502-«palata»
Janaryna syr tunǵan,
Júregine jyr tunǵan.
Aq halatty kıip ap,
Aq paraqqa umtylǵan.
(Jýrnalıstik folklordan)
Sonaý seksen birinshi jyly KazGÝ-diń jýrfagyna túsken bizge áıgili besinshi jataqhananyń 502-shi bólmesi buıyrdy. Bul – besinshi qabattaǵy eń shetki bólme. Tarıh fakýltetine tıesili altynshy jataqhanamen ıyq tiresip turamyz. Shaǵyn eki bólmeli bes adamdyq sekııa. Turǵyndarynyń tórteýi – bizdiń kýrstyń jigitteri. Al besinshi orynǵa sol kezdegi úshinshi kýrstyń stýdenti, búgingi qazaq jýrnalıstıkasynyń maıtalmany Nurtóre Júsip jaıǵasty. Aqyn Ertaı Ashyqbaevtyń dál osy jataqhanada bir sekııada turǵan óziniń bes kýrstasy týraly «Biz degeniń – bulttan asar bes qyran, Kók aspanǵa myń sálem! Ýa, joıylsyn kóne dúrmek, eski uran, Oıana ber, tyń tirshilik, tumsa álem», – degen óleń joldary bar-dy. Sol Erekeń aıtqandaı, bizdiń bólmedegi osy qalam ustaǵan qyrandardyń qanaty bolmasa da, halaty bolýy ábden múmkin edi. Olaı deıtinim, óz basym ákeıdiń aıtýymen medıına ınstıtýtyna baryp, baq synap, oqýǵa túse almaı, eki jyldan soń jýrfakqa ázer taban iliktirgen betim. Áńgimelese kelsek, bul bólmede menen de basqa biraz «dárigerler» bar sııaqty.
Máselen, Nurtóre Júsip bala kúninen hırýrg bolýdy armandapty. Mektepte oqyp júrgende otaqqa baryp, býynyna salqyn tıgizip alyp, aýrýhanada biraz ýaqyt sarylyp jatqan. Sol kezde ol aq halattylardyń eren eńbegine erekshe tánti bolǵan. Erevan medıına ınstıtýtynyń túlegi, hırýrg aǵasy Jákenge eliktep, dárigerlik oqýǵa túsýge nıettengen. Segizinshi klastan soń Qyzylorda medıına ýchılıesine tartyp ketkeli turǵanda kókesi jibermeı qoıǵan. Qyzyq, bireýmizdi ákemiz dárigerdiń oqýyna zorlap jiberedi, endi bireýmizge tyıym salady... Óstip otyrǵanymyzda bólmemizden taǵy bir «dárigerdiń» tóbesi qyltıdy. Ol – tili men jaǵyna súıengen taldyqorǵandyq óren Talǵat Batyrhan. Bunyń esil-derti pedıatr bolý eken. Sol mamandyqqa umtylýynyń ózi qyzyq. Aldymen oǵan osy «pedıatr» degen sóz qatty unaǵan. Búkil enıklopedııany qarap, pedıatrdyń balalar dárigeri ekenin bilgen soń odan ári qumartqan. Tipti ony ata-anasy Aqtóbeniń medıına ınstıtýtyna oqýǵa aparatyn bolypty. Shamasy, sol jaqta bir jeń ushynan jalǵasqan tamyr-tanystary bolǵan da... Áıtpese, irgesinde áıgili dárigerlik ınstıtýt turǵanda jer jánnaty Jetisýdyń ulany jer túbindegi Aqtóbede ne joǵaltypty? Tek mektep bitirgen soń ǵana bul oıynan aınyp, jýrfakqa kelipti. Bir kúni ol «Men jalpy mynadaı bolǵam», – dep tólqujatyndaǵy sýretin kórsetti. Sýrette bir kózi aıǵa, bir kózi saıǵa qaraǵan qıtar bala tomsyraıyp tur. Áıteýir, der kezinde ota jasatyp, kózin qalpyna keltiripti. Sodan soń dárigerlikke umtylmaı qaıtedi?!
Osymen 502-niń dárigerlik korpýsy jasaqtalyp bitken shyǵar dep oılaǵanbyz. Sóıtsek, «dárigerdiń» kókesi aramyzda júr eken. Otyz bes jasqa taıaǵanda KazGÝ-ge endi túsip jatqan Amanǵalı Daırabaev jastaý kezinde elınograd memlekettik medıına ınstıtýtynda oqypty. Biraq dáriger bolýdy onyń da mańdaıyna jazbapty. Túrli sebeptermen oqýyn aıaqtaı almaǵan kórinedi. Jataqhanaǵa ony dáriger kýrstastary talaı ret izdep kelgenine kýá bolǵanbyz.
