"Mät aǧa" atanǧan Jūmat Şanin turaly aitar bolsaq...

Osy qyrküiek aiynyŋ jetınşı jūldyzynda Qazybek bi jäne D. Qonaev köşelerınıŋ qiylysynda tūrǧan ǧimaratqa qazaqtyŋ teatrynyŋ negızın qalauşy Jūmat Şaninge arnalǧan eskertkış taqta ornatyldy. Būl jiynda belgılı tūlǧalar Asanälı Äşımūly, Dulat İsabekūly taǧy basqalar söz söiledı.Jūmat Şaninnıŋ tıkelei ūrpaǧy Janat Qasymhanqyzy Şanina quanyşty jaŋalyǧymen bölıskenıne riza bolyp eskertkış taqtanyŋ aşyluyna bardym. Sol jerde qazaqtyŋ  ūly tūlǧasy turaly oilandym."Mät aǧa" atanǧan qazaqtyŋ bırtuar ūly turaly ne bılemın degen sūraqqa jauap ızdedım. Şanin kım bolǧan degen sūraqqa bır sözben jauap beru öte qiyn. Äkem ǧalym Äsılhan Ospanūly, balalyq şaǧymda teatrǧa ertıp baryp jürgen kezderınen bıletın, osy esım iesı turaly menıŋ de bıletınım az edı. Bır künı jazuşy Mūhtar Äuezūlynyŋ «Qaraş-Qaraş oqiǧasy» atty şyǧarmasynyŋ jelısı boiynşa qyrǧyz bauyrlarymyz tüsırgen, basty keiıpkerın ataqty Süimenqūl Choqmor somdaǧan filmdı tamaşaladyq. Sonda äkem tılmaşty oinaǧan artis turaly: «Halyq jauy dep jala jabylyp atylǧan Jūmat Şaninnıŋ ınısı» degenı esımde myqty saqtalyp qaldy. Keiın bıldım, kinodaǧy sol artis Qasymhan Şanin Şymkent teatrynda ıstegen Qazaq SSR-nıŋ eŋbek sıŋırgen artisı Aqyş Şaninnıŋ ūly eken. Q.Şanin de Şymkent teatrynyŋ rejisserı bolypty. Jūmat Şanindei bır aiauly azamat turaly är kezde keibır basylymdarda üzık-üzık mälımet kezdestırıp jürgenım bolmasa mardymdy, tolyqqandy dünieler kezdese qoimady. Ärine, elımızdıŋ egemendıgın jaqyndatyp osyndai ūltjandyǧy üşın atylyp ketken kesek tūlǧalar ūmyt bolmas üşın nasihat jūmysyn üzbei jürgızıp otyruy tıkelei mındetı sanalatyn «OQO saiasi quǧyn-sürgın qūrbandary muzeiınıŋ» direktory ǧalym bolmasa da öleŋ, estelıkter jazyp jürgendıkten özı, nemese sonyŋ qol astyndaǧy ǧylymi qyzmetkerlerı Jūmat Şanin turaly jazsa bolar edı. Sonymen Jūmat Şanin turaly ne bılesız? «Ol – qazaqtyŋ drama, opera artisterınıŋ alǧaşqy buynynyŋ ūstazy, akter, teatr synşysy, muzykant, dramaturg» dep belgılı ǧalym, professor Rymǧali Nūrǧali aǧam öte dūrys jazǧan. Jūmat Şanin 1822 jyly kındık qany tamǧan jer Jeltau degen taudyŋ bauyryndaǧy Qaratal qystauynda ataqty Baianauyl öŋırınde. Aǧasy Tolybai, qaryndastary Toqbala, Jämilä jäne Şana