Qazaqstanda 2025 jyldyŋ şıldesınde qabyldanyp, 2026 jylǧy 1 qaŋtardan bastap küşıne enetın jaŋa Salyq kodeksı qoǧam men biznes ortasynda keŋ talqylauǧa tüstı. Bilık qūjatty «salyq jüiesın ädıl ärı tüsınıktı etudıŋ joly» dep tanystyrsa, käsıpkerler qauymy ony «jaŋa mümkındıktermen qatar jaŋa mındetter äkeletın qūjat» retınde baǧalap otyr.
Qoǧamda, äsırese şaǧyn jäne orta biznes ökılderı men sarapşylar arasynda jaŋa kodekstıŋ halyqqa tigızuı mümkın kerı äserlerı turaly pıkır köp.
Jaŋa kodekske säikes, qosylǧan qūn salyǧy (QQS) mölşerlemesı qazırgı 12 paiyzdan 16 paiyzǧa deiın köterıledı. Būl tıkelei türde käsıporyndardyŋ özıne emes, tūtynuşynyŋ qaltasyna äser etedı – sebebı kez kelgen tauar men qyzmettıŋ tüpkı baǧasy QQS-pen bırge qalyptasady.
Sarapşylardyŋ esebı boiynşa, QQS-tyŋ 4 paiyzdyq ösuı infliasiiany kem degende 1,5–2 paiyzǧa arttyruy mümkın. Būl azyq-tülık, därı-därmek, tūrmystyq qyzmetter baǧasynyŋ köterıluıne yqpal etedı.
JAŊA KODEKS NE ÜŞIN QAJET BOLDY?
Belgılı ekonomist, sarapşy Saparbai Jobaevtyŋ aituynşa, biudjettegı tapşylyq jaŋa Salyq kodeksın qabyldauǧa negız boldy.
«Qazaqstan ekonomikasynda pandemiiadan keiın jaǧdai kürdelene tüstı. 2022–2023 jyldary Prezident bai kompaniialardyŋ korporativtık tabys salyǧyn qazırgı 20 paiyzdan 25–30 paiyzǧa deiın köterudı ūsyndy. Būl ūsynys biudjet tapşylyǧyn Ūlttyq qor esebınen jabudy toqtatu maqsatynda jasalǧan bolatyn. Alaida būl bastamany ıske asyru Ükımet pen Parlament tarapynan ūzaqqa sozyldy. "Salyq kodeksın özgertu kerek" degen syltaumen naqty şaralar qabyldanbai keldı. Şyn mänınde, būl – jai ǧana syltau. Öitkenı bız Konstitusiiany da bırneşe ret tez arada özgertkenbız. Al Salyq kodeksın özgertu odan äldeqaida oŋai bolatyn», - deidı sarapşy.
Onyŋ aituynşa, 2024 jylǧy biudjet ülken tapşylyqpen oryndaldy. Jalpy şyǧystar 21 trln teŋgenı qūrady, al salyqtyq tüsımder bar bolǧany 13,5 trln teŋge boldy.
«Būl degenımız – josparlanǧan tüsımderden şamamen 3,5 trln teŋge kem tüstı. Būl aiyrmaşylyq salyqtan jaltarǧan ırı käsıp ielerı esebınen oryn aldy. Osynyŋ barlyǧy salyq jüiesın tübegeilı özgertu qajettıgın körsetıp otyr. Alaida ükımet salyq jüktemesın ırı bizneske emes, qarapaiym halyqqa – tūtynuşylarǧa jüktedı. Mysaly, qosylǧan qūn salyǧy – tıkelei tūtynuşy töleitın salyq. Iаǧni, memleket biudjet tapşylyǧyn halyqtyŋ qaltasynan toltyru jolyna bet būrdy”, - deidı ekonomist Saparbai Jobaev.
