Halyqaralyq «Alaş» ädebi syilyǧynyŋ iegerı, aqyn Älıbek Şegebai soŋǧy bes jylda Abaidyŋ 45 qara sözın qazaqtyŋ qara öleŋ örnegımen qaita jyrlap şyǧyp, «Qara söz qara öleŋge ainalǧanda...» atty eŋbegın ūsyndy.
”Adyrna” ūlttyq portaly aqynmen atalǧan jobanyŋ tuu tarihy, şyǧarmaşylyq prosesı jäne bügıngı qazaq qoǧamyndaǧy Abai mūrasynyŋ mänı jaily sūhbat qūrdy.
– Älıbek aǧa, eŋ aldymen jaŋa kıtabyŋyz qūtty bolsyn! Abaidyŋ qara sözderı men öleŋderınıŋ ruhani özegı bır me, älde ärqaisysynyŋ energiiasy bölek pe, aldymen osyǧan toqtalsaŋyz.
– Abaidyŋ öleŋderı de, qara sözderı de bır adamnyŋ, bır dünietanym iesınıŋ tuyndylary bolǧandyqtan ekeuınıŋ de tüpkı maqsaty – adamdytüzetu, ūltty tärbieleu, qoǧamdy oilandyru. Osy tūrǧydan alǧanda, ruhani özegı bır: «Adam bol!», «Tolyq adam bol!» – mıne, Abai şyǧarmaşylyǧynyŋ temırqazyǧy. Mäselen, «Äsempaz bolma ärnege» öleŋınde:
Qairat pen aqyl jol tabar,
Qaşqanǧa da, quǧanǧa, - dese, 17 qara sözınde«Aqyl, qairat, jürek üşeuınıŋ bırlıgı» dep tolyq adam konsepsiiasyn naqtylap beredı.
Abaidyŋ öleŋderı – ışkı küidıŋ, jan tolǧanysynyŋ körkem kody. Onda emosiia, körkemdık, lirizm, keide aşu men ümıt, keide toryǧu men tegeurın basym. Öitkenı ol jürekten şyqqan söz. Sondyqtan Abai öleŋderı jürekke äser etedı.
Al qara sözderı – salqynqandy, rasionaldy, ūstazdyq ünı basym tekst. Onda jüieleu, däleldeu, mysal keltıru, şeşım aitu bar. Ol sana säulesınen tögılgen tektı söz. Osy qara sözderımen Abai aqylǧa äser etedı. Osydan kelıp mynadai tūjyrym jasauǧa bolady: Abaidyŋ öleŋı – jannyŋ ünı. Qara sözı – sananyŋ ünı. Ekeuınıŋ ruhy bır, bıraq reŋı men temperaturasy bölek. Öleŋ – adamnyŋ ışkı älemın qozǧaidy. Qara söz – syrtqy bolmysyna baǧyt beredı. Al ışkı energiiasy men körkemdık täsılı ärtürlı, bırı – jürektı, bırı – sanany tärbieleidı.
– Abaidyŋ qara sözderın öleŋge ainaldyru – poeziia men prozanyŋ şekarasynda jüru. Sız özıŋızdı osy joba barysynda aqynnan görı täpsırşı, tılmaş nemese audarmaşy retınde sezıngen sätter boldy ma?
– Abaidai alyptyŋ tereŋ oiyn öleŋge ainaldyru – būl jai ǧana poetikalyq şyǧarmaşylyq emes, būl ruhani audarma, mädeni kodty tüsındıru, filosofiialyq maǧynaǧa köpır salu. Kei sätte men özımdı täpsırşı retınde – Abaidyŋ är söilemınıŋ astaryn aşuǧa tyrysyp, «Mūny ol ne üşın aitty?» degen sūraqpen ūzaq oilanyp; audarmaşy retınde onyŋ prozalyq oiyn poeziia tılıne köşıru barysynda sözdıŋ tura maǧynasy emes, ruhani salmaǧyn audaruǧa küş saldym. Al tılmaş retınde Abai men bügıngı oqyrmannyŋ arasynda däneker boluǧa tyrysyp baqtym.
