Asu bermes Mūzdauan. HH ǧasyrdyŋ basynda tüsırılgen suret
«Han-Täŋırı» gazetınıŋ Facebook paraqşasynda jariialanǧan mätın
Altai men Atyraudyŋ arasyndaǧy qazaqtyŋ ūlanǧaiyr Ūly dalasy Prezident maqalasynyŋ mänın ūǧyp, «Ruhani jaŋǧyryp» jatqanda ruhani tūrǧyda tülei almai otyrǧan gazetke de, ony jazǧan avtorlarǧa da der kezınde qarsylyq körsettık. Baspada basylǧaly tūrǧan gazet tüzetıldı. Basylym halyqtan keşırım sūrady.
Osy bır ūiatty oqiǧadan keiın sanaǧa sıŋgen keŋestık ideologiiadan älı de azat bola almai otyrǧanymyzdy aŋǧaryp, jūrtty säl de bolsa «ruhani jaŋǧyrtu» üşın Mūzdauanda şeiıt ketken myŋdaǧan qazaq, sol qazaqty qūtqaru jolynda şybyn janyn şüberekke tüiıp, qanmaidanǧa kırgen batyr Mergenbai haqynda özım bıletın bıraz jaidy jazbasam bolmaitynyn ūqtym.
Obelisk-mazar haqynda...
«Han-Täŋırı» gazetınde jazylǧan Volosevichtıŋ mazaryn bala kezden körıp östım (tömendegı surette). Şaǧyn ǧana eskertkıştıŋ topyraǧyn qopsytyp, ai saiyn qorşauyn sylap-boiau şekara beketı äskerlerınıŋ mındetı ıspettı edı. Tas belgınıŋ basynda bes jūldyzdy temır tūratyn. Azattyq alǧanǧa deiın ol bes jūldyz qyzyl tüske boialatyn. Täuelsızdıkten keiın ol kök tüstı bes jūldyzǧa ainaldy (soŋǧy jyldary qaitadan qyzylǧa boialyp jür). Bar özgerıs – osy. Bızdıŋ eldegı Ūlttyq qauıpsızdık komitetıne baǧynyşty Şekara qyzmetı salasy ruhani tūrǧyda tüstı özgertıp qana tüledı.
Keŋes kezındegı obelisk
Eskertkış tastyŋ qazırgı suretı
Tıptı, osy bır mazardy qasterlep, qūrmet körsetu älı de toqtaǧan joq.
Men būryn äkemnen:
– Būl kımnıŋ mazary? – dep sūrauşy edım.
– Baiaǧyda Qytaiǧa qaşqan eldı aiausyz qyrǧan zastavanyŋ basşysy bolypty. Sony Mergenbai batyr ebın tauyp jer jastandyrǧan eken, – deitın ol (Volosevichtıŋ qaza tabuy turaly tarihty keiınırek jazatyn bolamyz).
Men sodan berı Mergenbai batyr jaiynda aitylǧan är aŋyzǧa qūlaǧymdy türe jüretın boldym. Keiınnen klassik jazuşy Berdıbek Soqpaqbaevtyŋ Mergenbai turaly roman jazu üşın el-auzyndaǧy aŋyz äŋgımelerdı jiǧanyn estıp, batyr tūlǧasyna degen qyzyǧuşylyǧym tıptı artty. Keŋestık jüie bolmaǧanda Berdıbek ol romanyn sözsız jazar edı. Ol roman qaǧazǧa tüsse, bügın aramter bolyp būl jazbany şimailamas edım. Qoş!
Mergenbaidyŋ esımınıŋ qoiylu tarihy
Berdıbektıŋ roman arnaǧysy kelgen qai Mergenbai? Tarihtan az-kem habary bar adam osy sūraqty töte qoiary anyq.
Han-Täŋırı öŋırınde Alaşqa aty mälım ekı Mergenbai ömır sürdı. Bırı bolys, küişı – Mergenbai Erdeneūly. Ol – toǧyz äiel alyp, ūrpaǧy ruly elge ainalǧan, qalmaqpen de, qyrǧyzben de şaiqasyp, batyrlyǧymen artynan qily aŋyz ertken tūlǧa.