«ÄLEUMETTIK APATTYŊ ALǦYŞARTY»
Jaŋa kodekste arnauly salyq rejimderınıŋ sany 7-den 3-ke deiın qysqartyldy. Maqsat – jüienı qarapaiym etu. Bıraq ıs jüzınde būl özgerıs köptegen käsıpker üşın qolaily rejimnen aiyrylu degendı bıldıredı. Mysaly, aralas qyzmetpen ainalysatyn (sauda men qyzmet körsetu) şaǧyn biznes būryn naqty rejimdı taŋdai alatyn edı, endı ol jaŋa erejege beiımdeluge mäjbür. Būl esep jürgızu men josparlauda qosymşa şyǧynǧa äkeluı mümkın.
Qoǧam belsendısı, belgılı käsıpker Nūrjan Joldybekūly eldegı jaŋa salyq kodeksı men jalpy ekonomikalyq saiasatqa qatysty öz közqarasyn bıldırdı. Onyŋ aituynşa, qazırgı engızılıp jatqan özgerıster halyqtyŋ äl-auqatyn arttyruǧa emes, kerısınşe, qiyndatyp jıberuı mümkın.
“Jaŋa salyq kodeksı qarapaiym käsıpkerler üşın jeŋıldık emes, auyrtpalyq bolyp otyr. Mysaly, qosymşa qūn salyǧyn töleu şegı 78 million teŋgeden 40 millionǧa deiın tüsırıldı. Būl – şaǧyn käsıpkerlerdı köleŋkelı ekonomikaǧa itermeleudıŋ bır joly. Olar endı zaŋdy türde jūmys ıstemei, qolma-qol aqşa arqyly esep aiyrysuǧa köşedı, salyqtan jaltaruǧa tyrysady», - deidı käsıpker.
Onyŋ aituynşa, jyldyq tabysy 50 millionnan aspaityn käsıpkerlerdı salyqtan bosatyp, 100 millionǧa deiıngı tabys ielerıne jeŋıldetılgen tärtıppen salyq salynuy kerek.
«Al milliardtap tabys tabatyn ırı biznes ökılderı būryn qalai tölese, qazır de, bolaşaqta da tolyq töleuı tiıs", – deidı Nūrjan Joldybekūly.
Käsıpkerdıŋ aituynşa, tauardyŋ baǧasyna zaŋdy da, zaŋsyz da tölengen şyǧyndar (salyq, para, logistika) kıredı. Nätijesınde barlyq auyrtpalyq tauar baǧasyna qosylyp, eŋ soŋynda qarapaiym halyqtyŋ qaltasynan alynady.
"Būryn 5 myŋ teŋge tūrǧan köilektıŋ qazırgı baǧasy – 15 myŋ teŋge. Būrynǧy 15 myŋ teŋge bolaşaqta 150 myŋ teŋgege jetuı mümkın. Bıraq ony kım alady? Halyq töleidı – ırı biznes ūtady. Halyqtyŋ tabysy artpasa, baǧanyŋ ösuı – äleumettık apattyŋ alǧyşarty", – deidı ol.
«ÄDILDIK QAǦİDATY QAJET»
Jaŋa kodeks salyq äkımşılendıruın jeŋıldetedı dep aitylǧanmen, onyŋ ışınde elektrondyq baqylau qūraldaryn keŋeitu bar. POS-terminaldar, onlain-chekter, banktık operasiialar men kırıs turaly derekter avtomatty türde salyq bazasyna tüsetın bolady. Maqsat – köleŋkelı ainalymmen küresu. Degenmen, käsıpker, belsendı Ahmetbek Nūrsilanyŋ aituynşa, būl şaralar ūsaq käsıpkerler men özın-özı jūmyspen qamtyǧan adamdarǧa artyq tekserıs pen biurokratiialyq qysym tudyruy mümkın.
