Tūrar Sättarqyzy: Ūltymyz jūtylyp ketpesın desek, öz bolmysymyzdan ajyramaiyq!

Elımızde 2021 jyldan bastap  «Ūlttyq ruhani jaŋǧyru» ūlttyq jobasy ıske qosylyp, bırqatar baǧyttar qolǧa alynǧan edı. Osy ūlttyq jobany ıspen körsetıp, eŋselı elordada jüielı türde ūlttyq qūndylyqtardy nasihattau maqsatynda auqymdy ıs-şaralardy ötkızıp, qoǧam tarapynan oŋ baǧaǧa ie bolyp jürgen  "Qara şaŋyraq" ūlttyq tärbie beru mektebınıŋ jetekşısı - tarihşy, jurnalist, qoǧam qairatkerı Tūrar Sättarqyzymen sūhbattasudyŋ sätı tüstı.  - Tūrar Sättarqyzy, «Ūlttyq ruhani jaŋǧyru» ūlttyq jobasy aiasynda memlekettık tıldı damytu qolǧa alyndy. «Qara şaŋyraq» ūlttyq tärbie beru mektebı osy baǧyt boiynşa naqty qandai jūmystar atqaruda? - İä, keiıngı kezde qazaq tılın üirenuge degen sūranys uaqyt ötken saiyn artyp keledı. Qazırgı kezdegı älemdegı geosaiasi ahual Qazaq elıne de özınşe äser etıp, tuǧan tılınde söilegısı keletınderdıŋ  sany eselep artyp jatyr. Sonymen qatar, türlı jaǧdaimen elımızge uaqytşa nemese tūraqty qonys audaryp jatqan özge etnos ökılderı de qazaq memleketınıŋ negızın qalap tūrǧan tituldy ūltynyŋ tılı men mädenietın, dünietanymyn tanuǧa degen zor qyzyǧuşylyq tanytyp jatqanyn äleumettık jelılerden aŋǧaruǧa bolady. Ökınışke qarai, olarǧa ūsyna qoiatyn, sapaly tıl kurstary tıptı elordamyzdyŋ özınde asa köp bolmai tūr. Osylardyŋ bärın eskere kele, qazaq tılın üiretetın qarapaiym, qoljetımdı, sonymen qatar erekşe ädıs-täsılder men qyzyqty formattaǧy jobalar kerektıgı öte özektı.

Osy oraida, «Qara şaŋyraq» ūlttyq tärbie beru mektebı memlekettık ideologiianyŋ negızı bolatyn «Bır el – bır tıl» ideiasyn nasihattaityn, ūlttyq qūndylyqtar men mädeni mūralardy qaita jaŋǧyrtyp, jas ūrpaqtyŋ sanasyna sıŋırudı maqsat tūtqan «QAZAQ alemi» avtorlyq jobasyn jaryqqa şyǧardy.  

Jobanyŋ maqsaty – qazaq tılın, ädebietın, mädenietın, tarihyn, salt-dästürın, dünietanymyn «jūmsaq saiasat» arqyly därıpteu. Memleket qūrauşy ūlttyŋ qūndylyqtary arqyly elımızdegı etnikalyq toptardyŋ memlekettık tılge degen qyzyǧuşylyǧyn arttyru, tıldıŋ qoldanu aiasyn halyqaralyq deŋgeige şyǧaru.  Mädeni-äleumettık özgermelı jaǧdaidaǧy ūlttyq tärbienıŋ dıŋgegı – ana tılı bolyp qalatynyn negızdeu, qazaq tılı men tarihyn, mädenietı men dılın, salt-dästürı men dının qūrmetteu ruhynda qazaq qoǧamynyŋ ūlttyq intellektualdyq mınez-qūlqyn qalyptastyru. Zamanaui jabdyqtardy paidalana otyryp, äleumettık jelılerde (Instagram, TikTok, YouTube, Facebook,  Telegram) jäne BAQ aqparattyq-tanymdyq saittarda qazaq halqynyŋ mädeni-tarihi mūrasyn tüsınıktı ärı qyzyqty täsılmen därıptep, körsetu arqyly «Qazaq tıldı kontenttı» qolǧa alyp, damytu üstındemız.

