«Tektıden tektı tuady,
Tektılık tūqym quady.
Tektılerdıŋ tūiaǧy,
Taŋdaidy qūz-qiiany.
Şyn tektıler halqy üşın,
Ölımge basyn qiiady.
Jaqsy, jaman demesten,
Janyna jūrtyn jiiady…»,-degen eken bükıl sanaly ǧūmyryn halyqtyŋ ruhaniiatyn köteruge jūmsaǧan, meşıt saldyryp, bala oqytqan Bekasyl äulie (1822-1915).
Halqymyz är närsenıŋ «arǧy tegın», «şyqqan tegın» bıluge qaşanda ülken män bergen. Tek – adamnyŋ tüp näsılın, arǧy atasyn bıldıretın tarihi ūǧym. Qazaq tılınıŋ tüsındırme sözdıgınde «tektı» sözıne kelesıdei anyqtamalar berılgen: «1) şyqqan tegı bır, tūqymdas, tektes; 2) tegı, şyqqan jerı jaqsy. Tektı jer – ülgılı, önegelı el, auyl». Iаǧni, tek būl tūqym jalǧastyǧy ǧana emes, būl ūrpaqtyŋ sapalyq deŋgeiın aiqyndaityn körsetkış. Demek, qazaqta tektıŋ fiziologiialyq tūqym jalǧaudan bölek, adam ūrpaǧynyŋ sapalyq belgılerın aiqyndaityn indikator ekendıgın aŋǧaruǧa bolady. Ejelden, ata - babalarymyz tektılıktıŋ deŋgeilerın tūqym men qan tektılıgı, azamattyŋ öz basynyŋ tektılıgı, halyqtyŋ tektılıgı dep ajyratqan.Dala filosoftary bolǧan ata-babalarymyzǧa qalai riza bolmassyŋ?!Halqymyzda «Tegı myqty», «tegı taza», «tegıne tartqan» degen sözder ūǧymdar bar. Alla jaratqan barlyq tırşılık iesı qaşanda öz tegıne tartyp tuady. Eşqaşan bır tekten ekınşı tekke özgermeidı. Būl tırşılıktıŋ būljymas zaŋy. Jaratuşynyŋ küşı. Mysaly suda tırşılık etetın balyq tek balyqty tuady, balyq bolyp ömır süredı. Ol baqany tumaidy jäne baqa balyq bolyp ömır sürmeidı. Qūdai jaratqan barşa tırşılık iesınıŋ tegınde jazylǧan köbeiu, ūrpaq jalǧastyru, ony ösıru, tärbieleu täsılı bar. Osyndai tūqym qualau jolymen qandai tırşılık iesı bolmasyn ūrpaǧyn jalǧastyrady. «Ūiadan ne körseŋ, ūşqanda sony ılersıŋ»,-degen qazaq maqaly osy tek, ūrpaq örbıtu, onyŋ baulu men tärbiege bailanysty tuǧany haq.Keibır jandar basyna auyr synaq tüsıp qinalǧanda, auyr nauqastanǧanda nemese ömırınde kürmeuı qiyn mäseleler kezdesken uaqytta: Men kımmın?, Qaidan keldım?, Ne üşın keldım? Qaida baramyn?, Nege būlai?, Nege menıŋ basymnan mūndai jaǧdailar ötıp jatyr?,-dep oilanatyn, özın-özı jete tanyǧysy keletın, otbasy tarihyna tereŋırek üŋılgısı keletın sätı bolady. Söitıp