Iаǧni, būl jūmys poetikalyq täjıribeden būryn, tanymdyq, ruhani, tıptı intellektualdyq täjıribe boldy. Aqyn retınde sözben oinauǧa, obraz qūruǧa daǧdylanyp qalǧan bolsam, mūnda kerısınşe, oidyŋ tüpkı maǧynasyn däl jetkızu basty mındet boldy. Keide öleŋnıŋ yrǧaǧy daiyn tūrady, bıraq Abaidyŋ mazmūny soǧan syimai qoiady. Sol kezde aqyndyqty şegerıp, mätınge adal audarmaşy siiaqty jūmys ısteuge tura keldı.
– Qara sözderdıŋ sözdık qoryn qazırgı poeziia tılımen üilestırude qandai sözderden bas tartuǧa tura keldı? Qai sözderge balama tappai qinaldyŋyz?
– Abaidyŋ qara sözderındegı tıldık qor öte bai jäne kürdelı. Sebebı ol kezde qoldanylǧan keibır sözder bügınde qoldanystan şyǧyp qalǧan, olardyŋ keibırı arab, parsy, şaǧatai tılınen engen dıni-filosofiialyq ūǧymdar. Al poeziia, äsırese qara öleŋ ülgısı naqty yrǧaq, buyn, ūiqasqa täueldı. Sondyqtan keide maǧynasy tereŋ bolsa da, buynǧa syimaityn, yrǧaqqa üilespeitın keibır auyr sözderden bas tartuǧa tura keldı. Mysaly: «Ǧadılet», «maǧrifat», «hauas», «zahiri», «tahqiq», «hamsa» siiaqty sözder poeziiada säl jat estıluı mümkın. Keibır sözderge balama tabu rasymen qiynǧa soqty. Äsırese: «Mahabbat», «iman», «aqyl», «qairat», «jürek» ūǧymdary bır qaraǧanda tüsınıktı sözder siiaqty, bıraq Abaidyŋ kontekstınde olardyŋ maǧynasy äldeqaida tereŋ. Mysaly, «iman» sözı jai ǧana senım emes. Ol üşın 13 qara sözdegı «İman degen – Alla tabaraka ua taǧalanyŋ şäriksiz, ǧaiypsyz bırlıgıne, barlyǧyna ua är türlı bızge paiǧambarymyz sallalahu ǧalaihi uässälläm arqyly jıbergen jarlyǧyna, bıldırgenıne moiyn ūsynyp, inanmaq» degen imannyŋ üş şartyn tüsındıru kerek. Al ony öleŋ jolyna syiǧyzu, maǧynasyn tolyq aşu oŋai şarua emes.
Būdan bölek, Abai jiı qoldanatyn: «Mınez», «nysap», «qanaǧat», «maqtanşaq», «nadan», «zalym», «mansapqor» siiaqty sözder de qazırgı poeziiada sirek ūşyrasady. Būl sözderdıŋ maǧynasy tereŋ, bıraq poeziia tılıne ikemdegende äuezdılık pen ūǧymdyq däldık arasynda teŋdık tabu oŋai bolmaidy.
Keibır jerde sol sözderdı qoldanuǧa da mäjbür boldym, sebebı balamasy onyŋ tolyq maǧynasyn bere almady. Al keibır tūstarda sinonim, perifraz, obraz arqyly jetkızuge tyrystym. Bıraq būl prosesste basty maqsatym Abaidyŋ oiy būrmalanbauy tiıs degen ışkı ūstanym boldy.
– Abaidyŋ qandai qara sözı sızdıŋ ruhani bolmysyŋyzǧa erekşe jaqyn bolyp şyqty? Nelıkten?