Ekınşısı – bız söz etıp otyrǧan Mergenbai Jamanközūly. Berdıbektıŋ taŋdauy Mergenbai Jamanközūlyna tüskenı anyq. Öitkenı, jazuşy aǧamyz Jamanközūly Mergenbaidyŋ erlıkterın közben körgen qanşama aǧaiynmen tanys-bılıs boldy.
Eldıŋ aituyna qaraǧanda Mergenbai batyr düniege kelerde (1884 jyl)Jamanközdıŋ äielın bırneşe kün tolǧaq qysyp, qatty qinalsa kerek. Sol künderı jolauşylap Jamanköz auylyna Mergenbai Erdeneūly kelıptı. Ejelgınıŋ saltymen batyr tolǧaq qysqan äiel jatqan üidıŋ syrtynan qamşymen «şyq, şyqtap» alastaǧanda şekesı torsyqtai ūl tuypty-mys.
El «batyrdyŋ qasietınıŋ arqasynda aman-esen düniege keldı» dep qyzyl-şaqa säbige yrymdap Mergenbai degen at qoiǧan. Jūrttyŋ tıleuın Qūdai berıp, Mergenbaidyŋ aty bala kezınen-aq el auzyna ılıgedı.
Ostaşkinnıŋ marapaty
«Bala kezden aty şyqty» degendı däleldeu üşın myna bır derektı alǧa tartamyz. El auzynda Saryjaz äskeri komendaturasynyŋ basşysy Şaldinmen Mergenbaidyŋ qalai tanysqany jönınde aŋyz saqtalǧan.
Mergenbai baǧyp jürgen jylqysyn suǧaru üşın taudan Qaqpaq özenıne tüsedı-mıs. Özenge kelse, qos at jekken arba su ışınde qairaŋdap tūr eken. 4-5 qyzyl äsker atty arbany sudan şyǧara almai, äbıgerlenıp jatady. Mergenbai özenge tüsedı de, beluardan suǧa batqan arbany iterıp jaǧaǧa şyǧarady. Qyzyl äskerdıŋ komandirı dala qazaǧynyŋ joiqyn küşıne tamsanyp: «Mynau naǧyz batyr eken» dep arqasynan qaǧady.
Şaldin men Mergenbai osy oqiǧadan keiın tös qaǧystyryp, dos bolypty. Şaldin Mergenbaidy otriad komandirı etıp, şekara qorǧau qyzmetıne alypty.
Aŋyz tübı – aqiqat. «Halyq aitsa, qalt aitpaidy»... Bıraq, sol «aqiqattyŋ» naq sipaty qandai?
Mergenbaidyŋ Vladimir lentasy häm kümıs medalmen marapattalǧany turaly qūjat (44-qor. 1 tızbe, 1735-ıs, 17 paraq. Derek tarihşy R. Orazovtyŋ jeke qorynan alyndy).
Bızdıŋ bıluımızşe suǧa ketken arbany qūtqaru erlıgın Mergenbai Jamanközūly 19 jasynda, iaǧni 1903 jyly Aq Patşa taqtan taimai tūryp jasaǧan. Patşa äskerı bolystyqtardyŋ qūjatyn arbaǧa tiep, Jarkentke apara jatqan kezde Qaqpaq özenınıŋ suy tasyp, ötkel bermeidı. «Sudan arbany ötkızemız» dep jürıp, äskeriler qaza tabady. Patşa äskerıne Düişe Sūltanov (qyrǧyz) pen Mergenbai Jamanközov kömektesıp, memlekettık maŋyzy bar qūjattardy özennen aman-esen ötkızıp beredı.
Osy erlıgı üşın Jetısu oblysy äskeri vise-gubernatorynyŋ jarlyǧymen Mergenbai Jamanközūly marapatqa ūsynylady.
Mergenbaidy marapatqa ūsynǧan vise-gubernator Pavel Petrovich Ostaşkin
Ostaşkinnıŋ qoly qoiylǧan osy marapat Mergenbaiǧa tigen soŋ (Mergenbaiǧa marapatpen qosa aty-jönı jazylǧan besatar myltyq tartu etılgen), el ony «batyr» atap ketken.
