Jaqynda Qoǧamdyq damu ministrı Darhan Käletaev NEET jastar turaly mäselesın köterdı. NEET jastar degen kımder? Jalpy, NEET - halyqaralyq abbreviatura. NEET — Not in Empoloyment, Education or Training, iaǧni ne sabaq oqymaityn, ne jūmys ıstemeitın, ne treningke qatyspaityn jastar kategoriiasy. Statistika, 2018 jyldyŋ ekınşı toqsanynda elımızde 300 myŋnan astam «NEET jastar» bar deidı. Bır qaraǧanda NEET jastar – qylmysker emes, būzaqy emes, eşkımge ziiany da, paidasy da joq, eşteŋege qūlyqsyz, bos jürgen jastar. Al aqylǧa salyp qarasaq, būl – sūmdyq körsetkış. Sebebı būl – ärtürlı zaŋ būzuşylyq-qylmys, bülık, terıs dın aǧymdarǧa tartyluy, suisidke baru qaupı joǧary kategoriia.
Qazırgı taŋda Qazaqstanda jastarǧa arnalǧan bırqatar baǧdarlama bar: «Jastar täjıribesı», «Jasyl el» jasaqtary, «Serpın», «Diplommen — auylǧa» jäne t.b. Bıraq osyǧan qaramastan, NEET jastardyŋ qarasy joǧary aitylǧandai boluy – būl baǧdarlamalar älı de jetkılıksız ekenın körsetıp otyr. Sebebı būl ıske tek ükımet emes, qoǧam da at salysu kerek. Osy qoǧamnyŋ qozǧauşy küşterınıŋ bırı – qoǧamdyq ūiym retınde «Adyrna» ūlttyq-etnografiialyq bırlestıgı Batys Qazaqstan oblysy «Jastar bastamalaryn qoldau boiynşa äleumettık qyzmet» (Qazaqstan jastaryn äleumettendıru jäne damytu boiynşa jalpyūlttyq jobanyŋ II kezeŋı)» jobasyn jüzege asyrudy bastap jatyr.
Sonymen, äleumettendıru degenımız ne jäne nege oǧan qatty köŋıl bölıp otyrmyz. Äleumettendıru – qarym-qatynas jasai bıletın, ömırlık maqsatyna jete bıletın, ömırlık jäne adamgerşılık qūndylyqtardy ūstanatyn, özınıŋ qajetı men qyzyǧuşylyǧyn qoǧam talaptaryna säikes şektei bıletın tūlǧanyŋ qalyptasuy. Ǧalym-mamandardyŋ pıkırınşe jastardy äleumettendırudıŋ mynandai joldary bar eken:
- motivasiia jüiesı arqyly;
- azamattyq jauapkerşılıgın damytu arqyly;
- jastardyŋ barlyq sanattarynyŋ (auyldyq, belsendı emes, marginal toptarynyŋ, t.s.s) äleumettık inkliuziiasın qamtamasyz etu arqyly;
- jastar arasynda erıktılık, sport jäne şyǧarmaşylyqty damytu arqyly;
- ūlttyq qūndylyqtarǧa jalǧau arqyly.
Äŋgımemızdı tızımnıŋ basynda tūrǧan motivasiiadan bastaiyq: motivasiia – adamǧa äreket etu josparyn qūrǧyzyp, ıs bastatqyzatyn, talpynys jıgerın küşeitıp, ısın tabandy jalǧastyryp, maqsatqa jetuge qūlşyndyratyn ışkı ynta. Qysqaşa aitqanda, äreket-niet, qalauymyzdyŋ ışkı türtkısı, közdegen maqsatqa jetkızbei tynbaityn jıger. Osy jıgerdı oiatu oŋaiǧa tüspeidı. Bız qolǧa alǧan joba jastardyŋ äleumettendıru, olardyŋ äleumettık belsendılıgın arttyrudy tömendegı alty baǧyt arqyly jüzege asyrudy közdeidı:
- İntelektualdyq (ziiatkerlık);
- Erıktılık pen äleumettık
belsendılık;
- Äskeri-patriottyq;
- Şyǧarmaşylyq;
- Sporttyq;
- Ūlttyq qūndylyq.