Sonymen, aq halat buıyrmaǵan tórt «dáriger» 502-bólmeniń turǵynymyz. Besinshimiz Qutmaǵambet Qonysbaı – dárigerlikke asa talpynbaǵanymen, solarǵa paıent bolýǵa taptyrmaıtyn jankeshti jigit. Áskerde júrgende órt sóndirýshiler jasaǵynda qyzmet etken. Sodan ba eken, sál bıikke kóterilse, sekirip ketkendi jany qalaıdy da turady. Onyń aldynda biraz ýaqyt bizben bólmeles bolǵan Meırambek Shildebaev ta solardyń soıynan. Meniń bul júrekti de bilekti, qaıtpas ta qaısar, jany siri, eti tiri kýrstas aǵalarym basynan sóz asyrmaıdy. Qandy qyrǵynǵa oılanbaı kirip kete beredi. Sodan soń dárigerge paıent bolmaǵan nesi qalady? Osy bólmege kirip-shyqqandar shetimizden dáriger bolýǵa nıettengen bizdi kórip, «Bul ózi 502-bólme de, álde 502-palata ma?», – dep kúbirlep-kúńkildep ketetin. Onyń ústine eptegen emshiligi bar Mıýa Baınazar apam anda-sanda qatarymyzǵa qosylǵanda naǵyz sánimizge endi keletinbiz.
Aq halat buıyrmasa da, aqparattan ajyramaǵan óńsheń sózýar «dárigerlerdiń» mekeni bolǵan soń ba, bul sekııada ara-tura densaýlyq máselesi qozǵalyp turady. Ásirese, Nurtóre Júsiptiń birge oqıtyn dostary Altynbek Sársenbaev pen Darhan Myńbaı bólmege kelgen kezde áńgimemiz tolastamaıdy. Birde bárimiz «dárigerligimiz» ustap, shıpagerlik baıanymyzdy armansyz aıtyp, bósip otyrǵanymyzda Altynbek aınaǵa qarap: «Tilim aǵaryńqyrap ketipti. Pýshkın kitaphanasyna baryp, enıklopedııa aqtaryp, qandaı aýrýdyń belgisi ekenin bilý kerek eken», – degeni bar. Sol joly medıına ınstıtýtynyń bosaǵasynan attaǵanymyz bar, attaı jazdaǵanymyz bar, tórt «dáriger» melshıip úndemedik. Sebebi, áne-mine dep Máskeýge attanǵaly júrgen Altekeńniń tili neden aǵarǵanyn tap basyp aıtyp berýge eshqaısymyzdyń bilim-biligimiz jete qoımady.
Bizden qaıyr bolmasyn túsingen bolashaq qos mınıstr mıyǵynan kúlip, shyǵyp bara jatty. Osy tustaǵy jýrfaktyń «dárigerleri» munymen shektelmeıtin sekildi. Stýdentter kásipodaǵynyń basshysy, úshinshi kýrs stýdenti Batyrbek Sadyhanov oqýǵa medýchılıeden kelipti. «Bul bizdiń Anton Chehov qoı», – dep ázildeıtin kýrstastary. Mektepti altyn medalmen bitirgen, sol jyldardyń ózinde oqyrmanǵa keń tanymal Beıbit Saparalyǵa da Semeıdiń medıına ınstıtýtynyń dám-tuzy buıyra jazdapty. Eldiń úlkenderi sonda barǵanyn qup kórse de, qalamgerlikke shyndap bet burǵan qaısar ul óz betinen qaıtpaı, jýrfakqa kelgen. Kerisinshe, oǵan ádebıet dese ishken asyn jerge qoıatyn, esepsiz kóp kitap jınaǵan dáriger naǵashysy Serikhannyń yqpaly kóbirek bolǵan tárizdi. Keıinnen basqa bir óńirdegi medýchılıeni sátti aıaqtaǵan Rıza Álmuqanova jýrfakqa tústi. Atyraýdaǵy juqpaly aýrýlar aýrýhanasynda úsh jyl jumys istep, naýqas balalarǵa únemi qan berip, «KSRO donory» atanǵan qaısar qyz qalamgerler ortasyna tez sińip ketti. Dárigerdiń oqýyn da, jýrnalıstiń oqýyn da úzdik bitirgen Rıza, árıne, keıin adam emdeıtin doktor bola qoıǵan joq. Onyń esesine ádebıettaný ǵylymymen shyndap shuǵyldanyp, fılologııa ǵylymdarynyń doktory atandy. Batys óńirinen shyqqan taǵy bir boıjetken Maıra Ǵumarova medınstıtýttan tórt ret qulap, aqyry baq-nesibesin jýrfaktan tapty. Búginde "Áýeli qudaıǵa, sosyn munaıǵa shúkir" dep, ózge salanyń otyn kósep júrgen tegeýrindi jýrnalıster tobynyń ozyq ókili. Bir kezdegi besinshi jataqhananyń turǵyny, osy kúngi tanymal pýblııst, kásibı dárigerdiń uly Ǵabıt Músirep te jolyn jalǵaǵandy táýir kóretin shıpagerdiń otbasynan ázer degende táýelsizdik alyp, jýrnalıstıkanyń jelkenin kótergen. Jýrfaktyń taǵy bir erekshe «dárigeri» týraly aıtýǵa tıispiz. Ol – búgingi júırik jýrnalıst, kúıli kásipker Qultas Dostan. Belgili qalamger Erkin Qydyr baıaǵyda stýdent kezinde «Abıtýrıent-81» naýqanynda Almaty medıına ınstıtýtyna túsý úshin emtıhan tapsyryp jatqan Qultas týraly «Ystyq kóńilder nege sýynady?» degen maqala jazǵan-dy. Sol kezde abıtýrıent bala dárigerlikke zorlyqpen kelgenin, óziniń esil-derti jýrfak ekenin aıtyp, zarlap qoıa beripti. Aqyry, dıktanttan elýden astam eleýli qate jiberip, oqýdan ońbaı qulap, soǵan qatty qýanǵan Qultas keıin óz úıirin tapty. Besinshi jataqhananyń budan basqa da «dárigerleri» jetkilikti edi...