Būl oqiǧany el aŋyzǧa ainaldyryp, Keŋestık kezeŋde bolǧandai etıp özgertıp jıbergen. Keŋes ükımetı Narynqolǧa ornaǧan 1918-1920 jyldarda Mergenbai batyrdyŋ ataǧy alty qyrdan ary asyp, esımı estılse, qalmaqtyŋ jylaǧan balasy (būl tūsta türlı barymta şaiqastary bolyp tūrǧany belgılı) uanatyn uaqyt edı. Şaldinnıŋ arqadan qaǧuyna batyr ol kezde mūqtaj emes bolatyn. Keŋes Ükımetı Narynqolǧa tuyn tıkken tūsta Mergenbai Han-Täŋırdıŋ kökjalyna ainalyp, eldı uysynda ūstap tūrdy.
Bıraq, aŋyzdyŋ jalpy sūlbasy men derektık qūjat arasy tym alşaq emes. Ekeuınde de arba suǧa ketken, ekeuınde de batyr atanǧany aitylady. Bız arhivtık derekke süienıp, aŋyzdy aqiqatqa ainaldyryp otyrmyz.
Şırkeudegı mazaq
Qaitadan Patşa uaǧyna oralaiyq... Janbolat Auypbaev aǧamyzdyŋ «Tian-Şannyŋ kovboiy» atty äigılı maqalasy bar. Sol maqalada aitylǧan jaidyŋ sūlbasy mynau (bızdıŋ nūsqa boiynşa)...
1872 jyldan bastap Reseiden qazaq jerın otarlau üşın kelgen qaraşekpen orystar qūiqaly jer Narynqolǧa «Ohotnichii» atty bekınıs salyp, ornyǧady. 1904-1906 jyldarǧa taman qaruly orystar küşeiıp, bekınıs maŋyna jaqyndaǧan, özennen su almaq bolǧan qazaqtardy atyp tastaityn oqiǧalar bolǧan. Otarlauşylardyŋ zorlyq-zombylyǧyna şydamaǧan qazaqtar Ūzaq (Sauryqūly)batyrǧa şaǧymdana bastaidy.
Ūzaq batyr aqsaqaldarmen aqyldasyp, orystardy jönge saludy Mergenbaiǧa tapsyrady. Köp bolyp küş körsetse, Vernyi (Almaty) men Prjevalskıden (Qaraqol) jazalauşy otriad şyǧyp, el qyryluy mümkın. Sondyqtan da, «el ışındegı bır tentektıŋ sotqarlyǧy» dep aqtalu üşın de öte maŋyzdy operasiiany Mergenbai jalǧyz özı jasauǧa bekidı.
Mergenbai batyr Pasha meiramy künı (orystardyŋ bärı şırkeuge jinalǧan bolatyn) ekı oq şyǧaryp şırkeudıŋ aǧaş-kresınıŋ byt-şytyn şyǧarady da, toǧaiǧa kırıp, közden ǧaiyp bolady. Qaidaǧy bır «basurmannyŋ» osynşalyq basynǧanyna orystar namystanyp, ertesı qazaqtardy jazalau üşın joryqqa attanbaq bolady.
«Joryq aldynda qūlşylyq etemız» dep otyz şaqty äsker şırkeuge kırgende jaqyn maŋda aŋdyp jürgen Mergenbai mamaǧaşta bailauly tūrǧan attardyŋ şylbyryn kezdıkpen qiyp, qalyŋ jylqyny ötkelge qarai dürkırete aidai jöneledı.
Mergenbai batyrdyŋ aǧaş-krestı atyp tüsırgen şırkeu osy... Būl şırkeu keiınnen örtenıp ketken.
Şırkeu töbesındegı krestı atyp tüsıru… Joryqqa mınetın attardy er-tūrmanymen aidap äketu… Osynyŋ bärın ıstep jürgen bır ǧana «dikar»… Al olardyŋ mūnda 10-y nemese 20-sy kelse ne bolmaq? Osyny oilaǧan orystar qazaqqa jönsız soqtyǧudy qoiǧan eken.
Sıbe-qalmaqtarmen şaiqas
Mergenbai tekşesı
Mergenbai Jamanközūly turaly hikaiaǧa bergısız äŋgımeler öte köp. Sonyŋ bır-ekeuın ǧana tılge tiek etsek...
Bırınşısı. Batyrdyŋ aiudy üŋgırıne aiaǧyn tyǧyp aşulandyryp, syrtqa şyqpaq bolǧan jyrtqyşty bır oqpen jairatyp salǧany aitylady. Osy oqiǧadan keiın batyrdyŋ aiuǧa atqan oq därısı şaşyrap, betı şybarlanyp qalǧan eken-mıs.
