Dúnıeniń bárin ıemdený ashkózdik kórinse de, ulttyq sáıkestený (ıdentıfıkaııa) úderisiniń kórpesin ózine tartqyshtaýmen aınalysý bul zamannyń urany bolyp barady. Orys kórshi de búginde qardy da, qysty da, aıazdy da, ormandy da, basqasyn da ońdy-soldy ıemdenip, basqaǵa eshteńe «qalar» emes. Bálkim, sondaı úlgini kórgendikten be, aınalamyz túrki jurtyna ortaq qundylyqtardy da bólshektep, patenttep alýǵa jantalasyp jatyr. Alaıda, munyń barlyǵy da dalbasa áreket. Shyn máninde kimge neniń tıesili ekeni bir Allaǵa aıan jáne Tarıhqa málim. Búgingi qazaqtyń orda úıin (osyny kıiz ben aǵashqa telimeı-aq, osylaı óz atymen ataǵanymyz jón-aý) de, qymyzy men shubatyn da, shujyǵyn da eshkim kelip tartyp ala almaıdy. Másele, sony búgingi zaman talabyna saı quqyqtyq ári tarıhı jaǵynan rásimdeýde bolar.
Áńgimeniń oraıy kelip, búgin biz orystyń hám ýkraınnyń ulttyq asy sanalyp júrgen bortyń tegin tekteýdi jón kórdik.Árıne, onymyz qazaqta isher astyń qalmaǵandyǵynda emes, tarıhı ádilet pen ǵylymı qısyn úshin ǵana.
Orys qana emes, ýkraınnyń (bul sózdi de qazaqsha jazýdy uıǵaryp otyrmyz) da ulttyq asy sanalatyn «borysh» kójeniń tegin qarastyrýmen slavıan baýyrlarǵa tıisý oıymyzda joq. Alaıda, ulttyq taǵam retinde moıyndalǵan osy asqa túrkilerdiń tarıhı ortaqtyǵynyń baryn attap kete almaımyz.
Birinshiden, ol astyń ataýyna qatysty. Slavıan tilderinde bul uǵymdy aqtaıtyndaı sóz bar deý múmkin emes. Oryssha «bor» sóziniń etımologııasy slavıandardyń ózderin de tuıyqqa tireýde, olar eskislavıansha qyzylshany «br» ataldy degenmen, ony halyqtyq etımologııa sanap, resmı sózdikte ondaı sózdiń joqtyǵy da moıyndalyp otyrǵan sharýa. Shyn máninde «borysh» atalyp júrgen bul sóz túrli aıtylatyn túrkilik «borsha», «parsha» sózderinen týyndaǵandyǵy daý týdyrmas dep paıymdaımyz. Oǵan qyrýar tildik mysal bar. Bul sózdiń búgingi mánine toqtalsaq: dal-dal, páre-páre, byt-shyt, bólshek-bólshek etý, tilim-tilim, jyrym-jyrym etý, tilgileý, keskileý (Qazaq tiliniń túsindirme sózdigi, - Almaty: Daık-press, 2008. – 968b: 138, 669 better). Alaıda, atalǵan sózdikte bul uǵym dálirek qarastyrylmaǵan. Shyn máninde qypshaqtarda «borsha», oǵyzdarda «parsha» atalatyn bul uǵym uzyna boıy tilgileý, osý arqyly bólshekteý úderisin bildiredi. Eger de álgi boryshqa etti de, kapýstany da, qyzylshany da uzyna boıy tilip salý retin eskersek, bári óz ornyna kele qalady.
«Pora-pora terleýdiń» ózi terdiń adam boıynda uzyna boıy aǵý kórinisin beıneleıdi. Oǵan qosa «parcha» atalyp júrgen jibektiń túri de uzynynan tútilip, jyrtylatyn matanyń qasıetine qatysty aıtylady. Bir qyzyǵy, slavıan tilderine engen túrkilik ashyq (sońy daýystyǵa bitken) sózder jabyq sıpatqa, al jabyq túrleri ashyq sıpatqa kóship ózgeretin dástúr qalyptasqan. Ashyq «borsha» sóziniń jabyq «boryshqa» aınalýy da sol tildik dástúrge syıyp tur.
Ekinshiden, atalmysh astyń ázirlený dástúrine qatysty.
Mundaı as ázirleý salty túrkilerde bar ma? Bar! Tatardyń «azý» atalatyn qýyrmashyna ette, kartop ta uzyna boıy týralyp, soıdaq tis sekildi qýyrylady. Azý tiske uqsaǵandyqtan bolsa kerek, «azý» atalady. Al osyny sorpaǵa qaınatyp, kapýstany da borshalap salsańyz, álgi «borysh» shyǵa keledi! Shamasy, shyǵys jáne ortalyq slavıandarǵa taralǵan bul taǵam Hazarııa qaǵanaty kezinde bulǵarlyq túrkilerden aýysyp, slavıandyq sıpat alǵan taǵam bolsa kerek. Tipti, onyń ejelgi syıaǵy (analogy) shubashtarda da bar bolar.
Buǵan qosa qazaqta «borsha» atalatyn da taǵam bar ekenin keltirý kerek, borsha – etti borshalap, tilmesten qaqtap pisirilgen taǵam.Bul da álgi borshalaý tehnologııasyn qýattap tur.
Úshinshiden, atalmysh astyń ázirlený mazmunyna qatysty.
Jalpy, boryshtyń shıkizattarynyń uzynsha týralýy men túsiniń qyzylsha ne qyzan qosylyp, qyzartylýynda ejelgi dám-sadaqanyń máni bar. Shamasy, ol ejelgi deıtúrkilik (deı–proto, mıfolog Serikbol Qondybaı termıni) Edil boıyndaǵy túrkilerdiń «Nartýǵan» joralǵysyna qatysty Kún-sábıdiń týý qurmetine pisiriletin dámniń túsi «narttaı» (shyqqan kúnniń qyzylyndaı) qyzarýy men kúnniń shapaǵyndaı (kirpigindeı) soıaý bolýy eskerilgen sekildi. Árıne, kójeniń erte kezdegi qyzartý tehnologııasy basqa bolýy da múmkin.
Tarıhy da, qan-jyny da aralasqan túrki-slavıan jurttarynyń bul talaı ret qaınap, qosylǵan tarıhı sorpasynyń bir dámi deýge ábden bolady.
Serik ERǴALI,
túrkitanýshy
"Adyrna" ulttyq portaly