Meniń buıyrmaǵan «kýrstastarym»
Qanyńdy da óńdeıdi.
Qarnyńdy da jóndeıdi.
Qandaýyrmen tilgilep,
Qara sózben emdeıdi!
(Jýrnalıstik folklordan)
Biz mektep bitirgen jyly Qyzylordaǵa Almaty medıına ınstıtýtynyń kóshpeli qabyldaý komıssııasy keldi. Óńkeı bozbala men boıjetken jappaı qujat tapsyrdyq. Kún ystyq. Aqmeshittiń asfalti balaýyzdaı bylqyldap tur. Medýchılıeniń aınadaı jarqyraǵan ǵımaratynda eptep-septep emtıhan tapsyryp jatyrmyn. Hımııadan ilekerlep ótkenimmen fızıka aldyrmaı qoıdy. Omaqasa quladyq. Alǵashqy abıtýrıenttik naýqanym bolǵan soń, birge qujat tapsyrǵandardyń birqatary kádimgideı esimde qaldy. Bolatbek Baımahanov, Gúlsim Jákebaeva, Aıdar Qarǵabaev, Smaǵul Zekeev degen talapkerlermen birge emtıhan tapsyrdym. Bulardyń birazynyń keıingi taǵdyrlarynan da azdap habardarmyn.
Bolatbek Baımahanov sol jyly oqýǵa tústi. Keıin ol elimizge belgili bilikti dáriger atandy. Medıına ǵylymdarynyń doktory, professor. Qazaqstan Ulttyq Ǵylym akademııasynyń akademıgi boldy. Ońtústik Qazaqstan jáne Qyzylorda oblystyq densaýlyq saqtaý basqarmalaryn basqardy, Almaty qalasyndaǵy №7 qalalyq klınıkalyq aýrýhananyń bas dárigeri bolyp qyzmet istedi. Qazir A.Syzǵanov atyndaǵy Ulttyq hırýrgııalyq ǵylymı ortalyqtyń basqarma tóraǵasy. Ekeýmiz eki qalany mekendegendikten, qoıan-qoltyq aralaspasaq ta, Bolatbek Bımendiulymen ara-tura telefonmen tildesip, aman-saýlyq surasyp turamyz. Aıdar Qarǵabaevty abıtýrıenttik kezeńnen úsh jyl ótken soń Almatyda kórdim. KazGÝ-ge jańa túsken betim edi. Al ol bolsa, ábden ysylǵan, saqa stýdent. Oqý bitirgen soń ózi týyp-ósken Shıeli aýdanynyń Báıgequm stanııasyna qaıtyp oralyp, belgili tis dárigeri boldy. Keıinirek jańa zamanǵa beıimdelip, jeke klınıkasyn ashty. Bir kezderi negizgi kásibinen aýlaqtap, aýyl ákimi de bolyp kórdi. Ana bir jyldary Qyzylordada qyzmet istegen tusta jolymyz túıisti. Al qalanyń irgesindegi Amangeldi aýylynyń qyzy Gúlsim Jákebaeva birer jyl keıin bolsa da medınstıtýtqa taban iliktirgen sııaqty. Baspasóz materıaldarynan baıqaýymsha, ol oblystyq narkologııalyq dıspanserde qyzmet isteıdi-aý deımin. Al Smaǵul Zekeevten eshqandaı derek joq. Sóıtip, meniń birge oqý buıyrmaǵan «kýrstastarymnyń» deni osylaı el ıgiligine qyzmet etip júr.