Ekınşısı. Bır künı Ūzaq batyrdyŋ 600 jylqysyn barymtaǧa kelgen sıbe-qalmaq aidap ketedı. Barymtaşylar otyz şaqty adam eken. Bärı mūzdai qarulanǧan. Ūzaq batyr jylqyny qalmaqtar äketkenın Mergenbaiǧa habarlaidy. Mergenbai qasyna bar bolǧany ekı jıgıt ertıp, qalmaq barymtaşylaryn Asutörden kütıp alady.
«Baiynqoldan örlep qaşqan qalmaqty jairatasyŋ» dep tau şatqalyna Asaubektı, «eŋıs jaǧalaǧandy tosyp alasyŋ» dep Toiǧūlyny tauǧa bekındırıp, özı sıbelerdı qaq aldynan tosyp alady.
Barymtaşylar Mergenbaidyŋ tosqauylyn būza almai qyzyl-ala qanǧa boialady. Otyz barymtaşydan bırneşeuı ǧana qūtylyp ketse kerek...
Qaşqarǧa qaşqan qazaqty tügendeu oqiǧasy
Mergenbai memlekettık qūjattardy sudan aman ötkızıp aty bır şyqty. Artynşa şırkeudegı oirany arqyly zorlyq-zombylyq körsetken otarlauşylardy raiynan qaitaryp el ışındegı abyroiy tıptı aspandap kettı. Būǧan aiudy atqany men qalmaqtyŋ qalyŋ äskerın jairatyp salǧan oqiǧasyn qosyŋyz...
Qarqara järmeŋkesı, 1903 jyl
El auzyndaǧy äŋgımege qaraǧanda, Mergenbai Jamanközūly 1916 jylǧa deiın Qarqaradaǧy järmeŋkede sauda-sattyq ıstegen qazaqtyŋ qūqyǧyn qorǧaǧan. Apiyn, qaru sekıldı tiym salynǧan saudany öz baqylauynda ūstaǧan. Qalmaq, qyrǧyz, qazaq arasyndaǧy barymta şaiqastaryna qatysyp, äbjıldıgımen közge tüsıp daŋqy alysqa jaiylǧan.
Bıraq, 1916 jylǧy Qarqara köterılısıne qatysqany turaly derekter älı aşylǧan joq. Oǧan Mergenbaidyŋ «bandy» atanyp, 70 jyl esımınıŋ aityluyna tiym salynǧany sebep bolsa kerek. Mūnyŋ syrtynda Mergenbai älı künge quǧyn-sürgın qūrbany retınde tolyq aqtalmady.
1916 jylǧy köterılısten keiın Han-Täŋırı bauraiyndaǧy el ürkıp, tüp qotaryla Qytai asty. Sol Ürkınde eldı arǧy betke Mergenbai bastaǧan qazaq batyrlary alyp öttı. 1918-1919 jyldarda Oraz Jandosov pen Tūrar Rysqūlovtardyŋ bastamasymen Qytai memleketıne sūrau salynyp, köşken eldı Keŋes ükımetı qaita qaitaryp aldy.
Mergenbai osy köş kezınde taǧy közge tüsedı. «Qaş-qaşta» (Ürkındı el osylai da ataǧan) Şyŋjaŋdy bylai qoiyp, Qaşqar asyp ketken aǧaiyndy köşırıp äkelu üşın aianbai ter töktı.
Taǧy da aŋyzǧa kezek bereiık.
1916 jyldaǧy köterılısten keiın bıraz el ürkıp, Qaşqarǧa bır-aq asqan eken. Ol jūrtty tügendep kerı qaitaru Mergenbai bastaǧan batyrlarǧa tapsyrylady. Osy saparynda Mergenbai ainaldyrǧan ekı-üş jyldyŋ ışınde Qaşqardaǧy qandastardyŋ sart bolyp ketkenıne taŋ qalady. Elge qaitar kezde qazaqtar qoiyndaryna appaq nandy tyǧyp jatsa kerek. Batyr «Ony ne ısteisıŋder?» dep sūrasa: «Elde mynandai appaq nan bar ma?» dep özıne qaiyra sūraq qoiady eken. «Qara talqan jeseŋ de, ölmeisıŋ» deptı sonda Mergenbai.