– Abaidyŋ barlyq qara sözı – ūlttyŋ ūjdany, adamnyŋ özımen özı syrlasatyn ainasy. Bıraq sol ainalardyŋ ışınde menıŋ jan dünieme erekşe äser etıp, tereŋ tolǧanysqa jetelegenı 7 qara söz. Būl sözdı alǧaş öleŋge ainaldyrmaq bolǧanda, jai ǧana mätın emes, ışkı küreske tap bolǧandai küi keştım. Öitkenı ol adamnyŋ eŋ alǧaşqy bolmysyn, jaratylysynan berılgen näpsılık mınezın, sol mınezben küreske tüsu qajetın däl suretteidı.
Abai «Adam balasy tua sala, estı bolmaidy...» dei kelıp, sol estılık tabiǧattan emes, täjıribeden, eŋbek pen tərbieden qalyptasatynyn aitady. Būl men üşın erekşe aşylu boldy. Sebebı, «tūlǧa bolyp tuu» men «tūlǧa bolyp qalyptasudyŋ» arasyn Abaidai döp basyp aitqan eşkım joq şyǧar.
Būl sözdegı är oi menı öz näpsımmen betpe-bet otyrǧyzdy. Ömırde qanşa märte jeŋıldıŋ astymen, auyrdyŋ üstımen jürgım kelgen sätterımdı, ışsem-jesemmen şektelıp, jan azyǧyn keiınge ysyryp tastaǧan künderımdı esıme saldy. Tıptı keide Abai maǧan qarap emes, menıŋ ışımdegı jalqau men erınşekke, toiymsyzǧa qarata aityp tūrǧandai sezıldı.
Al 38 qara söz menıŋ jüregımdı, janymdy tazartyp ötkendei. Onda aitylǧan imannyŋ üş türlı maǧynasy, Alla men adamnyŋ arasyndaǧy bailanys, naǧyz senım men nadan senımnıŋ ara jıgı – bärı de bügıngı ruhani daǧdarysqa qarsy aitylǧan jauap siiaqty. Būl sözdı tüsınu üşın jürekke üŋılu az, aqyl men parasattyŋ serıgı qajet ekenın sezındım. Sol sebeptı, būl qara sözdı öleŋge ainaldyru kezınde öz basym sözdıŋ ǧana emes, männıŋ de tereŋıne boiladym. Osy arqyly men Abaidyŋ jazǧanyn emes, janyn oqu degennıŋ ne ekenın tüsıngendei boldym.
Sondyqtan, osy ekı qara söz – bırı näpsımen küreske şaqyrsa, ekınşısı ruhpen jol tabuǧa bastaidy. Bırı menıŋ özımdı tanuyma sebep bolsa, ekınşısı – Qūdaimen bailanysymdy qaita qarauǧa itermeledı. Būl tek oqyrmandyq täjıribe emes, ruhani qaita tuu boldy desem, asyra aitqanym emes.
– Abaidyŋ ideialaryn qazırgı qazaq qoǧamyna qoldanu mäselesıne kelsek. Sızdıŋşe, bügıngı künnıŋ qandai tüitkıldı mäselelerıne Abai qalai jauap berer edı?
– Abaidyŋ mūrasy bız üşın şaŋ basqan eskınıŋ şejıresı emes, bügıngı qoǧamnyŋ da, keleşektıŋ de baǧdarşamyndai bolu kerek. Qazırgı qazaq qoǧamynda beleŋ alyp tūrǧan keibır terıs qūbylystardy körgende, Abai sözı erıksız oiǧa oralady. Ruhani daǧdarys, masyldyq psihologiia, jalǧan dındarlyq, mansap quuşylyq, söz ben ıstıŋ arasyndaǧy alşaqtyq –mūnyŋ bärın Abai öz däuırınde-aq däl surettep, aşy synǧa alǧan.