Sol jyldarda jurtty jappaı dárigerlikke umtyldyratyn sebep kóp edi. Bul qoly jetkenniń ǵana ıgeretin asa mártebeli mamandyǵy boldy. Qazaq zııalylary balalarynyń medıına ınstıtýtynda oqyǵanyn qup kóretin. Dárigerdiń mártebesi qashan da bıik turatyn. Ol kezde «aq halatty abzal jan» degen jattandy tirkes qansha aıtsań da jaýyr bolmaıtyn. Shynynda da, naǵyz abzal adamdar solar edi. Ásirese, ámbebap aýyl dárigeriniń bedeli ústem-di. Ol balany da súndetteıdi, synyqty da salady, áıeldi de bosandyrady. Aspandap ketken qan qysymyńdy da áp-sátte túsirip beredi. Terapevt te, hırýrg te, okýlıst te, lor da, psıholog ta, narkolog ta, gınekolog ta bir ózi. Qysqasy, bir ózi – bir aýrýhana. Tipti kishigirim operaııany qınalmaı jasaı beredi. Sóıte tura, osy ýaqytqa deıin aýyl dárigeriniń kesirinen bir adam zardap shegipti degendi estimeppiz. Sonyń bárin kózben kórip otyrǵan soń dáriger bolýǵa umtylmaǵanda qaıtemiz?!
Bul mamandyqqa qyzyǵýymyzdyń taǵy bir sebebi bar-dy. Ataqty rejısser Sháken Aımanovtyń jurt jappaı kóretin «Bizdiń súıikti dáriger» fılmindegi doktor Lavrovtyń beınesi de elikteýge turarlyq edi. Sebebi, ony tanymal adamdardyń bári jappaı qurmetteıdi. Onyń týǵan kúnine oıdan-qyrdan jurt ózderi-aq aǵylyp keledi. Sol kisi sekildi biz de myqty dáriger bolsaq, týǵan kúnimizge áıgili ártister Asanáli Áshimov, Quman Tastanbekov, Merýert Ótekeshova, Roza Rymbaeva, Qudaıbergen Sultanbaev bári biri qalmaı keletin sekildi kórinetin. Árıne, fılmde Lavrov eshkimdi emdep qaryq qylmaıdy. Onyń ústine ol – naýqas bitken saryjambas bolyp jatatyn aýrýhananyń emes, sáýletti sanatorııdiń bas dárigeri. Bul jerde kórikti kýrorttyń bas emshisiniń bıik bedeli, jaıly minezi dáripteledi. Eń bastysy, osy kınony kórgen soń «dáriger shynynda da qadirleýge laıyq mamandyq eken ǵoı» degen oı kelgen-di.
Sóıtip, dáriger bola almadyq. Úıdegi úlkender armandaǵandaı, medınstıtýtty bitirip, elge oralyp, Qaratereń ýchaskelik aýrýhanasynyń bas dárigeri atanyp, aýyl basshylarymen (aýylnaı, sharýashylyq jetekshisi, bas ınjener, bas esepshi, mektep dırektory, kooperaııa basshysy, t.b.) birge qonaqqa baryp, únemi «kontor-sostavtyń» qatarynda júrýdiń reti kelmedi. Aýrýhananyń ıeligindegi bir jeńil, bir júk kóligin emin-erkin paıdalanatyn aýyldyń kishigirim shonjary bolý «baqyty» buıyrmady. Dıagnoz qoıyp, bıýlleten jazýdyń ornyna maqala jazamyz dep elden shyǵandap kettik. «Bul dúnıede adam emdeýden artyq óner bar ma?», – degen ákeıdiń sózi qulaq túbinde jańǵyryp tursa da, shyǵarmashylyq ortanyń ıirimine súńgidik.
Bizden dáriger shyqpaǵan soń ákemiz ózimmen tete ósken inimdi aınaldyrýǵa kóshti. Bul bala da medıına qyzmetkeri bolýǵa asa qulyqty emes edi. Ushaqtan basqa kólik qatynamaıtyn bizdiń Qaratereńde ushqysh bolý eń bir «modnyı» arman edi. Inim de qyńyrlyq kórsetip, suq saýsaǵymen áýeni nusqamaı ma... Sonda ákeı aıtypty: «Ushqysh bolǵansha, shopyr bolsańshy. Shopyr bolsań, úıińe paıdań tıedi. Eń bolmasa, kóligińmen otyn men shóp ákelesiń. Al samoletpen ne tasıyn dep ediń?». Aqyry, kóndi ol. Kodekspen birdeı kókeniń sózin jerge tastaı almady. Kóngeni bar bolsyn, «oqymaımyn» dep aýylǵa eki-úsh ret ylań salyp qaıtyp keldi. Shal aıǵaıǵa basyp, Aqtóbege qaıta shyǵaryp salady. Sodan aqyry oralmady. Sol oqyǵannan mol oqydy. Ákeniń ámiri anaý-mynaý armandaryńnyń kedir-budyryn tegistep jiberetin sııaqty ǵoı.