Mergenbai Qaşqarǧa Keŋes ükımetınıŋ tapsyrmasymen bardy. Sodan bastap, batyrdyŋ keŋestık jüiege qyzmet ete bastaǧanyn aŋǧaruǧa bolady.
Mergenbai tūrǧan üidıŋ qysqaşa tarihy
1919 jyly «Aqgvardiiaşylar» Narynqolda Keŋes ökımetın qūlatady. 1920 jyldyŋ jazynda jergılıktı halyqtan qūralǧan Mergenbai jasaǧy Baiynqol aŋǧaryndaǧy Taldysaidyŋ auzynda 300-dei aqtardyŋ «atty eskadronyn» qorşauǧa alyp, joiyp jıberedı. Osy şaiqasta Qojeke Jarylqasynūly, Orazymbet Qazybekov, Qūdaibersın Jauǧaşev, Jazylbek Serıbaev, t.b batyrlar erlık körsetedı.
Saryjazdaǧy Mergenbai batyr bır jyl tūrǧan üi
Batyrdyŋ tuystarynyŋ aituynşa, Mergenbai öz qolymen aqtar qūlatqan qyzyldar ükımetın qaita ornatty. Bäibışesı Jämilä Qorjynbaiqyzyn Almatyǧa audan atynan deputat etıp, delegattyqqa jıberıp (äiel teŋdıgı saiasaty beleŋ alǧan kezeŋ), artynşa OGPU-ǧa qyzmetke alyndy. Söitıp, Saryjaz äskeri komendaturasynda otriad komandirı qyzmetın atqardy. Sol tūsta äskeri komendaturanyŋ keŋsesı bolǧan tarihi ǧimaratta (surette) otbasymen bırge bır jyl tūrǧan.
(Mergenbaidai batyrdyŋ ızı qalǧan būl üidıŋ keiıngı tarihynan az-kem aqparat bere ketsek. 1990 jyldarǧa deiın būl ǧimarat psihologiialyq auytquy bar adamdardy emdeitın ortalyq (jyndyhana) boldy. Tarihşy Bekmahanov quǧynǧa tüsıp, Narynqolǧa jıberılu sebebı bar. Eger tarihşy mınez körsetıp, baǧynbaudy bastasa, ǧalymdy osy jyndyhanaǧa ötkızu jospary bolǧan. Iаǧni, būl ǧimaratta totalitarlyq jüiege qarsy qazaqtyŋ qanşama özgeşe oilaityn azamattary jatqan boluy mümkın).
Saqaimaityn auru...
«Halyqty teŋdıkke jetkızedı» degen Keŋes ökımetınıŋ piǧyly özgerdı. Kıl jalaŋaiaq kedeiler «Batyraq» ūiymyn qūryp, «Bai-qūlaq» dep öz aǧaiynyn İtjekkenge aidatatyn zaman tudy. Qolynda azyn-aulaq maly bar azamattar jappai tūtqyndala bastady. Būl jaittar batyrǧa oŋai tigen joq.
Eldıŋ auzyndaǧy äŋgımege qaraǧanda, Mergenbai öz qolymen ornatqan ökımetı el ışın büldırıp, bülınşılık jasap jatqasyn bar küşın jazyqsyz eldı qūtqaruǧa jūmyldyrady.
Mäselen, Uälıbai degen aǧaiynyna bır täulık ışınde 6 sentner jün salyǧy salynǧan. Uälıbai «bar qoiymdy soiyp, etın özderıŋ alyp, jünın jūlyp berıŋder» dep elge sauyn aitady. Bır täulıkte mūndai jündı tabu oŋai şarua emes. Mergenbai jūrtty ūiymdastyryp, körpelerın sögıp, aitylǧan būiryqty uaqytynda oryndatqyzady. Artynşa nemere ınısı Qūlataiǧa on tonna et ötkızu ükımı şyǧarylady. Mergenbai taǧy eldıŋ kömegımen salyqty keşıktırmei töleidı. Uälıbai men Qūlataidy qyzyl äsker sapynda jürgen Mergenbaidyŋ qūtqaruy «batyraqtardyŋ» bilık oryndaryna aryz jaudyruyna sep boldy.