Eger Abai bügın tırı bolǧanda, ol bızge būrynǧydan da qattyraq ün qatar edı dep oilaimyn. «Bırıŋdı qazaq, bırıŋ dos, körmeseŋ, ıstıŋ bärı bos» degen sözı tek jyr emes, bügıngı qoǧamdyq sananyŋ ūranyna ainalary sözsız. Ol «mal tappaq» pen «nadandyqpen küres» jaily oilaryn taǧy da alǧa tartyp, eldı eŋ aldymen bılımge, eŋbekke, ar-ojdanǧa şaqyrar edı.
Bügıngı qoǧamǧa eŋ qajettı dünienıŋ bırı de bıregeiı – Abaidyŋ «tolyq adam» tūjyrymy. Būl jai ǧana filosofiialyq ūǧym emes, naǧyz ūlttyq idealdyŋ beinesı. Özın de, özgenı de tärbielei alatyn, parasatty, ädılettı, arly azamattyŋ ülgısı. Qazırgı taŋda būl ūǧym mektepterde, JOO-larda, jalpy qoǧamdyq deŋgeide keŋınen nasihattaluy tiıs. Sebebı bızge tek zaŋ ǧana emes, sanany tärbieleitın ruhani özek qajet.
Abaidyŋ sözı – ömırdıŋ özı. Kerek deseŋız, qazırgı qazaqtyŋ sanasyn serpılter, kökıregın oiatar şyndyqtyŋ ünı. Sondyqtan Abaidy oqu – tek ädebi mūrany tanu emes, özıŋmen ruhani sūhbat qūru. Bügıngı qoǧamǧa da eŋ zäru qajettılık osy tūjyrym.
– Qara sözderdı öleŋge ainaldyruda qazaqtyŋ qai aqyndyq dästürıne (jyraulyq, termelık, HIH ǧasyr poeziiasy, t.b.) köbırek süiendıŋız?
– Qara sözderdı öleŋge ainaldyru jai ǧana bır pışındı ekınşıge audaru emes. Būl sözdıŋ quatyn joǧaltpai, ruhyn saqtap, jaŋa tynys beru. Osy jauapkerşılıktı sezıngende, men tek bır dästürge ǧana süienudı özıme tarlyq kördım. Būl jūmysta menıŋ arqa süiegenım qazaqtyŋ tūtas poetikalyq jadyn qūraityn üş bırdei dästür: jyraulyq tereŋdık, termelık nasihat, HIH ǧasyr poeziiasyndaǧy oi men forma üilesımı.
Jyraulyq poeziia – būl Abaimen ündesetın tylsym tereŋdık. Asan Qaiǧydan bastap, Būqarǧa deiın jalǧasqan «el qaida barady?, jer nege tozdy?» degen saual – Abaidyŋ qara sözderınde de jaŋǧyryp tūrady. Sondyqtan Abaidyŋ paiymyn jyr formasyna salǧanda, jyraularşa kösemsözdık saryn men aforistık qūrylymǧa den qoidym.
Termelık dästür – būl jürekke emes, sanaǧa söz aitu. Abaidyŋ köp oiy da tap osy termelık jolmen taratuǧa laiyqty boldy.
Al HIH ǧasyrdyŋ klassikalyq poeziiasy, Abaidyŋ özı negızdegen jaŋa qazaq öleŋınıŋ örısı men üşın būl jobada formalyq tūrǧydan eŋ negızgı süienış boldy. Sözdı kesteleu, ūiqas pen yrǧaqqa baǧynu, filosofiialyq oidy körkem obrazben jetkızu osy poetikalyq mekteptıŋ ülgısı.
Şynyn aitqanda, būl üş dästür de maǧan syrtqy emes, ışkı süienış boldy. Men olardy qoldanuǧa emes, solarmen ündesuge tyrystym. Öitkenı Abai – özı de sol dästürlerdıŋ zaŋdy jalǧasy. Sondyqtan men Abaidy öleŋge ainaldyrǧan joqpyn, sol dästürmen qaita söilettım desem dūrys bolar.