Myna qyzyqty qarańyz. Bir kezde «Qatardaǵy dáriger bol», – deseń de, kirpideı jıyrylatyn bala áıgili hırýrg-travmatologqa aınaldy. Qazir – elimizdegi eń iri áskerı aýrýhana basshylarynyń biri. Áskerı sheni – polkovnık. Sóıtip, ol da ákeı armandaǵandaı, Qaratereń aýyldyq aýrýhanasynyń bas dárigeri bola almady. Esesine, bir emes, birneshe dáriger shyqty bizdiń shańyraqtan. Tipti tóńiregimizdi túgel aq halattylar basyp qaldy dese de bolǵandaı. Dáriger ul, dáriger qyz, dáriger kelin, dáriger kúıeý bala, dáriger qaıyn ata, dáriger ene...
Osylardyń ishinen sýyrylyp shyǵyp, qalamgerlikke erterek bet burǵanymyz da durys bolǵan shyǵar.
Qandaýyr ustaǵan qalamger
Shaıyrlardyń, ǵajaby,
Shashynan kóp azaby.
Shıpasy mol qolymen,
Shyǵarmasyn jazady!
(Jýrnalıstik folklordan)
Stýdent atanyp, aınalamyzǵa zer salǵan kezde-aq, kánigi qalamgerlerdiń arasynda da dárigerlikke talasy bar jandardyń júrgenin ańǵardyq. Tipti birqatary medıına salasynda talaı jyl qyzmet istegen. Keıbiri densaýlyq saqtaý máseleleri jóninde birneshe ǵylymı eńbek jazǵan. Kezinde dáriger bolyp, adam emdep, keıin qalamgerlikke birjola bet burǵandar da, kerisinshe, aq halatyn tastamaı, densaýlyq kúzetinde júrip-aq jazýyn toqtatpaǵandar da barshylyq kórinedi. Ásirese, stýdent kezde bárimiz jappaı jatqa aıtatyn:
Kúnderdi umyt bólmege syımaı kúlgen.
Kúnderdi umyt erekshe syılaı bilgen.
Ókpeleımin osylaı súıgendikten,
Shynymdy aıtsam, eshkimge qımaımyn men!, –
degen óleń joldaryn kórkem kestelegen Kúlásh Ahmetovanyń burynǵy medıına qyzmetkeri bolyp shyǵýy bizge kádimgideı áser etti. «Osyndaı názik jandy aqyn qyz jurttyń tánin aýyrtyp, qalaı ǵana ýkol salady eken», – deıtinbiz. Kúlásh apaıymyz da ákesiniń tilegimen Taraz medýchılıesine túsken. Ony bitirgen soń Úsharal mańyndaǵy tórtinshi bólimsheniń dárigerlik pýnktin basqarǵan. Bir jyl boıy búkil aýyldy emdegen. Biraq báribir aqyn qyzdyń yqylasy Alataý jaqtaǵy ádebı ortaǵa aýǵan da turǵan. Aqyry, medpýnktti ózge áriptesiniń qolyna tapsyryp, Almatyǵa attanǵan. Kúlásh apaıdyń budan keıingi taǵdyry barshamyzǵa belgili. Memlekettik syılyqtyń laýreaty Kúlásh Ahmetova – búginde óz otbasynyń jeke shıpageri. «Osy mamandyqqa jetelep ákelgen ákeme rızamyn», – deıdi ol.
Bir kezde «Medıına tilimen aıtar bolsaq, naýqasty qozdyratyn ishki-syrtqy saldarlar ábden kóbeıgen sátte, adamnyń aıyǵýy tym qıynǵa soǵady. Al sol indetten qulan-taza qutylamyz desek, onda aseptıka, antıseptıka amaldaryn aıanbaı qoldanýǵa tıis ekenbiz», – dep dárigerlik oı-tujyrymdaryn jazǵan qazaqtyń taǵy bir talantty aqyny Dúısenbek Qanatbaev Túrikmenstandaǵy Krasnovodsk medýchılıesin bitirip, feldsherlik qyzmet istegen. Jany taza, minezi jaıly, óleńi kesteli Dúısekeńniń ámbebap dáriger bolyp, talaı keselmen arpalysqany kóz aldyńa elesteı qoımaıdy. Syrshyl aqyn retindegi beınesi sanamyzǵa ábden sińgendikten shyǵar... Al endi:
Aǵyp ketsem Kaspııge aparady,
Tolqyn, seniń yrqyńa qalaı kónsem?!, –
dep ádemi óleń órgen talantty aqyn qyz Maǵıza Qunapııaqyzynyń Qytaıda medıına ınstıtýtyn bitirip, bes jyl dáriger bolǵanyn bireý bilse, bireý bilmes. Parasatty pýblııst, sóz zergeri, zııaly azamat Abaı Maýqaraulynyń da bilikti dáriger ekenin bertinde estidik.