Batyraqtar «Mergenbai bai-qūlaqtyŋ jaqtauşysy bolyp kettı» dep joǧarǧy jaqqa aryz jaudyryp jatqanda Mergenbai nauqastanǧan qyzyn Narynqoldaǧy därıgerge aparyp, öz otbasynyŋ qamymen jürgen edı.
Eldıŋ piǧylyn öz adamdary arqyly estıp: «Bızdıŋ el saqaimaityn auruǧa duşar bolypty» degen äigılı sözın aitady.
«Qyzym jazylsa – batysqa köşemın, jazylmasa – şyǧysqa köşemın» degen naqyl sözı de osy künderde auzynan şyǧyp, bükıl elge taraidy.
«Aspan asty – quys. Jan küiıtteuden basqa qairan joq» degen tämsılı de el arasyna tarap kettı.
Ūzaq batyrdyŋ aǧaiyndary qūda tüsken qyzy köz jūmǧan soŋ, Mergenbai tau-tasty panalap, eldı Qytai asyruǧa qamdana bastaidy. Osy tek qamdanudyŋ özı 18 adamnyŋ şeiıt ketuımen aiaqtalǧan.
El ışınde aitylatyn äŋgımelerdıŋ nobaiy osyndai...
«Mergenbai Jantai bandysynyŋ adamy»...
Endı Şaldinnıŋ Mergenbaidy qyzmetke qalai alǧany turaly aitqanyna (orys jazuşysy Oleg Muhinnıŋ deregıne süienıp) kezek bereiık.
Mergenbai bastapqyda şekara äskerınıŋ jylqysyn qarauşy bolyp ornalasady. Şaldinge jergılıktı bilık ötınış jasap «Mergenbai būryn bır baidyŋ jylqysyn baqqan adam» dep komotriadqa qyzmetke tūruyn sūraidy. Şaldin jergılıktı bilıktıŋ aitqanyna könıp, Mergenbaidyŋ qolyna qaru berıp, komotriadqa alady. Batyr şekaraşy qyzmetın öte jaqsy atqarady.
Osy tūsta OGPU tyŋşylary Mergenbaidy qyrǧyz batyry (bandysy) Jantai Omanovtyŋ (Jantai Omanovtyŋ qyzy Mergenbai batyrdyŋ äielı bolǧan) tyŋşysy ekenın, qyzyl äskerdıŋ barlyq josparyn aldyn-ala bandylarǧa habarlap kelgenın anyqtaidy. Jantai Omanovtyŋ äskerı Narynqoldaǧy zastavaǧa basyp kırgende, Mergenbai küzetşınıŋ közın joiyp, bandylardyŋ äskeri bekettı basyp aluyna jaǧdai jasamaq bolǧan-mys.
OGPU-dyŋ jendetterı tūtqyndauǧa şyqqanyn bılıp, Mergenbai tauǧa jasyrynady.
Şaldin qataŋ sögıs alyp, būrynǧy eŋbegı eskerılıp, qyzmetınde qaldyrylady.
Jantai Omanov «bandysy» bırneşe toptan qūralǧan edı. Olar bır uaqytta bırneşe jerde şabuylǧa şyǧa alatyn. Mergenbai şekara zastavalaryndaǧy ışkı jaǧdaidy, küzettıŋ qai mezgılde auysyp, äsker qai uaqytta demalatynyn jaqsy bıletın. Sondyqtan da, qyzyldarǧa Mergenbai toby eŋ qauıptı jau boldy. Osylaişa, būryn «keremet ız kesuşı», «komotriadtyŋ taŋdauly jolbasşysy», «keŋes qyzyl äskerlerınıŋ senımdı serıgı» dep därıptelgen Mergenbai bır-aq künde «bandy» atanyp şyǧa keldı.
Muhinnıŋ kıtabyndaǧy jait bızge bıraz tyŋ derektıŋ betın aşty. Bıraq, sol zamannyŋ yŋǧaiyna qarai bırjaqty jazylǧan jaidyŋ ras-ötırıgın anyqtau bızdıŋ mındet emes. Dese de, osy jerde Ködek aqynnyŋ Mergenbaiǧa arnaǧan dauysynda (joqtauynda):
«Qyrǧyzda Jaqsylyq pen Jantai batyr,
Solardyŋ qyzy edı bır qatynyŋ-ai!» delınetının oqyrman esıne sala ketkımız keledı.