“Jaŋa kodeks talaptary barlyq qyzmettı naqty kodqa bailap, tırkelgen, sertifikattalǧan, lisenziialanǧan türde körsetudı talap etedı. Būl jeke käsıpkerlerge ülken salyqtyq jäne biurokratiialyq qysym alyp kelıp jatyr. Qysym tek salyq mölşerı emes, esep-qisap, tırkeu, esep beru, qyzmet türın däl sipattau jäne däleldeu, kassalyq apparat pen fiskalizasiia sekıldı närseler. Būl – halyqqa jūmys ısteitın şaǧyn käsıpkerlerge auyrlyq äkeledı,» - deidı käsıpker.
Ahmetbek Nūrsilanyŋ topşylauynşa, salyq organdary tarapynan baqylau men aiyppūl salu da jiılep kettı. Tıptı nietı dūrys, esep jürgızıp otyrǧan käsıpkerler de ūsaq-tüiek tehnikalyq qatelık üşın eskertu nemese aiyppūl alyp jatady. Būl ädıletsızdık sezımın tudyrady.
Käsıpker Qazaqstandaǧy salyq jüiesı qoldanuşyǧa tüsınıktı ärı ädılettı boluy tiıs dep esepteidı.
«Qazırgı taŋda Salyq kodeksındegı özgerıster şaǧyn bizneske qolaily emes, kerısınşe auyr. Käsıpkerdı qoldau üşın tek salyq mölşerın azaitu emes, qarapaiymdylyq, tüsınıktılık, ädıldık qaǧidattary qajet”, - deidı Ahmetbek Nūrsila.
BİLIK BARMAI OTYR MA, ÄLDE BATPAI OTYR MA?
Ekonomister men käsıpkerler jaŋa kodekstı «qajettı, bıraq asyǧys daiyndalǧan qūjat» dep baǧalap otyr.
“Damyǧan örkeniettı memleketterde qosymşa qūn salyǧynyŋ mölşerı joǧaryraq. Mysaly, Vengriia siiaqty Şyǧys Europa elderınde būl salyq 27 paiyzdy qūraidy. Mümkın bızde de osyny alǧa tartyp, 20 paiyzǧa jetkızudı közdep otyrǧan bolar. Degenmen, halyqtyŋ tūtynatyn tauarlaryna, auyl şaruaşylyǧy önımderıne jäne azyq-tülıkke qosymşa qūn salyǧyn jeŋıldetılgen mölşerde saqtau qajet dep oilaimyn. Al ırı alpauyt kompaniialarǧa, şikızat öndıruşılerge, bankter siiaqty ırı biznes ökılderıne būl salyqty 20 paiyzǧa deiın köteruge bolar edı. Sonda biudjetke bai-manaptardyŋ ülesı köbırek tüsedı», - deidı ekonomist Saparbai Jobaev.
Sarapşynyŋ degenıne qaraǧanda, biudjet kırısınıŋ negızgı bölıgı korporativtık tabys salyǧy (KTS), qosymşa qūn salyǧy jäne jeke tabys salyǧynan qūralady. Qazır KTS-tı 25 paiyzǧa deiın köteru josparlanuda, al QQS 15 paiyz deŋgeiınde qaldy. Progressivtı jeke tabys salyǧy da bar bolǧany – 15 paiyz. Būl bai azamattar men ırı bizneske jeŋıldık bolyp tūr, sondyqtan biudjet tapşylyǧyn joiuǧa jetkılıksız. Eger osy salyq jüiesı özgerıssız qalatyn bolsa, Salyq kodeksı byltyrǧy 3,5 trillion teŋgelık biudjet tapşylyǧyn jaba almaidy», - deidı Saparbai Jobaev.
Sarapşynyŋ pıkırınşe, biudjettegı tapşylyqty jabu üşın bai adamdardyŋ jeke tabys salyǧyn 20-25 paiyzǧa deiın köteru qajet.