Qazaq qalamgerleriniń berekeli shańyraǵyna joǵary oqý ornyn bitirgen kásibı prozaık dárigerler de toptasty. Uzaq jyl medıınalyq ǵylymı-zertteý mekemelerinde qyzmet istegen Sovethan Ǵabbasov eki salany da qatar meńgerdi. Densaýlyq saqtaý máseleleri jóninde «Qan júrisi – júrek tynysy», «Dáriger kelgenge deıingi kómek» sekildi birneshe ǵylymı eńbek jazdy. «Serper», «Názik sezim», «Káýsar» sııaqty roman-povesteri arqyly kórkem ádebıetke de molynan olja saldy. Medıına ǵylymdarynyń kandıdaty, pedagogıka ǵylymdarynyń doktory, professor. Kúni búginge deıin qoǵamdyq máni bar máselelerge ún qosyp qoıady.
Taǵy bir dáriger-qalamger Qazaqstannyń halyq jazýshysy dárejesine deıin kóterildi. Ol – Almaty medıına ınstıtýtynyń túlegi Ivan egolıhın. Ivan Pavlovıch qalamgerlikke bet burǵanǵa deıin sanıtarlyq-epıdemıologııalyq stanııanyń dárigeri bolyp qyzmet istegen. «Defııt», «Doljnostnye lıa», «Ne jaleıý, ne zový, ne plachý» romandarymen oqyrman qaýymǵa keń tanyldy.
Medıına ǵylymdarynyń doktory Estóre Orazaqov «O dúnıeden oralǵan jan»», «Dáriger joly», «Qaıta soqqan júrek», «Dáriger paryzy» degen derekti dúnıeler jazyp, bilikti dáriger ǵana emes, tanymal qalamger retinde de qurmetke bólendi.
Bul salada bıik dárejege jetip, Qazaq KSR Densaýlyq saqtaý halyq komıssary, Qazaqstan Ulttyq Ǵylym akademııasynyń korrespondent-múshesi jáne KSRO Medıına ǵylym akademııasynyń korrespondent-múshesi bolǵan Ishanbaı Qaraqulov «Qyryq suraq, «Qyz syry», «Syrlasý» atty taǵylymdyq kitaptar jazdy. Ishanbaı aǵanyń aýyzsha ázil áńgimeleri de jurtshylyq arasyna keń taralǵan.
1945 jyly Irkýtsk medıına ınstıtýtyn bitirgen Zeıin Shashkın bes jyl Býrabaıdaǵy «Barmashy» sanatorııinde otolarıngolog dáriger bolǵan. Jazýshynyń «Doktor Darhanov» atty romany barshaǵa belgili. Bul ádebıetimizdiń tarıhyndaǵy dárigerlerge arnalǵan tuńǵysh roman edi. Shyǵarma bastalǵan kezde bas keıipker Nııaz Darhanovtyń Shortandy kóliniń jaǵasynda oıǵa shomyp otyratyn sáti oqyrmannyń esinen shyǵa qoımaǵan bolar...
Alash ardaqtysy Halel Dosmuhameduly jıyrmasynshy ǵasyrdyń alǵashqy jyldarynda-aq Sankt-Peterbýrgtiń ımperatorlyq áskerı-medıınalyq akademııasyn bitirgen. Onyń «Tamyr dári haqynda», «Juqpaly aýrýlar haqynda», «Sary kezik – súzek», «Oqýshynyń saýlyǵyn saqtaý», «Shýma qandaı aýrý?» sekildi eńbekteri bar.
Kórnekti qoǵam jáne memleket qaıratkeri, shyǵystanýshy ǵalym Sanjar Asfendııarov ta – Halelden soń atalǵan áskerı-medıınalyq akademııany tamamdaǵan túlekterdiń biri. Ol birinshi dúnıejúzilik soǵysta dáriger bolǵan. Qazirgi Almaty medıına ýnıversıtetiniń bir kezde Qaz ASSR Densaýlyq saqtaý halyq komıssary, osy oqý ornynyń dırektory bolǵan S.Asfendııarovtyń atymen atalýy beker emes.
Keıingi jıyrma-otyz jyldyń bederinde Sultanbek Eshmuhambetov, Ábdisabyr Ómeshuly, Saǵyndyq Ordabekov syndy dáriger-qalamgerler boı kórsetti. «Saryaǵash» sanatorııiniń taýsylmas qyzyqtary, sonda demalǵan tanymal tulǵalardyń hıkaıalary jóninde únemi oı tolǵaıtyn Aıtbaı Tásilov degen shıpagerdi de bilemiz.
Syr boıy qalamgerleriniń ishinde Amangeldi Sýhanberlıev degen dáriger boldy. Ol sonaý stýdent kezinen túrli basylymdarǵa tynbaı maqala jazyp, qalamgerlermen tyǵyz aralasty. Áriptesteri: «Ábekeń «Qazaqstannyń qurmetti jýrnalısi» ataǵyn «Qazaqstannyń qurmetti dárigeri» ataǵynan (ondaı ataq joq ekenin bile tura) buryn aldy ǵoı», – dep qaljyńdaıtyn. Soǵan qaraǵanda, onyń da qandaýyrynan góri qalamyna baq kóbirek qonǵan sııaqty...