äkelerı Qojamberdıden qalǧan malmen küneltedı. «Dünie közdıŋ qūrty» degen ǧoi, Tolybai mınezı juas ınısı Şanany şettetıptı. Sodan ol ūzaq uaqyt janūia qūra almai maldyŋ soŋynda jürıptı. Sonymen Tolybai – Şana arasyndaǧy aǧaiyn tartys bıraz jerge barǧan ūqsaidy. Saqaiyp baryp üilengen Şananyŋ jūbaiy köz aşqannan tūrmystyŋ auyrtpalyǧy ne ekenın bılgen, aştyq-toqtyqtyŋ ne ekenın körıp ösken Qyrmyzy es dese esı bar, körık dese körkı bar aqyldy äiel bolypty. Uaqyt kele köpşılıktıŋ köŋılınen şyǧyp jasy ūlǧaiǧanda «Ülken bäibışe» atanǧan. Şana men Qyrmyzy tatu-tättı ömır sürıp Mūstafa, Qūrmanbai, Tūrǧynbai. Jürgınbai, Nūrşekei degen bes ūl körgen. Öse kele būl balalar bırınen-bırı ötken şeber, önerlı bolypty. Qūrmanbaiy ūzaq-ūzaq halyq jyrlaryn jatqa aityp, şeşendık daulardy, bilıktıŋ köptegen qaltarystaryn ajyrata alatyn kökıregı oiau, aldyna kelgenge sözın tyŋdatqan şeşen bola bılıptı. Jūmattyŋ äkesı Tūrǧynbai bolsa denesı berık süiektı, qairatty, mınezı tık, ädıldıktı jaqsy köretın adam bolǧan.  Sondyqtan da bolar, Şananyŋ ūrpaqtarynyŋ bırınşısı bolyp Şöptıköl degen jerde aşylǧan şahtaǧa osy Tūrǧynbai tüsıptı. Belden saz, su keşıp jürıp bala-şaǧasyn asyraǧan äkesınıŋ būl halı bala Jūmattyŋ esınde myqtap saqtalyp qalady. Qiynşylyqqa toly tırşılıkten arylsaq degen bala armany osylaişa paida bolady. Degenmen būl öte ūzaq jol ekenın bala Jūmat ol kezde bılgen joq. Auyl moldasynan hat tanyǧan Jūmat ataqty Qoiandy järmeŋkesıne alǧaş ret aparǧan atasy eken. Sodan jyl saiyn jaz şyǧyp järmeŋke aşylysymen bala Jūmat järmeŋkege aparyŋdar, dep qiǧylyq salady, nemese basqalarǧa özı ılesıp ketetın bolǧan. Qai jerde än, qai jerde batyr, paluan önerı, bäige – Jūmatty sol jerden tabuǧa bolady eken. Äkesı Tūrǧynbai etı tırı, köşelı kıs bolǧanmen än-küige, dombyra tartuǧa qyrsyzdau bolypty. Esesıne anasy Qaliianyŋ törkını än-küi dese ışken asyn jerge qoiatyndardan eken. Kışkene jienıne dombyra tartyp, än şyrqaudy naǧaşysy Altybai üiretıptı. Balasynyŋ qara jūmystan körı önerge yŋǧaiy baryn baiqaǧan äkesı Jūmatty oqytsam dep bailau jasaidy. Ombyǧa aparyp aǧaş satyp jürgenderınde orys tılın de üirenıp alǧan zerek Jūmat 1913 jyly ken ızdeu jūmysyna ornalasady. Sodan soŋ bılım ızdep Ombyǧa keledı. «Omby kök soqqan qala. Aǧaşy