Osy alty baǧyt boiynşa alty baiqau – üzdık sportşy, üzdık önerpaz,
jas etnograf, üzdık erıktı, üzdık ziiatker, äskeri-patriottyq baǧyt üzdıkterın anyqtau baiqaulary ūiymdastyrylady. Būl baiqau ärqaisysy öskeleŋ ūrpaqty äleumettendıru ısıne özındık äser-yqpaly bolady dep bılemız.
Mysaly, sportpen ainalysu – densaulyqty nyǧaitatyny öz aldyna, qoǧammen aralasuǧa, uaqytty qadyrleuge, aldyna maqsattar qoiuǧa üiretedı, sondai-aq, artyq energiiany igı maqsatqa būryp, bos jürıstı azaitady. «Üzdık sportşy» baiqauyna qatysuşylar qaşyqtyqqa jügıru jäne kermege/turnikke/ tartylu arqyly anyqtalady.
İntelektualdyq (ziiatkerlık) baǧytta bız basymdyqty matematika bılımıne berdık. Sebebı bızdıŋ memleket maqsat tūtqan – ǧylymi-tehnikalyq progress, zamana köşınen qalmau – matematika ılımınsız mümkın emes. «Jas ziiatker» baiqauyna qatysuşylar matematika ılımı /pänı/ boiynşa bılımı test arqyly baǧalanady.
Erıktılık pen äleumettık belsendılık baǧyty tüsındırudı asa qajet etpeidı dep oilaimyn: qoǧamǧa paidaly tırlıkpen sanaly türde, ör erkımen jäne aqy-pūlsyz ainalysu – adamdy kemel tūlǧaǧa ainaldyratyn asa abzal qasiet. «Üzdık erıktı» baiqauyna qatysuşylar – mügedek, jetım, qarttar, köp balaly ne tūrmysy tömen otbasylarǧa kömek körsetu; densaulyq saqtau, qorşaǧan ortany qorǧau, aumaqtardy abattandyru, dene şynyqtyru men sportty damytu, salamatty ömır saltyn nasihattau boiynşa azamattyq bastama, naqty ısterı jäne osylardy rastaityn qūjat /maqala, diplom-gramota, anyqtama t.s.s/ arqyly baǧalanady.
Otandy süiuge, ony ärtürlı qauıpterden qorǧauǧa ündeitın äskeri-patriottyq baǧyt ta – öte maŋyzdy sala. Bız būl baǧyt boiynşa üzdıktı «Memlekettıŋ qorǧanys qabyletı qaitse berık bolady?» äskeri-patriottyq esse jazu baiqauy boiynşa anyqtaǧaly otyrmyz. Sonymen bırge,mūnda balanyŋ äskeri daiyndyq sabaǧyndaǧy ülgerımı de eskerıledı.
Şyǧarmaşylyq degen terminnıŋ aiasy ärine keŋ. Än aitu; bi bileu; aspaptarda oinau; akterlık şeberlık; poeziia jäne proza janry; beineleu önerı boiynşa qabyletterı osynyŋ bärı şyǧarmaşylyq bolyp sanalady.
Degenmen, bız şyǧarmaşylyq baǧyt boiynşa baiqauda – oquşylardyŋ ūlttyq aspaptarda /dombyra, qobyz, sybyzǧy, jetıgen, t.s.s / oryndalatyn önerın baǧalaimyz dep şeştık.
Al ūlttyq qūndylyqtar baǧytyndaǧy «Jas etnograf» baiqauynda oquşylardyŋ – maqal-mätel, aqyn-jazuşylar, salt-dästür, jer-su ataulary boiynşa bılımı, öresı, taldau-saraptau qabyletı, şeşendıgı baǧalanady.