– Qazırgı jastar Abaidyŋ qara sözın «motivasiialyq sözder», «life coaching» deŋgeiınde qabyldap jatady. Al sızdıŋ eŋbegıŋız osy tūrǧydan qanşalyqty tereŋdıkke jeteleidı dep oilaisyz?
– Būl – öte özektı ärı kürdelı mäsele. Qazırgı jastar arasynda Abaidyŋ qara sözı köbınese «motivasiialyq sitatalar» nemese «ömırlık keŋester» retınde qabyldanyp jatady. Ärine, būl onyŋ sözınıŋ bır qyryn ǧana aşady. Men qara sözderdı öleŋge ainaldyru arqyly tek syrtqy ūǧynyqty, jeŋıl motivasiia beretın tırkesterdı emes, Abaidyŋ tereŋ oilaryn, adam bolmysyna degen synşyl közqarasyn, ömırdıŋ mänın ızdeitın filosofiialyq qabattarynjetkızuge tyrystym. Būl jerde maqsat – qara sözderdı jai söz tırkesterı retınde emes, adam janynyŋ tüpkırıne jetetın, sanaǧa äser etetın, ruhani dialogqa şaqyratyn şyǧarmalar retınde sezındıru.
Sonymen qatar, qazırgı «life coaching» trendterı köbıne ömırlık tabystar men özın-özı jetıldıruge baǧyttalǧan bolsa, Abaidyŋ qara sözderı adamnyŋ ışkı düniesın, ädılettılıktı, şyndyqty, taǧdyr men qoǧamdy tereŋ taldauyn qamtidy. Menıŋ maqsatym osy tereŋdıkke jastardy, oqyrmandardy şaqyru, qara sözderdı tek motivasiia ǧana emes, sonymen bırge ömırlık filosofiia, ruhani baǧyt-baǧdar retınde qabyldauǧa yntalandyru.
Iаǧni, būl eŋbek Abai qara sözderınıŋ mazmūnyn öleŋ tılınde nasihattap, jastar men oqyrmandardyŋ ruhani deŋgeiın köteruge arnalǧan köpır ıspettı desek bolady. Motivasiiadan bastalsa da, soŋynda tereŋ oilanyp, özın jäne älemdı tüsınuge jeteleidı. Būl qazırgı zamanǧa sai, bıraq tüpkı mänın joǧaltpai jaŋaşa jol aşu dep tüsınemın.
– Sızden keiın bıreuler Abaidyŋ 45 qara sözın rep, än, tıptı animasiialyq formada ūsynsa, qalai qabyldaisyz? Körkemdık transformasiianyŋ şegı bar ma?
– Men Abai şyǧarmalaryn kez kelgen jaŋa formatta – rep, än, animasiiada nemese basqa da körkem täsıldermen ūsynu – onyŋ ruhyn ärı qarai keŋeitu, zamanaui auditoriiaǧa jetkızu joly bolar edı dep oilaimyn. Ädebiet pen önerdıŋ basty erekşelıgı de ünemı jaŋaryp, ärtürlı türlenıp otyruynda ǧoi.
Körkemdık transformasiianyŋ naqty «şegı» dep aitu qiyn, öitkenı är ūrpaq pen är mädeni kontekst özındık tüsınık pen tıl tabysu joldaryn ızdeidı. Muzyka – ideologiialyq qūraldyŋ bır türı. Osydan bırneşe jyl būryn änşı Erbolat Qūdaibergenovtıŋ oryndauyndaǧy aqyn Jūban Moldaǧalievtıŋ sözıne jazylǧan «Men qazaqpyn!» rep-änı talai jastardyŋ boiyna ruh berıp, ūltqa degen maqtanyş sezımın oiatqany ras. Sol rep-än arqyly Jūban aǧamyzdyŋ öleŋı bügıngı jastar sanasyna qaita bır sılkınıs jasady desek bolady. Būl jerde eŋ maŋyzdysy şyǧarmanyŋ tereŋ oiy men ruhani deŋgeiı öz qalpynda saqtaluy tiıs. Eger būl özgerıster onyŋ mänın būzbai, tereŋdıgın kemıtpei, kerısınşe jaŋaşa deŋgeige köterse, men ony qūptaimyn.