Shyǵarmashylyq pen shıpagerlik
Qara balam lor bolar,
Qabileti zor bolar.
Qulaq-murnyń aýyrsa,
Qamqorlyǵy mol bolar!
(Jýrnalıstik folklordan)
Álem ádebıetinde de qolyna qalam ustaǵan dárigerler jetkilikti. Áıgili «Gargantıýa men Pantagrıýeldiń» avtory Fransýa Rable medıına ǵylymynyń doktory bolǵan desedi. Ol óziniń jeke shyǵarmashylyǵyna ǵana emes, qalyń eldiń densaýlyǵyna da qatty alańdapty. Ataqty kóripkel ári aqyn Mıshel Nostradamýs IX Karldyń leıb-medıgi (saraı dárigeri) bolyp qyzmet istepti. Sóıtip, talaı ulyqtyń deni-qarnynyń saý bolýyna shıpager shaıyrdyń septigi tıgen. Nemistiń uly aqyny, dramatýrg Frıdrıh Shıllerdiń mamandyǵy – áskerı dáriger. Ol bútindeı bir polkti emdegen.
Sherlok Holms sekildi qaıtalanbas ǵajaıyp keıipkerdi ómirge ákelgen aǵylshyn jazýshysy Artýr Konan-Doıl Edınbýrg ýnıversıtetiniń medıına fakýltetin bitirgen. Keıin medıınadan doktorlyq qorǵaǵan. Qurt aýrýyn emdeý salasynda aıtarlyqtaı jańalyq ashqan. Soǵys kezinde maıdan hırýrgi bolǵan. Taǵy bir aǵylshyn jazýshysy, dramatýrg Somerset Moem de dárigerler sanatynan. Irland jazýshysy Djeıms Djoıs ta medıınamen shyndap aınalysqan.
Aq qaǵazdan nesibe tergen basqa da biraz qalamger-dárigerlerdi ataı keteıik. «Orys tiliniń túsindirme sózdiginiń» avtory Vladımır Dal, álemdik ádebıettiń klassıkteri Anton Chehov, Mıhaıl Býlgakov, Dmıtrıı Mamın-Sıbırıak, tanymal orys jazýshylary Vıktor Veresaev, Vasılıı Aksıonov, «Adam-amfıbııanyń» («Qos mekendi adam») avtory, ataqty fantast Aleksandr Belıaev, ıýmorıst-jazýshy Arkadıı Arkanov, aqyn ári kompozıtor Aleksandr Rozenbaým... Bul tizimdi ári qaraı jalǵastyra berýge bolady.
Endi ózgeni qoıa turyp, óz elimizge oralaıyq. Jasy ulǵaıǵanǵa deıin shıpagerlerge kóp júgine qoımaǵan Jambyl atamyz «Densaýlyq maıdanynda balalarym, Árdaıym oryndańdar el tilegin», – dep, dárigerler sezine quttyqtaý joldaǵan. Sondyqtan Jákemniń osy óleńiniń maqal-mátel ispettes úzindilerin elimizdiń birqatar emdeý mekemeleri mańdaıshasyna jazyp qoıady. Birde «Almaty aqshamy» gazetinen «Jan qorǵany – dárigerler» degen án mátinin kózimiz shalyp qaldy. Ánniń avtory – qazaqtyń talantty qyzy, tanymal aqyn, ánshi-kompozıtor Elena Ábdihalyqova. Al sózin jazǵan kim deısiz ǵoı? Dáriger-hırýrg Bolatbek Baımahanov. Almatynyń bas transplantology. Meniń bir kezdegi buıyrmaǵan «kýrstasym». Uıqasy shymyr, oıy anyq, táp-táýir óleń. Bul án búginde megapolıs dárigerleriniń gımnine aınalǵan kórinedi. Endeshe, dárigerler arasynda taǵy bir qalamger júr. Bizdiń súıikti dárigerdiń naǵyz ózi. Júregin jyr tolqytqan shyǵarmashyl shıpager jurtqa unamaýshy ma edi?! Muqaǵalı aqyn myna bir óleńin osy Bolatbek sekildi sóz qadirin túsinetin dárigerlerge arnap jazǵan shyǵar:
Qoryqpaımyn pyshaqtan da,
Qoryqpaımyn ıneden.
Ine túgil bul júrekti naıza-daǵy túıregen...
Qupııamdy kóresiń ǵoı,
Men sondyqtan ımenem,
Keshir meni,
Keshir meni!
Ketem erteń úıge men.