“Öte ırı kompaniialar üşın korporativtık tabys salyǧyn 25-30 paiyzǧa deiın köteru mümkın edı. Mysaly, kazino, kinoindustriia, oiyn-sauyq siiaqty aqşa ainalymy köp salalarǧa būl salyqty 30 paiyzǧa deiın arttyruǧa bolar edı. Bıraq bızdıŋ bilık būǧan barmai otyr. Prezident bır qyzyq salyq jaily aitqan edı. Ol «sän-saltanat salyǧy» dep atalady. Keŋes däuırınde, qymbat avtokölıkterge, kılemderge, farfor men hrustal būiymdaryna aksiz salyǧy bolǧan. Sol aksizdı qaita engızu kerek degen pıkırı bar. Degenmen, “sän-saltanat salyǧy” tüsınıksızdeu bolyp tūr. Öitkenı, mäselen, sauda jasaǧanda nemese üi alǧanda salyq salu qisynsyz. Adamdar üidı är ai saiyn satyp ala bermeidı. Mysaly, 2022 jyly halyqtyŋ 3-4 paiyzy ǧana zeinetaqy qorynan aqşa aldy, al keibıreuler sol aqşaǧa 20 jyl boiy jinaq jasaǧan boluy mümkın. Sondyqtan “sän-saltanat salyǧynyŋ” ölşemın anyqtau qiyn. Al aksiz salyǧy äldeqaida tüsınıktı: qymbat būiymdarǧa, araq-şarap, temekı siiaqty ziiandy tauarlarǧa köbırek salyq salu kerek. Būl biudjetke qosymşa tabys äkelıp, tapşylyqty azaitar edı. Eger biudjet tapşylyǧy jabylsa, eŋ aldymen äleumettık tölemder jaqsarady. Sondai-aq, infraqūrylymdyq jobalardy jüzege asyruǧa mümkındık tuady”, - deidı ekonomist.
16 QAZANNAN KEIINGI JOSPARDAN KIM NE ŪTTY?
Aita ketsek, Qazaqstannyŋ saiasi jäne ekonomikalyq ömırınde qazan aiynyŋ basy kütpegen serpılıspen este qaldy. Bır jyl boiy äzırlenıp, biznes qauymdastyǧy tarapynan qarama-qaişy pıkırler tudyrǧan jaŋa Salyq kodeksıne qatysty prezident Qasym-Jomart Toqaev tübegeilı şeşım qabyldady. Ol «baǧytymyzdy özgertu kerek» dedı.
Osy tapsyrmadan keiın Ükımet bır kün ışınde būryn «reforma» dep atalǧan bastamany qaita qarauǧa kırıstı. Būǧan deiın salyq reformasyn tabandy türde tüsındırıp kelgen memlekettık organdar būl joly sol reformany jedel toqtatu jäne tüzetu turaly şeşım qabyldady. Qūjat bır jyl boiy daiyndalyp, şaǧyn jäne orta bizneske (ŞOB) arnalǧan jeŋıldetılgen salyq jüiesın tübegeilı özgertuge baǧyttaldy.
Būryn jeŋıldetılgen salyq jüiesı 1100-den astam qyzmet türın qamtyǧan bolsa, jaŋa redaksiiada būl san 316 qyzmet türımen şekteldı. Qalǧan 795 qyzmet türı QQS (qosylǧan qūn salyǧy) men kürdelı esep jüiesıne engızılmek boldy.
Būl özgerısterdıŋ saldary aiqyn edı:
-
şaǧyn käsıpkerler üşın esep-qisaptyŋ kürdelenuı;
-
qosymşa şyǧyndardyŋ artuy;
-
şaǧyn biznes nysandarynyŋ jabylu qaupı bar.
Bır jyl boiy käsıpkerler qauymdastyǧy men salalyq ūiymdar türlı deŋgeidegı memlekettık qūrylymdarǧa ündeu jasap, jaŋa normalardyŋ terıs saldaryn tüsındırdı. Degenmen, sol uaqytta resmi ūstanym özgerıssız qalǧan.