ızdene bastaidy. Izdenu jolynda baspaǧan tauy, barmaǧan jerı qalmauy mümkın. Halqymyz ejelden tek tarihyna, şejırege erekşe män bergen halyq. «Ötkendı bılmei, bolaşaqqa qadam basu jäne ony baǧalau mümkın emes». Ötkenın baǧdarlap baǧalamaǧannyŋ keleşekke degen senımı de az bolady. Tegın tanu, tegın bılu är adam balasy üşın öte maŋyzdy. Öitkenı ömırıŋızde jauabyn tappai qinalyp jürgen tüitkıldı mäselelerıŋızdıŋ şeşımın tapqyŋyz kelse, babalaryŋyz jürıp ötken ızge üŋılıp, tamyryŋyzdy zerttep, zerdeleŋız. Sonda «Kımmın, qaidan keldım, ne üşın keldım jäne qaida baramyn?,-degen saualdyŋ jauabyn tabaryŋyz sözsız. Bügınde jastardyŋ köbı bızdıŋ ūrpaǧymyz qandai bolady?,-dep oilamaidy. Öz basynda tuyndaǧan köptegen aurulardyŋ, agressiia men depressiianyŋ, tūiyqtyq pen oqşaulanudyŋ, tıl men dındı ūmytu sebepterın, ruhsyzdyq pen tarihi zerdesızdıktıŋ sebepterın tüsıne almaidy. Tıptı, būlardyŋ qaidan kelgenın de oilanbaidy. Al barlyq mäsele osy tekte jatyr. Ata-baba boiyndaǧy barlyq qiynşylyqtar men qarǧystar, künälar men dertter ūrpaqqa ainalyp kelıp soǧuda. Öitkenı köbı tegınen, töl tarihynan, tılınen, dılınen, ūlttyq bolmysynan qol üzgen. Tek tarihyn ūmytqan, jetı atasyn bılmeidı. Byltyr feisbuk jelısıne «Sözdıŋ kiesı» jaily bır post jazdym. Jekeme tektanuşy, halyqaralyq käsıbi rodologtar ligasynyŋ Aziia boiynşa vise-prezidentı Äliia Saǧymbaeva habarlasyp, «Sözdıŋ küşı» atty seminaryna şaqyrdy. Tektanuşy Äliia Nūrpaiqyzymen tanystyǧymyz osydan bastalǧan, Tektanuşynyŋ pıkırınşe, adamnyŋ ömırıne onyŋ üşınşı nemese törtınşı buyndaǧy ata-babasynyŋ ömırınde bolǧan jaǧdai yqpal etedı. Alla taǧalanyŋ ämırımen düniege kelgen säbidıŋ ata-anasy bolady. Olar Jaratqannyŋ jazuymen tabysady. Olardyŋ da öz ata-anasy bolady. Osyndai tızbek jalǧasa beredı, däl sızdıŋ ömırge keluıŋızdıŋ jolynda qanşama jüzdegen, myŋdaǧan adamdardyŋ taǧdyrlary jatyr. Osynyŋ barlyǧy sızdıŋ tegıŋız. Sız sol tektıŋ bır bölıgısız. Tızbektegı soŋǧy bölıktı özıŋızden keiıngı bölıkpen bırıktırıp tūrǧan bölşeksız. Tızbektegı aldyŋǧy bölıktıŋ ruhani qūndylyqtaryn, önegesın, armandarymen maqsattaryn, tılekterı men ümıtterın kelesı ūrpaqqa jetkızuşısız.