Ómirdiń qubylystaryn tereń taldaıtyn arqaly aqynnyń, naq sol sáttegi parasatty paıenttiń poezııasy dárigerdiń ózin maıdaı eritedi. Em-domnyń bárinen jerip, taǵdyrǵa moıynsunǵan adamnyń júreginen shyqqan janaıqaıy bar bul óleńde. Soǵan qaramastan:
Ǵylymǵa da, ózińe de rahmet, bas uram!
Ýaqytym barady ótip, men bir jaqqa asyǵam.., –
dep eńsesin tiktep, kóńilin kóterip, ózin kúıgelektikten aýlaq ustaıdy.
Al Aleksandr Blok nebári jıyrma úsh jasynda kárilik kep qalǵandaı kúızelip, arǵy-bergi dúnıeniń tylsymynan syr aýlap, sanalyǵa súıinip, kespirsizge kúıinip jazǵan óleńinde:
Komý poverıt? S kem mırıtsıa?
Vrachı, poety ı popy...
Ah eslı b mog ıa naýchıtsıa
Bessmertnoı poshlostı tolpy! –
depti. Ol da tirshilikte taǵdyry toǵysatyn úsh adamnyń biri retinde dárigerdi tilge tıek etedi. Osylaısha dárigerler aqyndardyń ómirinde ǵana emes, óleńinde de erekshe kórinis baıqatady. Áıtse de, sol dárigerlik kásipti ózi ıgergen qalamgerlerdiń baılam-baıyptamalarynyń jóni bólek. Shyǵarmashylyqtyń sıqyryn taldaýǵa kelgende «Roman jazýdyń úsh tásili bar. Ókinishke qaraı, ony eshkim de bilmeıdi», – dep aıtaryn astarlap, ózgesheleý oı qorytqan Somerset Moem shıpagerliktiń bar qupııasyn jetik meńgergen. Londondaǵy medıına mektebinde oqyǵan kezinde aýrýhanada únemi hırýrgterdiń janynda júrip, kóp nárse úırengen jazýshy sol tájirıbesi keıin «Lambetten shyqqan Lıza» degen romanynda kádege asqany týraly jazdy.
Sherhan Murtazanyń «Dárigerdiń úshinshi qarýy» degen áńgimesi bar. Bul shyǵarmaǵa sonaý Ábý Álı Ibn Sına dáýirinen tamyr tartatyn «Dárigerdiń úsh qarýy bar: qandaýyr, shóp jáne sóz» degen qanatty qaǵıda túrtki bolǵan. Arqanyń aq borany uıtqyp turǵan qaharly qystyń bir kúninde aýyq-aýyq kassaǵa kelip: «Kóktoǵaıǵa samolet qashan ushady?», – dep suraıtyn Áshim degen dáriger Syrǵa degen kelinshekti shynaıy kóńilimen, ystyq yqylasymen emdeıdi. Qaterli naýqasqa shaldyqqan jandy jyly sózimen jigerlendiredi. Sheraǵańnyń birinshi jaqtan baıandaıtyn keıipkeri ádepkide «Osynyń ózi aqyn emes pe eken?», – dep bul dárigerdiń de syrtqy sıpatynan shyǵarmashylyqtyń bolmysyn izdeıdi.
Akademık Kamal Ormantaev birde meni bir joldasyna «Aıqyn» gazetiniń bas dárigeri», – dep tanystyrǵany bar. Mıynyń qatpar-qatparyna deıin medıına uǵymdary uıalap qalǵan ardaqty aǵamyzdyń aýzyna «bas redaktor» degennen góri «bas dáriger» degen sóz burynyraq túsedi. Bas dáriger de, jas dáriger de adamnyń tánin ǵana emes, janyn da emdeýge tıis. Búgingi qolyna qalam ustaǵandardyń birazy shıpagerlikke taban tiregende dárimen de, sózben de emdeıtin naǵyz «bizdiń súıikti dáriger» bolar ma edi, kim biledi...
Jazýshy Qýandyq Túmenbaı «Kózildirik baýy salbyraǵan Anton Pavlovıch (Chehov) áýeli dáriger, sosyn jazýshy bolyp tarıhta qaldy.
Pyshaq pen qalamdy qolyna qatar ustaǵan kirpııaz adamdy kórgendeı bolam. Ol ekeýine de adal...», – dep jazdy. Árıne, qalamgerdiń bári birdeı Chehov bola almas. Shıpagerlik pen shyǵarmashylyqty, shynaıylyq pen sheberlikti ushtastyrý qaıdan ońaı bolsyn?!
Biraq aq halatty aq paraqqa aıyrbastaǵandar qaı mamandyqty qalasa da adal atqaratyn sekildi kórinedi bizge…
* * *
Aq halat pen aq paraqty qatar ustaǵan qalamgerlerdi jáne búkil dárigerlerdi merekelerimen quttyqtaımyz! Halattaryńyz jaıly, paraqtaryńyz saıly, qalamdaryńyz qýatty, kóńilderińiz shýaqty bolsyn!
Baýyrjan OMARULY
