıŋ osy öleŋınıŋ maqal-mätel ıspettes üzındılerın elımızdıŋ bırqatar emdeu mekemelerı maŋdaişasyna jazyp qoiady. Bırde «Almaty aqşamy» gazetınen «Jan qorǧany – därıgerler» degen än mätının közımız şalyp qaldy. Ännıŋ avtory – qazaqtyŋ talantty qyzy, tanymal aqyn, änşı-kompozitor Elena Äbdıhalyqova. Al sözın jazǧan kım deisız ǧoi? Därıger-hirurg Bolatbek Baimahanov. Almatynyŋ bas transplantology. Menıŋ bır kezdegı būiyrmaǧan «kurstasym». Ūiqasy şymyr, oiy anyq, täp-täuır öleŋ. Būl än bügınde megapolis därıgerlerınıŋ gimnıne ainalǧan körınedı. Endeşe, därıgerler arasynda taǧy bır qalamger jür. Bızdıŋ süiıktı därıgerdıŋ naǧyz özı. Jüregın jyr tolqytqan şyǧarmaşyl şipager jūrtqa ūnamauşy ma edı?! Mūqaǧali aqyn myna bır öleŋın osy Bolatbek sekıldı söz qadırın tüsınetın därıgerlerge arnap jazǧan şyǧar:
Qoryqpaimyn pyşaqtan da,
Qoryqpaimyn ineden.
İne tügıl būl jürektı naiza-daǧy tüiregen...
Qūpiiamdy köresıŋ ǧoi,
Men sondyqtan imenem,
Keşır menı,
Keşır menı!
Ketem erteŋ üige men.
Ömırdıŋ qūbylystaryn tereŋ taldaityn arqaly aqynnyŋ, naq sol sättegı parasatty pasienttıŋ poeziiasy därıgerdıŋ özın maidai erıtedı. Em-domnyŋ bärınen jerıp, taǧdyrǧa moiynsūnǧan adamnyŋ jüregınen şyqqan janaiqaiy bar būl öleŋde. Soǧan qaramastan:
Ǧylymǧa da, özıŋe de rahmet, bas ūram!
Uaqytym barady ötıp, men bır jaqqa asyǧam.., –
dep eŋsesın tıktep, köŋılın köterıp, özın küigelektıkten aulaq ūstaidy.
Al Aleksandr Blok nebärı jiyrma üş jasynda kärılık kep qalǧandai küizelıp, arǧy-bergı dünienıŋ tylsymynan syr aulap, sanalyǧa süiınıp, kespırsızge küiınıp jazǧan öleŋınde:
Komu poverit? S kem miritsia?
Vrachi, poety i popy...
Ah esli b mog ia nauchitsia
Bessmertnoi poşlosti tolpy! –
deptı. Ol da tırşılıkte taǧdyry toǧysatyn üş adamnyŋ bırı retınde därıgerdı tılge tiek etedı. Osylaişa därıgerler aqyndardyŋ ömırınde ǧana emes, öleŋınde de erekşe körınıs baiqatady. Äitse de, sol därıgerlık käsıptı özı igergen qalamgerlerdıŋ bailam-baiyptamalarynyŋ jönı bölek. Şyǧarmaşylyqtyŋ siqyryn taldauǧa kelgende «Roman jazudyŋ üş täsılı bar. Ökınışke qarai, ony eşkım de bılmeidı», – dep aitaryn astarlap, özgeşeleu oi qorytqan Somerset Moem şipagerlıktıŋ bar qūpiiasyn jetık meŋgergen. Londondaǧy medisina mektebınde oqyǧan kezınde auruhanada ünemı hirurgterdıŋ janynda jürıp, köp närse üirengen jazuşy sol täjıribesı keiın «Lambetten şyqqan Liza» degen romanynda kädege asqany turaly jazdy.
Şerhan Mūrtazanyŋ «Därıgerdıŋ üşınşı qaruy» degen äŋgımesı bar. Būl şyǧarmaǧa sonau Äbu Äli İbn Sina däuırınen tamyr tartatyn «Därıgerdıŋ üş qaruy bar: qandauyr, şöp jäne söz» degen qanatty qaǧida türtkı bolǧan. Arqanyŋ aq borany ūitqyp tūrǧan qaharly qystyŋ bır künınde auyq-auyq kassaǧa kelıp: «Köktoǧaiǧa samolet qaşan ūşady?», – dep sūraityn Äşım degen därıger Syrǧa degen kelınşektı şynaiy köŋılımen, ystyq yqylasymen emdeidı. Qaterlı nauqasqa şaldyqqan jandy jyly sözımen jıgerlendıredı. Şeraǧaŋnyŋ bırınşı jaqtan baiandaityn keiıpkerı ädepkıde «Osynyŋ özı aqyn emes pe eken?», – dep būl därıgerdıŋ de syrtqy sipatynan şyǧarmaşylyqtyŋ bolmysyn ızdeidı.
Akademik Kamal Ormantaev bırde menı bır joldasyna «Aiqyn» gazetınıŋ bas därıgerı», – dep tanystyrǧany bar. Miynyŋ qatpar-qatparyna deiın medisina ūǧymdary ūialap qalǧan ardaqty aǧamyzdyŋ auzyna «bas redaktor» degennen görı «bas därıger» degen söz būrynyraq tüsedı. Bas därıger de, jas därıger de adamnyŋ tänın ǧana emes, janyn da emdeuge tiıs. Bügıngı qolyna qalam ūstaǧandardyŋ bırazy şipagerlıkke taban tıregende därımen de, sözben de emdeitın naǧyz «bızdıŋ süiıktı därıger» bolar ma edı, kım bıledı...Jazuşy Quandyq Tümenbai «Közıldırık bauy salbyraǧan Anton Pavlovich (Chehov) äuelı därıger, sosyn jazuşy bolyp tarihta qaldy. Pyşaq pen qalamdy qolyna qatar ūstaǧan kırpiiaz adamdy körgendei bolam. Ol ekeuıne de adal...», – dep jazdy. Ärine, qalamgerdıŋ bärı bırdei Chehov bola almas. Şipagerlık pen şyǧarmaşylyqty, şynaiylyq pen şeberlıktı ūştastyru qaidan oŋai bolsyn?! Bıraq aq halatty aq paraqqa aiyrbastaǧandar qai mamandyqty qalasa da adal atqaratyn sekıldı körınedı bızge…
* * *
Aq halat pen aq paraqty qatar ūstaǧan qalamgerlerdı jäne bükıl därıgerlerdı merekelerımen qūttyqtaimyz! Halattaryŋyz jaily, paraqtaryŋyz saily, qalamdaryŋyz quatty, köŋılderıŋız şuaqty bolsyn!Bauyrjan OMARŪLY