Şitım oqiǧasy
1929 jyly Mergenbai batyr Ülken Qaqpaq şatqalyndaǧy qazır Şitım sai atalatyn tauǧa bekınıp, bükıl eldı Qytai asyrmaqqa daiyndalyp jatty. Bır künı Mergenbaidyŋ Qyrǧyz jerıne sauda jasauǧa jıbergen adamdary kelıp, äkelgen zattardy köruge bükıl tuys bır kiız üige jinalady. Syrtaǧy qarauyldary da oryndaryn tastap, üige kıredı.
Osyndai oŋtaily sättı kütıp jürgen orys äskerı tūtqiyldan şabuyl jasap, kiız üidıŋ syrtynan oq jaudyrady. Mergenbai batyr aldymen keregenı köterıp jıberıp, tomarşany qoiady da, ıştegı adamdardyŋ şyǧuyna kömektesetedı. Sosyn özı dereu qaraǧaidy panalap, äskerge toitarys berıp, atqylai bastaidy (Keibır derekter būl qyrǧyn kezınde Mergenbaidyŋ basqa jaqta bolǧanyn aitady).Mergenbaidyŋ özı de bar ekenın bılgen qyzyldyŋ soldattary şegınıp ketedı.
Şitım qyrǧyny qūrbandaryna qoiylǧan eskertkış tas
Şitım oqiǧasynda 18 adam köz jūmdy. Onyŋ jeteuı – şiıttei künäsız säbiler bolatyn. Qaza bolǧandardyŋ ışınde Mergenbaidyŋ äkesı Jamanköz (El Jamanközdı qasiettı kısı bolǧan desedı. Ol eger malǧa, iaki adamǧa tura qarasa, tıl tartpai ketedı-mıs. Sondyqtan da azan şaqyryp qoiǧan Janbolat aty ūmytylyp, Jamanköz atalyp ketıptı) de bar edı.
Sonymen bırge Şitım degen ana qyzymen bırge oqqa ūşqan. Şitım ana qyzyn köterıp, kiız üiden aman şyǧady da, qaşyp taudyŋ aŋǧaryna jetedı. Qyzyl äsker quyp baryp, säbiın kötere qaşqan anany (qyzymen bırge) atyp öltıredı. Ekı kün boiy qansyrap jatyp, köz jūmǧan ananyŋ ajalynan keiın ol jer «Şitım saiy» atalyp ketken.
Osy qyrǧynda Mergenbai batyr äkesı Jamanköz ben tuysy Şitım anadan bölek tuǧan bauyry Nesıpbek, aǧasy Bazarbaidyŋ ūly Ramazan sekıldı et jaqyndarynan aiyryldy.
«Mūsylman balasyna oq şyǧarǧan joqpyn!»
El arasynda Mergenbai batyrdyŋ qandai jaǧdai bolmasyn qazaq balasyna myltyq kezemegenı aŋyz bolyp aitylady. Özı de serıkterıne «Mūsylman balasyna oq şyǧarǧan joqpyn» dep ösiet aityp otyrady eken. Oǧan bır dälel keltırsek...
Belgılı publisist Mäken Äliasqarūlynyŋ «Zamana zardaby» atty kıtaby bar. Sol kıtapta Şitım oqiǧasynan keiıngı jailar baiandalady.
Jūrt «Şitımdegı jasyrynǧan jūrtty qyzyl äskerge habarlady» dep Äbılqasym Aqymjanovtan (Äbılqasymnyŋ jaularynyŋ taratqan qauesetı. Aqymjanov Partiianyŋ būiryǧymen şekara aspaq bolǧan eldı raiynan qaitaru maqsatynda ügıt jürgızgen. Keiınnen «Halyq jauy» dep aiyptalyp, Sıbırge jer audarylǧan. Mergenbai bastaǧan köşterdı Qytaiǧa ötkızıp jıberuge astyrtyn kömek bergen tūlǧa) öş almaq üşın Aşyly Qaqpaqqa attanady.
Mūny esti sala Mergenbai «Olar tüs aua jetkenşe, Äbılqasymdy özım-aq jailap qoiamyn. Jaman laqtyŋ qanyna qanşaŋ qol bylǧamaqşysyŋdar» deidı de atqa mınedı.