«Myŋ ölıp, myŋ tırılgen qazaq» halqynyŋ basynan keşpegenı joq. Būl aşarşylyq näubetı, saiasi quǧyn-sürgın, soǧys zūlmaty. Äsırese HH ǧasyr – qazaq üşın öte auyr bolǧan. HH ǧasyrdyŋ qasıretı qazaqtyŋ boiynan 3-4 ūrpaq almaspai ketpeidı. «Qūny sūrausyz, ölımı jylausyz» ketken sol ata-babalarymyzdyŋ bügıngı ūrpaqtarynyŋ basynan ötıp jatqan oqiǧalar men sätsızdıkterdıŋ sebebı ata-tegınde jatuy mümkın».Halqymyz ejelden tek tarihyna, şejırege erekşe män bergen halyq. «Ötkendı bılmei, bolaşaqqa qadam basu jäne ony baǧalau mümkın emes». Ötkenın baǧdarlap baǧalamaǧannyŋ keleşekke degen senımı de az bolady. Tegın tanu, tegın bılu är adam balasy üşın öte maŋyzdy. Öitkenı ömırıŋızde jauabyn tappai qinalyp jürgen tüitkıldı mäselelerıŋızdıŋ şeşımın tapqyŋyz kelse, babalaryŋyz jürıp ötken ızge üŋılıp, tamyryŋyzdy zerttep, zerdeleŋız. Sonda «Kımmın, qaidan keldım, ne üşın keldım jäne qaida baramyn?,-degen saualdyŋ jauabyn tabaryŋyz sözsız. Bügınde jastardyŋ köbı bızdıŋ ūrpaǧymyz qandai bolady?,-dep oilamaidy. Öz basynda tuyndaǧan köptegen aurulardyŋ, agressiia men depressiianyŋ, tūiyqtyq pen oqşaulanudyŋ, tıl men dındı ūmytu sebepterın, ruhsyzdyq pen tarihi zerdesızdıktıŋ sebepterın tüsıne almaidy. Tıptı, būlardyŋ qaidan kelgenın de oilanbaidy. Al barlyq mäsele osy tekte jatyr. Ata-baba boiyndaǧy barlyq qiynşylyqtar men qarǧystar, künälar men dertter ūrpaqqa ainalyp kelıp soǧuda. Öitkenı köbı tegınen, töl tarihynan, tılınen, dılınen, ūlttyq bolmysynan qol üzgen. Tek tarihyn ūmytqan, jetı atasyn bılmeidı.
Halqymyz ejelden «arǧy tegın», «şyqqan tegın» bıluge, tek tarihyna, şejırege erekşe män bergen. Ūrpaǧynyŋ boiyna ata-tek tarihyn, şejıresın sıŋdıruge tyrysqan.Kışkentaiynan qūlaǧyna qūiyp jattatqan. Şejıre būl – ūrpaq damuy, ata-baba danalyǧy men olardyŋ ömırlık täjıribesınıŋ zaŋdylyqtary turaly köp ǧasyrlyq ǧylym. Sondyqtan bügıngı jastarǧa tektıŋ tarihyn üiretu arqyly kez kelgen adamnyŋ ömırı ötkenımen tyǧyz bailanysty ekenın jäne bolaşaq ūrpaǧy özınen bastau alatynyn bıldıru qajet. Mūny barlyq adam bıletın bolsa, öz ana tılın, mädenietı men ūlttyq salt-dästürın bıluge ūmtylys jasaityn bolady.Tektanudyŋ basty ädısı — tüsınu men qabyldau. Bastan ötıp jatqan jaǧdaidyŋ ata-baba körgen qiyndyqtyŋ taby ekenın sezınıp, tüsınıp, ony qabyldasaq, sanamyzdy tektıŋ jadyda saqtau qabıletınen bosatady ekenbız. Tektanuşy Äliia Saǧymbaevanyŋ aituynşa, jalpy äleumettık kataklizmder tek boiynda saqtalady, ūrpaqqa berıledı. Sodan keiın sol qorqynyş pen ürei ūrpaǧyna mūra bolyp qalady. Quǧyn-sürgın, aşarşylyq, tärkıleu körgenderdıŋ ūrpaqtary bügınde mansapta jol bolmai, käsıbı jürmei jäne t.s. qiynşylyqtardy basynan keşedı eken.
Tektık jady degen ne?