Būl kezeŋde Ükımet el ekonomikasynyŋ jalpy jaǧdaiyna qatysty da qosymşa qadamdar jasauǧa ūmtyldy. Premer-ministr Oljas Bektenov makroekonomikalyq körsetkışterdıŋ sapasyna erekşe nazar audaryp, oblys äkımderınen naqty baqylau men tiımdılıktı arttyrudy talap ettı.
Resmi mälımetterge säikes, JIÖ ösımı jyl basynan berı 6,3 paiyzdy qūraǧan. Alaida Ükımet būl körsetkışterge tolyq qanaǧattanbai, öŋırlık deŋgeidegı ekonomikalyq belsendılıktıŋ jetkılıksızdıgın atap öttı.
Ekonomika formaldy türde ösıp jatqanymen, memlekettık basqaru qūrylymdarynda naqty nätijeler men tiımdı saiasatqa degen alaŋdauşylyq aiqyn baiqaldy.
16 qazan künı Prezident Ükımetke «azamattardyŋ müddesıne baǧyttalǧan reformalardy jüzege asyru» josparyn äzırleu jönınde naqty tapsyrma berdı. Jospardy äzırleuge ekı kün ǧana pūrsat berıldı.
Jūmys aptasynyŋ aiaqtaluyna bır kün qalǧanda, Ükımet qysqa merzım ışınde bırqatar maŋyzdy şeşımderdı jariialady. Atap aitqanda, kelesı şaralar qabyldandy:
-
Aİ-92 jäne dizel otynynyŋ baǧasyn infliasiia tūraqtanǧanşa kötermeu turaly moratorii engızu;
-
Kommunaldyq tarifterdıŋ ösuın 2026 jyldyŋ bırınşı toqsanyna deiın toqtata tūru;
-
Arzan ipoteka baǧdarlamasynyŋ kölemın ekı esege arttyru;
-
Äskeri qyzmetkerlerge arnalǧan tūrǧyn üi baǧdarlamasyn qaita jandandyru.
Alaida eŋ basty jaŋalyq salyq salasyndaǧy reformalarǧa qatysty boldy. Saralanǧan salyq jüiesı şeŋberınde tyiym salynǧan qyzmet türlerınıŋ sany 795-ten 44-ke deiın qysqartyldy, al 1067 qyzmet türıne keŋşılık körsetıldı. Sonymen qatar, 2026 jyldan bastap mikrobizneske arnalǧan salyqtyq äkımşılendırudı tübegeilı qaita qūru, tekseruler men baqylau şaralaryn alyp tastau ūsynyldy.
Ükımet öz şeşımderın jariialaǧannan keiın, eldıŋ saiasi alaŋynda türlı pıkırler men mälımdemeler paida boldy. Bırqatar partiialar būl reformalardy özderınıŋ saiasi bastamalarynyŋ nätijesı retınde körsetuge tyrysty. Mäselen, «Aq jol» partiiasy 2 qazan künı Ükımetke joldaǧan ūsynystaryn eske salyp, qabyldanǧan şaralardy «şaǧyn jäne orta biznes üşın naqty jeŋıs» dep baǧalady. Partiia ökılderı Ükımettı būl baǧyttaǧy tabysty şeşımderı üşın qūttyqtady.
Bıraq bıraz uaqyt ötpei, «Respublika» partiiasy da būl jetıstıkke öz ülesı bar ekenın mälımdep, Ükımettıŋ şeşımın qoldaityn ūstanym bıldırdı.
Äleumettık jelılerde būl äreket qoǧam nazaryn audardy. Köpşılık arasynda: «Būl partiialar salyq reformasy talqylanyp jatqan kezde qaida boldy?» degen syn pıkırler aityldy. Qoǧamdyq pıkırde jalpy äser aiqyn boldy: Ükımet pen Parlament kürdelı mäselelerdı bırlesıp şeşkendei körıngenımen, reformalardyŋ baǧyttary men olardyŋ bastamalary jönınde sūraqtar älı aşyq küiınde qaldy.
Dana Nūrmūhanbet
"Adyrna" ūlttyq portaly