«QAZAQ alemi» jobasy bügınde Elordamyzdaǧy Ortalyqtandyrylǧan kıtaphanalar jüiesınıŋ Balalar jäne jasöspırımder kıtaphanasynyŋ kovorking ortalyǧy negızınde jürgızılıp keledı. Jaz şyqqaly «Saryjailau» etnoauylymyz negızınde de sabaqtarymyzdy ötkızdık. Ūlttyq qūndylyqtar, tarih, etnografiia, mädeniet salalaryn qamtyǧan «QAZAQ alemi» sabaqtary qala tūrǧyndary arasynda ülken qyzyǧuşylyq tudyryp keledı.

Sonymen qatar, Tıldı damytu jäne arhiv ısı basqarmasynyŋ qoldauymen «Qara şaŋyraq» ūlttyq tärbie beru jobasy qalanyŋ bırqatar mektepterı men balabaqşalarynda ūlttyq qūndylyqty nasihattau jolymen ana tılımızge degen süiıspenşılıktı arttyru maqsatyndaǧy «Qyz tärbiesı – ūlt tärbiesı» seminary, «Täuelsızdık – asyl qazynam», «Ana körgen ton pışer» ūlttyq qolönerden şeberlık synyptaryn, «Menıŋ otbasymdaǧy Nauryz», «Ūrpaq. Mektep. Qoǧam», «Tolaǧai» otbasylyq saiysy, «Önegelı ata-ana – önegelı ūrpaq» ata-analarmen ruhani-tanymdyq kezdesuler (döŋgelek üstel), «Ūlttyq qolöner – tärbie közı» şeberlık synyby «Bız – baqytty otbasy» Sporttyq merekesın, «Jürek jyluy» ata-analarǧa trening, Ūlttyq qūndylyq ailyǧy aiasynda ūlttyq bas kiım türlerı, onyŋ qūndylyǧyn därıpteu maqsatynda «Taqiianyŋ özge bas kiımnen erekşelıgı» taqiia tıguden şeberlık saǧattaryn, «Jamannan jiren, jaqsydan üiren». Jasöspırımder arasynda beleŋ alǧan elektrondyq temekı, beiädep äreketterden aulaq boluǧa ündeitın därıster, JaHandanu zamanynda beleŋ alǧan jastardy ūlttyq qūndylyq negızı turaly tüsınık qalyptastyruǧa baǧyttalǧan «Maǧjan sengen jastar» taqyrybynda Maǧjantanuşymen kezdesu, «Körgendı kelın, estı ene» ene men kelınder saiysyn, Mamandyq taŋdau,  ŪBT-ǧa daiyndyq (psiholog, bırneşe mamandyq iesın şaqyru) seminaryn, «Qazaq tılı – bırlık tılı» «Naǧyz er jıgıtte qandai qasietter bolu kerek?» tūlǧamen kezdesudı, «Tıl – ūltyŋ jany»  debatyn, «Ertegı – el ertegı» sahnalyq körınıs konkursyn jäne t.b. köptegen ıs-şaralardy ūiymdastyrdy, atqardy.  - Bügıngı künı aǧa buyn men jastar arasyndaǧy üzılıp qalǧan ūrpaqaralyq sabaqtastyqty qaita jalǧau - maŋyzdy mäselege ainalyp otyr. Balalar jyly aiasynda ötkızılgen ıs-şaralarǧa toqtalyp ötseŋız, nätijesı qalai? - «Ūiat bolady, jaman bolady, obal bolady» dep üş-aq auyz sözben ūlaǧatty ūrpaq tärbielegen, ǧylymi därejesı joq, bıraq toqyǧan, dala akademikterı bolǧan ūly halyqtyŋ bügıngı ūrpaǧy nege ruhani daǧdarysty basynan keşude?! Ökınıştısı, ūlt qūndylyǧynan ajyraǧan, ūrpaq sabaqtastyǧyn joǧaltuǧa şaq qalǧan köpşılıgımız ainalamyzda, qoǧamda bolyp jatqan mäselenıŋ tereŋıne üŋılmei, tek saldarymen ǧana küresetın boldyq. Türlı problemalardyŋ, agressiia men depressiianyŋ, tılden jäne dılden, ūlttyq qūndylyqtan bezudıŋ, ruhani azǧyndyqtyŋ, qūldyraudyŋ sebebın ızdemeimız. Būl nege solai boldy?,-dep tereŋıne üŋılmeimız.  Mäselenıŋ tüp-tamyry qaidan şyqty dep oilanbaimyz.