Osydan bırneşe jyl būryn bır qyzyq aqparat oqyǧan edım. Eŋ alǧaş Amerika asyrap alǧan qūndaqtaǧy näreste Arman bes jasqa tolǧanda kışkentai sausaqtarymen aq paraqqa keŋ jazira dalada şauyp bara jatqan jylqynyŋ suretın salǧan eken. Ömırı ondaidy körmegen säbige mūndai oi qaidan keldı? Mıne, būl tektıŋ jady. Tektık jady būl – adamnyŋ ata-anasynyŋ tekterıne qatysty bar aqparat jazylatyn «fail». Onda mınez-qūlyq, bolmys, keibır aurularǧa beiımdılık jäne t.s. Bır sözben aitsaq, är adam öz tegınıŋ ainasy, ata-babalarynyŋ tekpen berılgen düniesınıŋ jiyntyǧy. Tektanu ǧylymymen ainalysatyn (rodologiia) ǧalymdardyŋ aituy boiynşa, tıptı psihologiialyq-fiziologiialyq erekşelıkter, ädet-qylyqtar, dünietanym men oilau jüiesı tūqymŪqsas jaŋalyqtar
Halqymyzda «Tegın bılmegen terıs ketedı» degen söz bar. «Ata-babaŋyzdyŋ, äsırese, üşınşı nemese törtınşı ataŋyz ben äjeŋızdıŋ ne olardyŋ ūrpaqtarynyŋ qalai ömır sürgenınıŋ qazırgı ömırıŋızge tigızetın äserı mol»,- deidı tektanu ılımı. Onkologiialyq aurulary bar adamdardyŋ, sondai-aq, psihologiialyq kömekke mūqtaj jandardyŋ 80%-y kezınde quǧyn-sürgınge ūşyraǧan adamdardyŋ ūrpaqtary ekendıgı turaly statistika bar eken. Jalpy, soǧys pen quǧyn-sürgın adam genetikasyna qatty äser ettı. Quǧyn-sürgın jyldary adamdar auyr azap şegıp, jazyqsyz qūrban boldy. Sol jazyqsyz japa şekken jandardyŋ azaby ūrpaqtaryna äser etedı eken. Adamnyŋ genetikalyq jadysynda äke-şeşesınen, ata-babalarynan berıletın gender saqtalady eken.«Psihologiialyq bedeulık» degen ūǧym bar. Erlı-zaiyptynyŋ denı sau, bıraq ömırge ūrpaq alyp kele almaidy. Nege? Söitsek, mūnyŋ tamyry tereŋde eken. Arǧy ata-analarda ömırge kelgen säbidıŋ erte şetıneuı, keiıngı ūrpaq boiynda beisanaly türde ürei tuǧyzyp jürgen boluy mümkın. Ūrpaq ony tüsıne almaidy. Bylaişa eş qorqynyş joq sekıldı, tıptı, olar ata-babalar ömırınde bolǧan ol qasıretten beihabar boluy da mümkın. Bıraq qanmen berıletın, tektıŋ jadyda saqtalǧan ürei bolady eken. Sol ürei men qorqynyş ananyŋ ömırge bala alyp keluın tejep otyrady. Sondyqtan da tektıŋ tarihyna nemqūraily qarauǧa bolmaidy. Ekınşı düniejüzılık soǧys aiaqtalǧannan keiın amerikalyq ǧalymdar nasistık ölım lagerınde jūmys ıstegenderdıŋ äleumettık tegın anyqtauǧa kırısıptı. Jarty jyldai jürgızılgen saraptamalyq jūmys nätijesınde, mynadai jaǧdaidy anyqtaǧan. Adam janyn türşıktırer, aiuandyq jazalau jūmystary men bopsalaudyŋ türlerın jasap, qolyn qanǧa boiaǧandardyŋ ışınde bırde bır nemıs aqsüiegı joq eken. Şetınen jūmysşylar men qasapşylardyŋ, baqalşylardyŋ balalary nemese tegı belgısız jandar bolyp şyqqan. Būdan qazaqtyŋ «Qanyna tartpai qoimaidy», «Tegı jıbermedı» degen sözderınıŋ bosqa aitylmaǧanyn köremız. Qazaqta «qandaǧy qasıret» degen ūǧym bar. Fransuz ǧalymy otbasylyq psihoterapevt, psihodramma mamany Anna Şutsenberg «Ata-baba sindromy» kıtabynda belgılı bır jasta äke-şeşe, ata-babanyŋ boiynda, ömırınde bolǧan äleumettık küizelıster men oqiǧalar, däl sol jas şamasynda ūrpaq boiynda qaitalanatynyn, özınıŋ köptegen zertteulerınen baiqaǧanyn jazady. Mysaly, ata-babasy repressiiaǧa ketken ūrpaqtardyŋ boiynda, belgılı bır jasqa kelgende otbasydan ajyrauǧa beiımdılık paida bolady eken.