Bıraq, ärine, şyǧarmanyŋ tüpnūsqalyq ruhyna ziian keltıretın, ony tek kommersiialyq maqsatta ǧana paidalanyp, mänın joǧaltyp alatyn transformasiialarǧa syn közımen qarau kerek.
– Bolaşaqta osy öleŋderge audio, video formatta life-learning material (mysaly, radioqoiylym, animasiia, podkast) jasau oiyŋyzda bar ma?
– İä, mūndai ideiany öte tiımdı ärı özektı dep sanaimyn. Abaidyŋ qara sözderı men öleŋderın audio jäne video formattarǧa köşıru qazırgı zamannyŋ qarqyndy aqparat qabyldau däuırınde tyŋdauşylar men körermenderdıŋ keŋ auditoriiasyna jetudıŋ taptyrmas joly. Radioqoiylym, animasiia, podkast siiaqty formattar arqyly ruhani maŋyzyn, filosofiialyq tereŋdıgın jürekke jūmsaq ärı äserlı jetkızuge bolatyn şyǧar. Ol saladan tıkelei habarym bolmaǧandyqtan äzırge eşteŋe aita almaimyn.
Osydan ekı jyl būryn Qazaq radiosynyŋ qyzmetkerı Äsel Asqarqyzy «Qara söz qara öleŋge ainalǧanda...» degen atpen arnaiy poeziialyq şyǧarylym daiyndap, tyŋdarmanǧa ūsynǧan edı. Köptegen adamdar habarlasyp, jaqsy pıkırlerın bıldırıp jatty. Bıraq, ol kezde 45 öleŋ tolyq jazylyp bıtpegen bolatyn.
Jaqynda Taldyqorǧannan talantty jazuşy Esbolat Aidabosyn ınım habarlasyp, osy öleŋderdı jaŋa bır dauysta qaita oqytyp oblystyq «Jetısu» radiosynyŋ tyŋdarmandaryna ūsynsaq degen tılegın bıldırdı. Ärine, kelıstım. Mūnyŋ bärı de häkımnıŋ mūrasyn halyqqa därıpteudegı qūptarlyq dünieler.
Sonymen qatar, life-learning materialdar retınde qoldanu, iaǧni adam ömırıne qajettı sabaqtar men motivasiia beretın mazmūnǧa ainaldyru būl da ülken äleuet. Qazırgı jastar men ülken auditoriia üşın Abai şyǧarmalarynyŋ maǧynasy osyndai interaktivtı, vizualdy jäne audiojüielerde äldeqaida jeŋıl ärı jyly qabyldanady dep oilaimyn.
– Būl eŋbek sız üşın ädebi nätije me, älde ūltqa qaldyrǧan amanat pa?
– Būl eŋbek men üşın ädebi şyǧarmaşylyqtyŋ nätijesımen qatar, ülken jauapkerşılık dep bılemın. Öitkenı, Abaidyŋ qara sözderı men öleŋderı bızdıŋ ūlttyq sanamyzdyŋ, ruhaniiatymyzdyŋ altyn qazyǧy. Sol sebeptı, ony qaitadan ömırge äkelu, jaŋa formada ūsynu, tek ädebietke ǧana emes, ūltqa qyzmet etu jolyndaǧy maŋyzdy qadam.
Būl ūrpaqtan ūrpaqqa jetetın tälım men tärbie, danalyq pen bolaşaqqa degen senımnıŋ belgısı. Sondyqtan būl eŋbek menıŋ şyǧarmaşylyq tabysym ǧana emes, sonymen bırge ūly Abaiǧa degen ruhani taǧzymym dep tüsınemın.
– Sūhbattasqanyŋyzǧa köp rahmet!