San ǧasyrlar boiy ūltty ūlt bolyp qalyptastyrǧan ruhani qūndylyqtan bezıp, özgenıkın jaqsy dep, özımızdıkın ögei körıp, özegınen tebemız. Är ūltty özıne tän özınıŋ damu erekşelıgı, öz tarihy, öz bolmysy bar ekenın ūmyttyq. Qazaqta «telu» degen söz bar. Enesı ölgen töldı basqa maldyŋ bauyryna salady. Mal basynda böten töldı jaqyndatpaidy, könbegen soŋ qaraŋǧyǧa qamap, töldı bauyryna salady. Bylaişa aitqanda, «ögei töldı» zorlap jaqsy körgızedı. Jahandanu zamanynda syrttan qanşama qūndylyq bızdıŋ ūrpaǧymyzǧa osylai «zorlap» telınıp jatyr Bıraq ol basqanyŋ qūndylyǧy bolǧan soŋ, bızdı şyn nietımen qabyldamaidy, ol syrttan telıngen. Ondai «ögei» närse tüptıŋ-tübınde ūrpaǧymyzdy adastyrady, ūlt tamyryna balta şabady. Qanşama jastyŋ özın-özı tappai, dınnen, dılden, tılden, qūndylyqtan bezıp jürgenı osyǧan kuä?!

Osy tūrǧyda qolymyzdan kelgenşe öskeleŋ ūrpaqtyŋ tärbiesımen ainalysyp, «Qara şaŋyraq» ūlttyq tärbie beru jobasy aiasynda qolymyzdan kelgenşe bılım, tärbie beru mekemelerımen, analarmen jūmys ıstep jürmız. Bıraq «Jalǧyzdyŋ ünı şyqpas, jaiaudyŋ şaŋy şyqpas», - degendei, būl teŋızge qūiǧan tamşydai ǧana ıs. Atqarar şarua köp.

Salt-dästür –  bızdıŋ ūlttyq bolmysymyzdy aiqyndap, jahandanu zamanynda öz bet-beinemız ben qadır-qasietımızdı saqtap qalar jalǧyz qalqan. Sondyqtan ūrpaǧymyz ūlttyq qūndylyqty qūrmetteuı üşın jäne ūrpaqaralyq sabaqtastyqty körsetetın «Ertegı – el erteŋı» jobasy aiasynda bırneşe jyldan berı qala balabaqşalaryn aralap baldyrǧandarǧa ertegı oqyp, ärqaisysynyŋ bolaşaq kıtaphanasynyŋ negızı bolar ertegı kıtap syilaimyn. «Qara şaŋyraq» ūlttyq tärbie beru mektebınıŋ jūmysy aiasynda ūlttyq merekelerge orai önegelık mänı bar saiystar ötkızdık. Mäselen, «Menıŋ otbasymdaǧy Nauryz», «Ertegı – el erteŋı» saiystary, ūlttyq dästürler men ūlttyq oiyndar körsetılgen, üş buyn ökılı qatysqan «Babalar amanaty – ūrpaqqa mūra» merekelık ıs-şarasy, «Ūrpaq jalǧastyǧy: Balany aşamaiǧa mıngızu» dästürın ötkızdık.

Oqu jylynda qala mektepterınde «Ūrpaq.Qoǧam.Mektep» jobasy aiasynda mektep oquşylaryna maman spikerlerdı şaqyryp, ruhani-tanymdyq kezdesuler ūiymdastyramyz, etnopedagogikalyq taqyryptarda därıster oqimyz, ıs-şaralar ūiymdastyramyz, ata-analarmen «Önegelı ata-ana – önegelı» ūrpaq taqyrybynda keŋester ötkızdık.

Mausym aiynda ekı kün boiy «Ūlttyq tärbie – ūlttyq ruhtyŋ negızı» taqyrybynda Bauyrjan Momyşūlynyŋ kelını, jazuşy-etnograf, qoǧam qairatkerı, qazaqy dästürdı, otbasylyq qūndylyqtardy nasihattauşy Zeinep Ahmetovamen respublikalyq deŋgeide ekı kündık kezdesu ötkızdık. Kezdesudıŋ basty maqsaty – tıldı, dıldı qūrmetteu, ruhani qūndylyqtardy, salt-dästürdı saqtau, otbasylyq instituttyŋ märtebesın köteru, qoǧamda bolyp jatqan ūrpaq tärbiesıne qatysty keleŋsız oqiǧalardyŋ aldyn alu, ūlttyq qūndylyqtardy därıpteu arqyly otansüigıştıkke tärbieleu.