Adamnyŋ esımınıŋ adam ömırıne yqpaly bar. Qūranda «Ahiret künı sender özderıŋnıŋ jäne äkelerıŋnıŋ esımderımen bırge atalyp, şaqyrylasyŋdar. Sondyqtan balaǧa jaqsy esım taŋdaŋdar» delıngen hadis bar. Tektanuşylar da adamnyŋ taǧdyry qoiylǧan esımge bailanysty deidı. Qazaq balasyna at qoiarda, sol esımge sai oǧan jükteletın jauapkerşılıktı de oilap, saqtyqpen qaraǧan, yrymdaǧan. Yrymnyŋ qyryn ketpeuın qadalaǧan. Özım tektanu seminaryna qatysqan kezde bır oqiǧaǧa kuä boldym, esımın kezınde äkesı «Janna D Arktei bolsyn!»,-dep qoiǧan qazaqtyŋ kelınşegı keiıngı kezde otbasyna: «Men ömırden ötkende menı jerlemeŋder, örtep jıberıp (kremotorii), külımdı şaşyŋdar»,-dep aitqanda, şynynda da qazaqtyŋ yrym-tyiymynda tereŋ maǧyna jatqanyn köresıŋ.Qazır elımızde psihologiia, genetika, fizika, hronologiia, antropologiia jäne etnopsihologiia ǧylymdarynyŋ basyn bırıktırgen jaŋa «Tektanu» ǧylymyna qyzyǧuşylyq tanytyp, aldymen öz otbasynyŋ tegın tanyp, keiın halyqqa qyzmet etıp jatqan tektanuşylar köbeiıp keledı. Qazaq «Jaqsy söz – jarym yrys», «Irıgen auyzdan şırıgen söz şyǧady» deidı. Keide renjıp balalarymyzǧa da oilanbai, auyr sözder aityp qalyp jatamyz. Auyr söz, qarǧys sözdıŋ özı adam ömırıne äser etetını jaily köp aitylyp, mysaldar keltırıldı.
«Tektanu bızge ata-babalarymyzdy ūmytpau üşın kerek. Äitpese, tamyry joq qaŋbaq qūsap ketemız. Qazaqta «Tegın bılmegen – teksız» degen auyr söz bar. Angliia, Belgiia, Niderlandtar siiaqty batys elderınde tek qana aqsüiek otbasylar özınıŋ şejıresın zertteidı, bıledı. Al, bızde qazaqtardyŋ köpşılıgı özınıŋ jetı atasyn jaqsy bılgen. Tektanudyŋ ekı baǧyty bar: bırınşısı – tektılık mädenietı. Ol köptegen ūlttarda kezdesedı. Balany qalai tärbieleu kerek, äiel men erdıŋ arasyndaǧy qarym-qatynas qandai boluy qajet? Al, ekınşı baǧyty – tektanu arqyly adamǧa psihologiialyq şielenıstı şeşu joldaryn körsetu. Genetikterdıŋ zertteuı boiynşa, adamda qalyptasqan mınez-qūlyq pen ädet 3-4 ūrpaq almasqan soŋ, belsendı bılınedı eken. Al 1 ūrpaqtan keiın tıptı qatty bılınedı. Demek, atalarymyz ben äjelerımız – bızdıŋ ömırımızdıŋ ssenariın jazuşylar. Äke-şeşemız rejisser bolsa, bız – aktermız.Bızde qazaqtarda «äke jaqtan jetı atamyzdy bıluımız kerek» deimız. Bıraq naǧaşy jaǧynan da arǧy ata-babalaryn bılu kerek. Öitkenı adam aǧzasynda 46 hromosoma bar. Onyŋ 23-ı - anasynan, 23-ı - äkesınen. Demek, ana jaqtyŋ da arǧy tegın bılu kerek. Bızdıŋ psihologtar men psihoterapevterden aiyrmaşylyǧymyz – adamnyŋ ömırınde bolyp jatqan jaǧdailarǧa ata-babalarynyŋ ömırınen jauap ızdeimız. Tektanu boiynşa, negızgı jauap ata-äjemızdıŋ jürıp ötken jolynda jäne tört buyn būrynǧy babamyzdyŋ ömırlık ssenariınde jatyr,-deidı tektanuşy. Europada ötken ǧasyrdyŋ 50-jyldary adamnyŋ ata tegın erekşe män berıp zerttei bastady. Ann Anselin-Şutsenberger degen fransuz psihology özınıŋ «Sindrom predkov» degen äigılı kıtabynda ata-babasynyŋ ömırınde bolǧan jaǧdaidy onyŋ ūrpaǧy da qaitalaitynyna nazar audarǧan. Mysaly, bır adam 40 jasynda dünieden ozsa, onyŋ ūrpaqtary da tura sol jasqa kelgende auyryp, qiyndyqtarǧa ūşyrauy mümkın. Ann Şutsenberger ata-babasynyŋ taǧdyryn qaitalaǧan osyndai bıraz adamnyŋ mälımetın jinap, statistikasyn jasaǧan. Al, būl zaŋdylyqty «sindrom godovşiny» (orysşa audarmasy) dep ataǧan. Al, qazaq halqynda būl «ru jasy» dep atalady.
«Ata-baba sindromy» boiynşa Ann Şutsenberger adam özınıŋ kem degende tört atasyn bılu kerektıgın aitady. Tek äkesı jaǧynan ǧana emes, anasy jaǧynan da. Sebebı osy babalarymyzdan ūrpaqtaryna mınez-qūlyqtyŋ, keide, tıptı, taǧdyrynyŋ qaitalanuyn baiqaimyz. Keide «naǧaşyǧa tartyp ketkensıŋ», «aǧaŋa ūqsap kettıŋ» dep jiı aityp jatady. Būl nenı bıldıredı? Babalarynyŋ taǧdyryn qaitalaǧan adam - öz ömırın sürmeidı. Ol basqa adamnyŋ ömırımen, uaiymymen ömır süredı.Baiqasaŋyz, keibır adamdar «men äkemnıŋ jasynan asyp qaida baramyn, şeşemnıŋ jasaǧan jasynan aspaimyn» dep jatady. Būl beker söz emes. Qazaq halqy Europanyŋ ötken ǧasyrda ǧana zerttei bastaǧan mehanizmın būrynnan bılgen. Belgılı mädeniettanuşy Zira Nauryzbaevanyŋ «Vechnoe nebo kazahov» degen kıtabynda da osy «ru jasy» turaly aitylady. Mūny «tek jasy» dep te ataidy eken,-deidı Äliia Nūrpaiqyzy.
Saby altyn bolsa da, Köseudıŋ köseu aty qalmaidy. Jaqsyda kek joq, jamanda tek joq. Barlyq närse tegıne tartady. Tekten när alǧan tozbaidy. Şūǧanyŋ qiqymy da şūǧa. Jabydan tūlpar şyqpaidy, Teksızden tektı tumaidy. Tegın bılmegen terıs baǧady. Teksızdı törge şyǧarma,-degen maqaldardardyŋ negızınde tereŋ oi, zertteitın ılım jatyr.Bügıngıdei ruhani qūldyrauǧa ūşyraǧan zamanda tektılıkke tereŋ män bergen ūltymyzdyŋ ruhani qūndylyqtaryn saqtap jäne onyŋ erekşelıkterın öskeleŋ ūrpaqqa üiretu öte maŋyzdy. Sonda ǧana «Jetı atasyn bılgen ūl, Jetı jūrttyŋ qamyn jer. Özın ǧana bılgen ūl, Qūlaǧy men jaǧyn jer»,-degen babalardan jetken sözdıŋ tereŋ maǧynasyn ūǧarmyz.
Şäken Tūrar SÄTTARQYZY, tarihşy-etnolog,
QR Jurnalister odaǧynyŋ müşesı
