Dünienıŋ bärın iemdenu aşközdık körınse de, ūlttyq säikestenu (identifikasiia) üderısınıŋ körpesın özıne tartqyştaumen ainalysu būl zamannyŋ ūrany bolyp barady. Orys körşı de bügınde qardy da, qysty da, aiazdy da, ormandy da, basqasyn da oŋdy-soldy iemdenıp, basqaǧa eşteŋe «qalar» emes. Bälkım, sondai ülgını körgendıkten be, ainalamyz türkı jūrtyna ortaq qūndylyqtardy da bölşektep, patenttep aluǧa jantalasyp jatyr. Alaida, mūnyŋ barlyǧy da dalbasa äreket. Şyn mänınde kımge nenıŋ tiesılı ekenı bır Allaǧa aian jäne Tarihqa mälım. Bügıngı qazaqtyŋ orda üiın (osyny kiız ben aǧaşqa telımei-aq, osylai öz atymen ataǧanymyz jön-au) de, qymyzy men şūbatyn da, şūjyǧyn da eşkım kelıp tartyp ala almaidy. Mäsele, sony bügıngı zaman talabyna sai qūqyqtyq ärı tarihi jaǧynan räsımdeude bolar.
Äŋgımenıŋ oraiy kelıp, bügın bız orystyŋ häm ukrainnyŋ ūlttyq asy sanalyp jürgen borştyŋ tegın tekteudı jön kördık.Ärine, onymyz qazaqta ışer astyŋ qalmaǧandyǧynda emes, tarihi ädılet pen ǧylymi qisyn üşın ǧana.
Orys qana emes, ukrainnyŋ (būl sözdı de qazaqşa jazudy ūiǧaryp otyrmyz) da ūlttyq asy sanalatyn «boryş» köjenıŋ tegın qarastyrumen slavian bauyrlarǧa tiısu oiymyzda joq. Alaida, ūlttyq taǧam retınde moiyndalǧan osy asqa türkılerdıŋ tarihi ortaqtyǧynyŋ baryn attap kete almaimyz.
Bırınşıden, ol astyŋ atauyna qatysty. Slavian tılderınde būl ūǧymdy aqtaityndai söz bar deu mümkın emes. Orysşa «borş» sözınıŋ etimologiiasy slaviandardyŋ özderın de tūiyqqa tıreude, olar eskıslavianşa qyzylşany «brş» ataldy degenmen, ony halyqtyq etimologiia sanap, resmi sözdıkte ondai sözdıŋ joqtyǧy da moiyndalyp otyrǧan şarua. Şyn mänınde «boryş» atalyp jürgen būl söz türlı aitylatyn türkılık «borşa», «parşa» sözderınen tuyndaǧandyǧy dau tudyrmas dep paiymdaimyz. Oǧan qyruar tıldık mysal bar. Būl sözdıŋ bügıngı mänıne toqtalsaq: dal-dal, päre-päre, byt-şyt, bölşek-bölşek etu, tılım-tılım, jyrym-jyrym etu, tılgıleu, keskıleu (Qazaq tılınıŋ tüsındırme sözdıgı, - Almaty: Daik-press, 2008. – 968b: 138, 669 better). Alaida, atalǧan sözdıkte būl ūǧym dälırek qarastyrylmaǧan. Şyn mänınde qypşaqtarda «borşa», oǧyzdarda «parşa» atalatyn būl ūǧym ūzyna boiy tılgıleu, osu arqyly bölşekteu üderısın bıldıredı. Eger de älgı boryşqa ettı de, kapustany da, qyzylşany da ūzyna boiy tılıp salu retın eskersek, bärı öz ornyna kele qalady.
«Pora-pora terleudıŋ» özı terdıŋ adam boiynda ūzyna boiy aǧu körınısın beineleidı. Oǧan qosa «parcha» atalyp jürgen jıbektıŋ türı de ūzynynan tütılıp, jyrtylatyn matanyŋ qasietıne qatysty aitylady. Bır qyzyǧy, slavian tılderıne engen türkılık aşyq (soŋy dauystyǧa bıtken) sözder jabyq sipatqa, al jabyq türlerı aşyq sipatqa köşıp özgeretın dästür qalyptasqan. Aşyq «borşa» sözınıŋ jabyq «boryşqa» ainaluy da sol tıldık dästürge syiyp tūr.
Ekınşıden, atalmyş astyŋ äzırlenu dästürıne qatysty.
Mūndai as äzırleu salty türkılerde bar ma? Bar! Tatardyŋ «azu» atalatyn quyrmaşyna ette, kartop ta ūzyna boiy turalyp, soidaq tıs sekıldı quyrylady. Azu tıske ūqsaǧandyqtan bolsa kerek, «azu» atalady. Al osyny sorpaǧa qainatyp, kapustany da borşalap salsaŋyz, älgı «boryş» şyǧa keledı! Şamasy, şyǧys jäne ortalyq slaviandarǧa taralǧan būl taǧam Hazariia qaǧanaty kezınde būlǧarlyq türkılerden auysyp, slaviandyq sipat alǧan taǧam bolsa kerek. Tıptı, onyŋ ejelgı syiaǧy (analogy) şūbaştarda da bar bolar.
Būǧan qosa qazaqta «borşa» atalatyn da taǧam bar ekenın keltıru kerek, borşa – ettı borşalap, tılmesten qaqtap pısırılgen taǧam.Būl da älgı borşalau tehnologiiasyn quattap tūr.
Üşınşıden, atalmyş astyŋ äzırlenu mazmūnyna qatysty.
Jalpy, boryştyŋ şikızattarynyŋ ūzynşa turaluy men tüsınıŋ qyzylşa ne qyzan qosylyp, qyzartyluynda ejelgı däm-sadaqanyŋ mänı bar. Şamasy, ol ejelgı deitürkılık (dei–proto, mifolog Serıkbol Qondybai terminı) Edıl boiyndaǧy türkılerdıŋ «Nartuǧan» joralǧysyna qatysty Kün-säbidıŋ tuu qūrmetıne pısırıletın dämnıŋ tüsı «narttai» (şyqqan künnıŋ qyzylyndai) qyzaruy men künnıŋ şapaǧyndai (kırpıgındei) soiau boluy eskerılgen sekıldı. Ärine, köjenıŋ erte kezdegı qyzartu tehnologiiasy basqa boluy da mümkın.
Tarihy da, qan-jyny da aralasqan türkı-slavian jūrttarynyŋ būl talai ret qainap, qosylǧan tarihi sorpasynyŋ bır dämı deuge äbden bolady.



Serık ERǦALİ,
türkıtanuşy
"Adyrna" ūlttyq portaly