Öskeleŋ ūrpaqtyŋ boiynda ruhani-önegelık tärbie sıŋıru, ata-analarǧa  ūrpaq tärbieleuge qajettı ūlttyq tärbie negızderın beru maqsatynda qolymyzdan kelgenşe jūmys ıstep jürmız. Bıraq būl «qarlyǧaştyŋ qanatymen su sepkendei» ǧana jūmys. Kündelıktı jastarmen, balalarmen, büldırşındermen jūmys ıstep jürgen adam retınde aitarym, atqarar şarua öte köp! 30 jylda tek ekonomika, saiasat dep, ruhaniiatty, ūrpaq tärbiesın uystan şyǧaryp alyppyz. Endı mıne, sonyŋ zardabyn şegıp jatyrmyz. - Elımızde «Täuelsızdık ūrpaqtary» baǧyty aiasynda jas qabılet ielerıne jaŋa mümkındıkter aşyluda. Jastarǧa degen közqarasyŋyz qandai?  - Qai zamanda da aǧa buyn ını buynnan kemşılık ızdep jatady. Ökınıştısı keiıngı kezde aǧa buyn jastarǧa ülgı-önege körsete almai, ını buynnyŋ üddesınen şyǧa almai  jür. Ekı buyn arasy alşaqtap qūzǧa ainalǧaly qaşan?!  Saldarynan jastarymyz özderın tolǧandyrǧan köp saualdardyŋ jauabyn tappai, ony bıreuı äsıre dınnen, taǧy bırı Batys mädenietınen, endı bıreuı emın-erkın ömırden ızdep, adasyp jür.

Otyz jyl boiy adal eŋbekpen nan tapqan jandardy emes, jarq-jūrq etken ömırı bar, sansyz «jūldyz-symaqtardy», jalǧan kouchtardy, arammen semırgen bai-symaqtardy madaqtaǧan, önege etken qoǧamda «Men kımmın, qaidan keldım jäne qaida baramyn? Qazaq qandai bolǧan, qazır qandai jäne bolaşaǧy qandai bolmaq?»,-degen sansyz saual mazalaǧan, ruhani azyq ızdegen jastarymyzdyŋ köbı ülgı tūtar tūlǧalardyŋ tapşylyǧynan «joǧalǧan buynǧa» ainalyp bara jatqanyna kuämız. Ony qoǧamda bolyp jatqan jaisyz oqiǧalar da körsetıp otyr.

«Qaŋtardaǧy qandy oqiǧadan» keiın bilık, qoǧam qatty oilana bastady. Endı jaqyndasyp, ūrpaqaralyq sabaqtastyqty qaita jalǧaiyn dese, aradaǧy altyn köpır joǧalǧan, ony jalǧau, jastardyŋ aldyndaǧy bedel-abyroidy qaitaru, olarǧa tıl qatu, özımızdı syilatu, ülken buyn üşın oŋai şarua bolmai tūr.

Endı ülken buynǧa jastarǧa qalaişa önege körsete alamyz, olardyŋ ülkenge degen, elınıŋ erteŋıne degen senımın qalai qaitaramyz?,-degen saualdyŋ töŋıregınde oilanatyn kez jettı. Jastarmen köp kezdesemın. Olardyŋ köbınıŋ tılegı aǧa buyn ökılderı öskeleŋ ūrpaq, jastar aldynda qandai maŋyzdy röl atqaratyndyǧyn bılse ǧoi, şırkın?!,-degen oiǧa saiady. Ekı buyn arasyndaǧy altyn köpırdı jalǧau üşın är eresek adam Ūlt aǧasy, Ūlt anasy boluǧa tyrysuy kerek. Isımız ben äreketımız sai bolǧanda ǧana jastarǧa önege bola alatynymyzdy ūmytpalyq.

Otyz jyl boiy ūrandatyp, qanşa qarajatty jelge şaşyp, ötırık forumdar, konferensiialar ūiymdastyryp, jalǧan «jaŋǧyryp» keldık. Endı bolmaǧanda, «qaŋǧyryp» ketetındei jaǧdaiǧa jetkenımızdı endı tüsınıp jatyrmyz. Ūlttyq ideologiiany qolǧa alyp, eŋ aldymen, el erteŋı bolar jas ūrpaqtyŋ mäselesıne, olardyŋ ruhani-önegelık tärbiesıne jıtı nazar audaratyn kez jettı. Közı aşyq, kökıregı oiau, sanaly, häm örelı, erkın oily, ruhty jastar barşylyq, şükır.

