«Adyrna» ulttyq portaly Qaraqalpaqstanda bolyp jatqan sońǵy jaǵdaılarǵa baılanysty ádebıettanýshy Bazarbaı DÚISENBAEVpen tildesip, eki halyqtyń qanshalyqty jaqyn ekenin surap bildi.
«Qaraqalpaqtardyń Ibragım Iýsýpov degen aqyny bar. Sol kisi: «Biz Abaıdy jatqa bilgen halyqpyz»,– deıdi. Mine, Abaıǵa degen qurmeti qandaı?! Demek, olardyń qazaqqa degen qurmeti odan da joǵary bolyp tur ǵoı. Núkistegi halyq ınstıtýtynda ómir boıy qyzmet istegen Erkebaı Mergenbaev degen qazaqtyń azamaty boldy. Fılologııa ǵylymdarynyń kandıdaty, qazaqtyń kóptegen ǵalymy ony biledi. Táýelsizdik jyldary Qazaqstannyń Bilim jáne ǵylym mınıstrligi orys bolyp otyrǵan kezde bul kisiniń «Sóz ózgerim» degen júıesi til bilimindegi qorǵatylmady. Ony taratýǵa múmkindik jasalmady. Men sol aǵamyzdyń úıinde boldym. Sonda kózine jas alyp, talaı áńgime aıtyp bergen. Aıtýynsha, Qaraqalpaqstanda «Qyryq qyz», «Qyz ketken» degen jerler bar. Ǵalym: «Bundaı ataýlar qaraqalpaqtarda joq. Bári de qazaqtyń ataýlary. Dál osy derek arqyly qazaqtar men qalpaqtardyń qoıan-qoltyq jaqsy aralasqandyǵyna kóz jetkize alamyz »,– deıdi. Sol ýaqytta ol óziniń kitabyn tabystaı otyryp, maǵan mynandaı dep qoltańba beripti: «Biz jetim qazaqtarmyz , munda da ómir súrýge bolatynyn umytpa,baýyrym». 90-shy jyldardyń basynda sondaǵy qazaqtar qaraqalpaq halyqtarymen dostyqta otyryp, «Dostyq týy» degen tuńǵysh qazaq gazetin shyǵardy. Sonyń basynda Bazarbaı Taýasar degen aǵalarym júrdi»,– dep áńgimesin bastady keıipkerimiz.
Ádebıettanýshy Ózbekstannyń qaraqalpaq halqyna erekshe qysym jasap jatqanyn atap ótti.
— Orystar bizge ses kórsetip kele jatyr ǵoı, sol sekildi qaraqalpaq halqyna da ózbekter ses kórsetýde. Alaıda bizge Reseıdiń istegeniniń qasynda bulardiki aınalaıyn ǵoı... Ózbekterge qyzmet jasaǵan azamattar, onyń ishinde meniń ákem de bar, aıtqan estelik áńgimelerine súıensek, olar ákimderdi bir jerge qamap qoıyp, uratyn bolǵan. Qarańyzshy, bılikti osynshama qulaq kesken qulǵa aınaldyryp jiberý degen osy..
— Ózbekter qaraqalpaq jerinen ne sebepti aıyrylǵysy kelmeıdi?
— Birinshiden, olardyń jeri Ózbekstannyń 40%-yn alyp jatyr. 3 mıllıonǵa jýyq halyq turady. Ekinshiden, Túrkimenstanǵa tasymaldanyp otyrǵan gaz osy qaraqalpaq jerinen jiberiledi. Qaraqalpaq jeri – ózbek qolyndaǵy negizi qaınar kóz. Sondyqtan da olardyń qaraqalpaqtardan aıyrylǵysy joq. Úshinshiden, balyq óndirisi de erekshe faktor bolyp otyr.
— Qazaq pen qaraqalpaq arasyndaǵy taǵy qandaı uqsastyqtardy ataı alasyz?
– Qaraqalpaq degen halyqtyń salt-dástúri bizge uqsas. Aıyryp alatyn dáneńesi de joq. Bizdegi qońyrat, ýaq syndy rýlar olarda da bar.