joq. Tūttai jalaŋaş. Jazda aptap ystyq tynysyŋyzdy taryltyp, qūmdy dauyl tūrsa, qysta aq tütek boran. Tabiǧaty qūrdym qala» - dep Fedor Dostoevskii surettegen qala bolaşaq ūly tūlǧanyŋ tynysyn tarylta alǧan joq. Belgılı änşı Ermek Serkebaidyŋ äkesı Bekmūhamed aǧanyŋ estelıgı: «Jūmattyŋ menen üş-tört jas ülkendıgı bar edı. Sergek, jinaqy, jūmystan qoly bosasa ainaldyratyny kıtap. Menıŋ taŋqalǧanym äŋgıme kıtap emes, oqiǧany köbınese, pesa kıtaptar boluy edı». Būl Jūmat Şaninnıŋ özınıŋ ömırlık jolyn ızdeuınıŋ bas kezeŋı bolatyn. İä, armanǧa qol jetkızer jol ūzaq... Azdy-köptı bılım alǧan Jūmat 1916 jyly qara tızımge ılınıp maidanǧa barady: «Osy ofiserler tarapynan men jemegen taiaq joq. Aptalar boiy zyndandai qūlazyǧan suyq karserde japadan-jalǧyz azap şektım. Densaulyǧym sonda qūrydy». Būl J.Şaninnıŋ 1928 jyly jazǧan ömırbaianynan üzındı. Ūly adamdardyŋ basynan nebır tırlıkter ötedı. Maidannan oralǧan Jūmat jūmys ızdep «Saryarqa» gazetıne mynadai habarlandyru berıptı: «Oryn ızdeimın: schetovod (buhgalter). Kerek qylǧan sauda kontoryna baramyn. Qazaq tılımen de esep kıtap jürgıze alamyn. Jol şyǧyny aldyruşy esebınen. Jalaqymdy kerek qylǧan kısı, qanşa beretının aityp jazsyn». Būl habarlandyru gazettıŋ 1917 jylǧy 5 küngı sanynda jaryq köredı. Kezdeisoq pa, Täŋırdıŋ qūdyretı me kım bılsın, osy gazette däl sol künı qazaqtyŋ taǧy bır bolaşaq nartūlǧasy Mūhtar Äuezūlynyŋ «Adam negızı - äiel» atty maqalasy jaryq körıptı. Sodan J.Şanin Qarqaraly qalasyna kelıp qyzmetke ornalasady. Osynda keiın qazaq teatr önerınıŋ tūŋǧyş artisterınıŋ bırı bolǧan, adal jary, nebır auyrtpalyqty bırge köterısken batyr jürektı qosaǧy – Janbikenı tabady. İä, nebır auyrtpalyq demekşı... Elubai Ömırzaqtyŋ myna estelıgı kımdı bolsa da bei-jai qaldyrmasy anyq: «1927 jyly qysqa qarai bızdı Moskvaǧa konsertke şaqyrdy. Osy saparda Janbike men Jūmattyŋ jasaǧan azamattyq bır ırılıgın aitpai ketuge bolmaidy. Janbikenıŋ emşektegı alty ailyq balasy jolda nauqastanyp, Moskvaǧa jetpei qaitys boldy. Jūmekeŋe būl qaza qatty batty. Bıraq syr bıldırgen joq. Kupesıne baryp bärımız köŋıl aittyq. Janbike eŋırep jylap otyr... Jūmekeŋ er köŋıldı adam edı. Jeke basynyŋ qaiǧysyna berılıp ketpei, bara jatqan şaruamyzdyŋ taǧdyryna kesel timeu jaǧyn oilap otyr.