Bırer ai būryn Qaraǧandy jastarynan «ARQA ARYSTARY» atty press-turǧa arnaiy şaqyrtu aldym. Jalpy elımızdıŋ 30-jyldyq tarihynda mūndai ıs-şaranyŋ bolǧany jaily estımeppın. Osy tūrǧyda jastardyŋ bızdı dialogqa şaqyruy quantarlyq ärı maqtanarlyq jaǧdai, ärine. Bıraq, bıraq... Aǧa buyn arasynan şaqyrylǧandar sany şekteulı ǧana eken. Nege?,-degen saualyma ūiymdastyruşy jurnalist: "Apai, bügıngı aǧa buynnyŋ sözı basqa, ısı basqa. Al bız, būl ıs-şaraǧa sözı men ısı bırdei jandardy şaqyrdyq" dep jauap berdı. Qarşadai jurnalist qyzdyŋ būl sūraǧy jüregımdı auyrtty, qatty oilantty. Būl qalai? Jastarǧa önege bola alatyn aǧa buyn nege azaiyp kettı?

Bıle bılsek, būl jastardyŋ emes, myna bızderdıŋ, iaǧni ata-analardyŋ, qoǧamnyŋ, memlekettıŋ qasıretı. Qazaq ūrpaǧy üşın ömır süretın ūlt. Ömırımızdıŋ mänı, otbasynyŋ qyzyǧy – ūrpaǧymyz. Jastarymyzǧa dūrys tälım-tärbie bere almasaq, onyŋ keleşegıne ümıt artpai-aq qoialyq. Ökınışke orai, «balam jaqsy bolsyn, qarny toq, köilegı kök bolsa» boldy dep, öskeleŋ ūrpaqtyŋ ruhani-önegelık tärbiesın qoldan şyǧaryp alyp jatyrmyz. Jastardyŋ köbın internet, syrt tärbielep jatyr. Ata-ananyŋ, qoǧamnyŋ ūrpaq tärbiesındegı mındetı tek osy ǧana ma?

Ūl-qyzdarymyz ana tılın, ata tarihyn, ūlttyq salt-dästürın bılmeidı, tastandy jetım balalar, qiyn balalar, qarttar üilerındegı äjeler men atalar, naşaqorlyqqa salynǧan jastar, ajyrasu, suisid, aita bersek, tolyp jatyr. Ūlttyq dästürler men ruhani qūndylyqtarymyzdyŋ ahualy alaŋdatarlyq küide. Nege osyndai jamandyq atauly köbeiıp kettı dep bır sät oilanyp körelıkşı?! Tamyry tereŋge ketken bäiterektıŋ ǧūmyry ūzaq pa, älde tamyrsyz aǧaştyŋ ǧūmyry ūzaq pa? Sol tärızdı, ruhani bailyǧymyzǧa negızdelgen, otbasylyq qūndylyqtarymyz, ūlttyq tälım-tärbiemızdıŋ de tamyry tereŋ, san ǧasyrlyq tarihy bar.

Balaǧa bılımmen qatar, tärbie de kerek. Jas ūrpaqty adamgerşılıgı mol, imandy, qaiyrymdy, önegelı etıp tärbieleu- otbasynyŋ, qoǧamnyŋ, memlekettıŋ bırınşı kezektegı mındetı bolu kerek. Ösken ūiasynda otbasylyq dästürden ruhani när alǧan, ūltjandylyqqa tärbielengen, ūlttyq qūndylyqtardy qadırleitın ūrpaq eşqaşan jaman närsenıŋ jetegınde ketpeidı. Ärine, damyǧan elderge ūqsaǧymyz keledı, bıraq «jaqsysynan üirenıp, jamanynan jirenetın» tūstaryn da ūmytpauymyz kerek. Ūltymyz jahandanu zamanynda jūtylyp ketpeu üşın, ūlt bolyp qaluy üşın qazaq öz bolmysynan ajyramauy kerek. - Sūhbattasqanyŋyzǧa raqmet! Keleşek ūrpaqtyŋ jarqyn bolaşaǧy üşın atqaryp jatqan eŋbekterıŋız jemıstı bolsyn!

Sūhbattasqan Zarina ÄŞIRBEK,

"Adyrna" ūlttyq portaly