Tahtakópir degen jerleri bizdiń Qyzylordamen shektesedi. Ol jaqtyń qazaqtary bizdikilermen qatty aralasady. Qaraqalpaq kıiz úı ákelse, Qazalynyń qazaqtary túıe almastyrady. Men qaraqalpaq pen qazaqtardy bóle dep ataımyn. Biri Ámýdarııanyń kókirek sútin emse, ekinshisi Syrdarııanyń kókirek sútin emgen halyq.
— Qandaı ortaq ıakı uqsas jyrlar bar?
- «Alpamys batyr» jyryndaǵy Jıdelibaısyn dep atalatyn jer, negizinen Qaraqalpaqstandaǵy Qońyrat degen jer. Ol Tólegen Aıbergenovtyń dúnıege kelgen jeri. Ótkende tańǵalǵanym, Qyzylordadan kólikpen kele jatyp, Jańaqorǵanǵa jaqyndaǵan jerde kóligim buzyldy. Aınalama qarap, «Gúlbarshyn ana» degen meshitti baıqap qaldym. Kóligim jóndelgenshe jergilikti halyqtan surastyrsam, «Alpamys batyr» jyryndaǵy Gúlbarshynnyń qurmetine atalǵan eken. Taraz qalasynda osy jyrdan kandıdattyq qorǵaǵan bir ǵalym bar eken. Sodan surap, osyndaı zırat bar eken ǵoı desem, durys bilmeıdi tipti. «Áıteýir jazdyq qoı» dep qysqa qaıyrdy.
— Bylaısha aıtqanda, Aral teńiziniń ar jaǵy qaraqalpaq, ber jaǵy qazaqtar. Negizi bir halyq dep ataýǵa bola ma?
– «Teńiz boıyn jaılaǵan eki halyq» deýge keledi. Tipti myna biz aıtyp júrgen Súgir jyraýy da Qaraqalpaqstanda ómirge kelgen. Osylardyń báriniń elden ketýine ózbekter sebepshi, qazaqtar emes. Máselen, Tólegen Aıbergenov aýylda muǵalim bolyp júrgeninde oqýshylardy urdy dep aıyptap, shaǵym túsirgender de - ózbekter. Qaraqalpaqtar emes. Sol Tólegenge ý bergen de ózbekter dep anyqtalyp otyr. Qaraqalpaqstanda laýazymdy qyzmet atqarǵan Kákimbek Salyqov bir túnde eski kólikpen elden qashyp ketken degen derekter de bar. Sóıtse, ózbekter óltirýge adamdar jibergen desedi. Ilııas Esenberlınniń «Kóshpendiler» romanynyń «Qahar» bóliminde jazylǵandaı qazaqtarǵa bıligin júrgizip otyrǵandar qoqandar dep beriledi. Kenesarynyń aǵasy Esengeldi men Sarjandy da óltiretin osy qoqandyqtar. Sol ýaqytta qaraqalpaqtar Hıýanyń quramynda boldy.
— Abylaı handy da ózbekter ý berip óltirdi degen derek bar. Buǵan ne deısiz?
— Iá. Syrymdy da, Mustafa Shoqaıdy da ózbekter óltirgen. Dinde bizdiń ózbektermen baılanysymyz joq. Olar Ábý Hanıfa mázhabyn joqqa shyǵarady. Tipti aıtýǵa tyıym salǵan. Al biz jáne qaraqalpaqtar dál osy Hanafı mázhabyn ustanamyz. Tarıhta qaraqalpaqtar qazaqtardyń quramynan kórinip otyrǵan. Ózbekterdiń quramynda bul halyq boldy dep aıtylmaıdy. Kez kelgen qazaq halqynyń kóterilisiniń bir shebinde qaraqalpaq júrgen. Abylaı hannyń qaraqalpaq áıeli bolǵan. Odan Ýálı týǵan. Bul týraly «Qahar» romanynda aıtylǵan.
— Suqbatyńyzǵa raqmet!
Áńgimelesken Arman Áýbákir,
«Adyrna» ulttyq portaly