• Myna balanyŋ jolda qaitqanyn sezse, Moskvaǧa jıbermeidı. Däl jıbergennıŋ

özınde de qanşa uaqyt ūstaidy. Al, konserttı keiınge qaldyruǧa taǧy bolmaidy. Būl konsert jeke basymyzdyŋ ǧana emes, halqymyzdyŋ abyroiy üşın kerek. Ne ısteimız? – dep bızben aqyldasty. «Atqa jeŋıl» degendei Qūrmanbek (Q.Jandarbekūly – Şymkentte Ǧani Mūratbaiūlynyŋ eskertkışıne qarajat jinau üşın 100 än oryndaimyn dep konsert bergen änşı, artist – B.O.) ekeumız barmyz.

• Qūrmaş ekeumız balamen bır stansiiada qalyp qoiyp, keiın baraiyq, - dedım

men.

• Joq bolmaidy.

Jūmekeŋ Qazaqstannyŋ Moskvadaǧy Tūraqty ökılıne telegramma bergen eken, qarsy aldy. Täuekelge bel bailap, degenmen balanyŋ süiegın Moskvaǧa jetkızgenbız, jolda kömuge qimai. Janbike, Jūmat, Qūrmanbek, men bärımız Qazpredke keldık (Qazaqstan ökıldıgı – B.O.). Kelgesın, balany arulap, salqyn jerge qoidyq. Ertemen ökıl maşinasyn jıberdı. «Osynda tatar ziraty bar, şofer bıledı», - degen. Soǧan baryp, küzetşımen söilesıp, daiyn qabırdı jaldap, säbidı kömdık-au. Bıraq köp keşıktık. Ülken bolsyn, bala bolsyn, adamnyŋ öluı oŋai, jerleuı qiyn ǧoi... Jolşybai sonşama auyr qazaǧa ūşyrap, sonşama qasıret şegıp, qabyrǧamyzdyŋ qaiysqanyna qaramastan konsertke janymyzdy saldyq. Sol joly äsırese, Jūmat pen Janbikege riza bolmaǧan, erlıgıne süisınıp közderıne jas almaǧan adam joq». Būl elım dep ömır sürgen Jūmat Şaninnıŋ ömır kıtabynyŋ bır ǧana betı. Osyndai aptal azamatqa zamandastary özderınıŋ baǧasyn da bergen eken. Ūly ǧalym Qanyş İmantaiūly Sätbai «Qazaqstannyŋ ūlt teatry turaly» maqalasynda: «Qazırde ūlt truppasynyŋ basynda Jūmat siiaqty teatr jūmysyn şyn süietın, qalam önerıne de şeber, qajyrly azamatymyz otyr. Būl da ūlt teatrynyŋ keleşekte tüzu jolmen jürıp, tez örkendeuıne senım boluǧa jaraidy» - dep jazǧan. Qaz-qaz basqan qazaq teatrynyŋ tarihynda bügıngı artisterınıŋ özderı sene qoimaityn jaǧdailardyŋ bolǧanyn köpşılık bıle bermeuı mümkın. Elubai Ömırzaqtyŋ taǧy bır estelıgı: «Qaragözdı» körgen halyq eŋırep jylap otyruşy edı. Jürektıŋ tereŋ tamyrynan, rejisserdıŋ qolynan, sonyŋ ūsta körıgınen ötıp, sonyŋ jürek otynda suarylǧannan soŋ jūrttyŋ ne janyn qaldyrsyn. Spektakl tün ortasynan aua aiaqtalsa da körgen halyq: «Bız jyladyq, Jūmeke, endı sızden ötınış, jylatqan özıŋız, köŋıl kötereiık, Ämıre men İsany sahnaǧa şyǧaryŋyzşy,» - dep tapjylmai otyryp alatyny sodan bolar. Jūmekeŋ jügırıp bızge keledı.

• Oibai-ai, ne qylam? «Qaragözdıŋ» artynan qandai konsert beruge bolady? –

dep abyrjyp jürgenı.