Atalǧan baiqaulardyŋ barlyǧy – «Jastar bastamalaryn qoldau boiynşa äleumettık qyzmet» (Qazaqstan jastaryn äleumettendıru jäne damytu boiynşa jalpyūlttyq jobanyŋ II kezeŋı)» jobasynyŋ aiasynda jüzege asyrylady. Būl baiqaular boiynşa üzdıkterdı jergılıktı oqu bölımderınıŋ qoldau-kömegımen anyqtaǧymyz keledı. Al audandyq oqu bölımderı (nemese jastar resurstyq ortalyqtary) būl üzdıkterdı anyqtau barysynda tiıstı salanyŋ bılıktı mamandaryn, mysaly üzdık sportşyny anyqtaǧanda – audandyq sport bölımın, üzdık önerpazdy anyqtaǧanda– audandyq mädeniet bölımın tartu josparlanuda. «Adyrna» ūlttyq-etnografiialyq bırlestıgı atalǧan üzdıkterdı anyqtau ısıne monitoring jürgızedı; audandyq deŋgeide 6 baǧyt boiynşa üzdık şyqqandardy oblystyq baiqauǧa qatystyrady, oblystyq deŋgei üzdıgın anyqtaudy ūiymdastyrady jäne joba üzdıkterın marapattau/kötermeleudı jüzege asyrady. Üzdıkter mektepten audanǧa, audannan monitoring ortalyǧyna satylap köterılu arqyly ırıkteledı. Osy 6 baǧyt boiynşa üzdıkterdı anyqtau tärtıbı men şarttary körsetılgen bölek arnaiy erejeler bar.
Bız būl jobadan sportpen jäne şyǧarmaşylyqpen jüielı negızde ainalysatyn, äleumettık belsendılıgı joǧary, sonyŋ ışınde qoǧamdy paidaly ısterge öz erkımen tartylatyn, bastamaşyl balalar men jastar sany artuyn kütemız. Būl öz kezegınde NEET deŋgeiındegı jastardyŋ, marginaldardyŋ ülestık sanyn, öz-özıne qol jūmsau, türlı qauıptı dıni aǧymdarǧa tartylu deŋgeiın tömendetuge äkeler edı. Joba, sondai-aq, auyl jäne qala jastary üşın teŋ mümkındıkter qamtamasyz etudı, äleumettık inkliuziiany jüzege asyrudy közdeidı.
Osy aitylǧan «marginal», «äleumettık inkliuziia» terminderıne qysqaşa tüsınık bere keteiık.
Marginal – bır-bırıne kereǧar ärtürlı orta, mädeniet, äleumettık toptardyŋ yqpalyna tüsıp, dünietanym-pıkırı tolyq qalyptaspaǧan solqyldaq adam.
Äleumettık inkliuziia – äleumettık mümkındıgı şekteulı oquşylardyŋ öz küşıne degen senımın arttyru arqyly olardy basqa balalarmen bırge qoǧam ısıne tartu.
Jobaǧa Batys Qazaqstan oblysyndaǧy 9-11 synyp oquşylary men studentterı qatysa alady.
Joba boiynşa (oblystyq deŋgeide ) üzdık dep tabylǧan oquşylar
syilyqpen, gramotamen marapattalady, sondai-aq özge de kötermeleu mümkındıkterı (saiahattarǧa qatysu, JOO bılım aluda jeŋıldıkter, t.s.s) qarastyrylady. Bıraq eŋ basty syilyq – jastarǧa öz mümkındık, qabylet, daryndaryn jaryqqa şyǧaruǧa mükındık beru; jastardyŋ özı qatarlas qūrby-qūrdastary jetıstıkke jetıp jatqanyn körıp yntalanuy, bır sözben aitqanda äleumettenuı dep oilaimyz.
Baiqau turaly tolyǧyraq nursad1971@gmail.com elektrondy pochtasyna hat jazu arqyly bıluge mümkındıgıŋız bar.
Nūrlan SÄDIR,
Joba menedjerı