• Qaitesıŋ, jūrttyŋ köŋılın qaldyrma. Şyǧar Saryauyzben Tazşany! – deitın

Qalleki (Qalibek Quanyşbaiūly – B.O.). Spektakldı körgen halyq söitıp taǧy bır jarym-ekı saǧat konsert tyŋdaityn. Ol kezde osy küngı keibır truppalardai: «Şartymyzda konsert körsetılmegen, qosymşa tölemeseŋder öleŋ de aitpaimyz, dombyra da tartpaimyz, jūmys saǧatymyz bıtıp qaldy», - dep ketu joq». Jūmat Şanin şynynda da keremet jan bolǧan. Sondyqtan da būl kısını köpşılık syilaityn. Qazaqtyŋ taǧy bır daryndy ūly Qapan Badyr: «Bız ony «Jūmeke» demei «Mätaǧa» dep ataitūǧynbyz. Ömırı eşkımge köŋıl qaldyryp söilemeitın, sabyrly da salmaqty, Şymkeaqyly dariia aǧany syilamaityn kısı joqtai körınetın». Jūmat Tūrǧynbaiūly öte eŋbekqor jan bolǧan. Qazaq tetar önetın qalyptastyrudaǧy onyŋ eŋbegın joqtan bar jasaǧan dep baǧalauǧa äbden laiyq. Ūiymdastyru jūmysy, daiyndyq jasau, bärın bylai qoiǧannyŋ özınde Jūmat Şanninnıŋ jazuşylyq önerıne uaqyt taba bılgenı taŋqaldyrady. Ol kısı jazǧan pesalar: «Aidarbek», «Arqalyq batyr», «Jandy suret», «Qara qūlyn», «Qozy Körpeş – Baian sūlu», «Şahta». Dramaturg J. Şaninnıŋ qalamynan şyqqan pesalardyŋ üzdıgı «Arqalyq batyr» qazaq tetarynyŋ balaŋ şaǧynda qoiylǧan ırı spektaklderdıŋ bırı boldy. «Arqalyq batyr» sol jydary üş jüzge juyq ret qoiylǧan. Al endı ol kısı jazǧan maqalalar bolsa da bır töbe: «Alpys – altyǧa teŋ», «Änşı Ämıre qaitys boldy», «Dariǧa», «Qazaqtyŋ memlekettık teatry», «Qazaq ūlt tetary artisterı jol üstınde», «Qazaqstan memlekettık teatrynyŋ jūmysy turaly», «Qazaqstan ūlt teatrynyŋ jazǧy saiahaty», «Memleket teatry jūmysşylar arasynda», «Teatrdyŋ qysqaşa tarihy», «Tekspen jūmys ısteu kerek», «Teatr maidanynda»  Qazırgı teatr qyzmetkerlerınıŋ qūlaǧyna altyn syrǧa, bügınde būndai jankeştılık tanytatyn adamdar joq dese de bolady. 1938 jyly qaza halqynyŋ qaimaqtarynyŋ barlyǧyn KSRO basşylyǧy atqanda, būl qara tızımge Jūmat Şaninde ılıktı. Onyŋ közın körgender Jūmat Şanin naqaqatan-naqaq atylda, dep aituǧa batyly jetpedı. Degenmen ol turaly estelıkter jazyp qaldyrdy. Jūmat Şanin turaly bılgısı kelgender, äsırese osy dara tūlǧanyŋ esımın ielengen şymkenttegı oblystyq drama teatrynyŋ artisterıne Jūmat Şaninnıŋ ömırbaianyn bılu eŋ bırınışı paryz. «Qūrmettı dos, keleşekte ūrpaǧyŋyz sızdı äŋgıme etpei qoimaidy. Sız, senıŋız maǧan, özıŋız turaly halqyŋyz äŋgıme etıp, auzynan tastamaityndai tamaşa mūra qaldyrdyŋyz. Qoǧamdyq ömırdegı alǧan baǧytynda bütın bır halyq üşın pioner (alǧaşqy – B.O.) bolu ärkımnıŋ qolynan kele bermeidı. Demek, sızden soŋǧylardyŋ ondai mümkındıgı joq. Olar tek sız bastaǧan ıstı damytyp alǧa aparuşylardyŋ qatarynda qalady». Būl qazaqtyŋ ör tūlǧaly öner iesı Jūmat Tūrǧynbaiūly Şanin turaly teatr önerınıŋ bükıl älem moiyndaǧan sahna qairatkerı Konstantin Stanislavskiidıŋ pıkırı. «Qalauyn tapsa qar janady» degen dana halqymyz, taǧdyry Qazaqstan teatrynyŋ tarihymen, Şymkent qalasymen ajyramastai bolǧan J.Şaninnıŋ ömır jolyn tanytyp, nasihattau jūmysy  dūrys jolǧa qoiylyp, osy bır aiauly azamat turaly qanşama zertteu jūmystary jazylsa da azdyq etpeidı. Osy jerde taǧy bır närse aitqym keledı. 2006 jyly qaŋtardyŋ 5 künı akter Asanälı Äşımūly özınıŋ kündelıgıde «Şanin Bolat ütıp otyr eken. Jūmat Şaninge köşe sūrap, İmanǧaliǧa hat jazypty. Soǧan qol qoidym» dep jazypty. Jūmat Şanindei azamattyŋ atyna köşe sūrap äkımge hat jazǧyzyp qoiǧan ömır-ai deseŋşı... Jyldar, jyldar.... Mıne, endı eskertkış taqtanyŋ aşylu saltanatyna da qatystym. Osy bır qazaq ziialysy turaly köpşılık bılıp, esınen şyǧarmai jürse degen tılek.  

Berdaly OSPAN.

"ADYRNA" ūlttyq portaly.