Mergenbai elden būryn kelıp: «Jaman bala, senı ajalǧa qimaimyn» dep Äbılqasymdy qaraǧaiǧa şyǧaryp jıberıp, özı qorǧap qalady.
Osy jaittan-aq Mergenbaidyŋ kınälı bolsyn, kınälı bolmasyn öz qanyna oq şyǧarmaǧanyn aŋǧaramyz.
Būǧan dälel retınde 1984 jyly «Qazaqfilm» tüsırgen «Aqyrǧy amanat» filmındegı Oraz mergennıŋ (El sol kinodaǧy Oraz mergennıŋ prototipı Mergenbai ekenın aitady) qyzyl äskerdegı qazaq jıgıtı men bır orysty tırı qaldyratyn siujetınen de baiqauǧa bolady. Sol kinodaǧy otriadtyŋ bastyǧy rölın somdaǧan qazaq jıgıtı bır diologynda Oraz mergennıŋ qolyna tüskenın, ony da bosatyp jıbergenın aitady.
Mūnyŋ bärı tegın emes bolsa kerek.
«Orys tasqa atady, Mergenbai basqa atady»...
Mergenbai Jamanközūly Şitım oqiǧasynan keiın eldı tüp qopara Qytai asyruǧa bırjola bekınedı. Şekara küzetken qyzyldardyŋ äskerıne toitarys berıp, az uaqytta ärqaisysynda 250-300 otbasy bar bırneşe köştı aman-esen Qytai jerıne erulep ülgeredı.
Qytaidyŋ şekarasyn küzetken qalmaq-sıbe äskerlerımen beibıt kelısımge kelıp, myltyqtyŋ auzyn jalap, serttesedı. Bastapqyda qalmaqtar köştı jasqap, aspanǧa ǧana oq jaudyryp, eldı şekaradan ötkızbeuge bar küşın salyp jatqandai syŋai tanytatyn. Köştı bastaǧan Mergenbai jasaǧy da oqty aiamai aspanǧa atyp, qyzyldardyŋ közın aldaityn.
Keiınnen qalmaqtar köştı tonauǧa qūnyǧyp, serttı būzdy.
Qytaiǧa qaşqan el «Orys tasqa atady, Mergenbai basqa atady» (Ködek aqynnyŋ öleŋınde de «Orystyŋ tasqa, Mergenbaidyŋ basqa atatyny» jazylǧan) dep auyzdan-auyzǧa aŋyz taratyp, Mergenbaidyŋ tūlǧasyn asqaqtatyp, qyzyldardyŋ qauqarsyzdyǧyn äigılep jatty.
Tarihşy Dosym Zıkıriia atasynan estıgen Şoǧansaida bolǧan bır şaiqas turaly bylai deidı. «Artymyzdan qyzyldyŋ äskerı tüstı. Alaida, bızdıŋ köşte äkelı-balaly ekı mergen bolyp edı. Atqan oqtary qūr ketpeitın, közdegenın qaǧyp tüsıretın asqan önerlı eken. Kezeŋge bekınıp tūryp ekeuı myltyqtaryn bır-bırden bosatqanda artymyzǧa tüsken äskerdıŋ bırtalaiy jer qūşty. Sodan qaityp olar bızge bettei almady. Al, Qytai jerıne ötkende köştı talauǧa kelgen sıbelerdıŋ de bırazyn jusatyp salyp, eldı aman alyp qaldy»...
Būl äkelı-balaly mergender Mergenbaidyŋ sarbazdary ekenı anyq.
Mergenbaidyŋ bauyrlaryn örteu häm eldı küştep köşıru oqiǧasy
Şitım oqiǧasynan soŋ, Merenbaiǧa şegıner jol qalmady. Ol bükıl halyqty tüp qotara Qytaiǧa asyryp ketu maqsatymen qazaq jıgıtterınen jasaq qūrdy. Öz bauyrlary Bazarbai, Bazarqūl, Toiǧūlylar mergendıgımen şaiqastarda közge tüsıp, qyzyl äskerdıŋ betın qaitarar äskerbasylarǧa ainalyp şyǧa keldı.
Qyzyldar qazaq batyrlaryn soǧysyp jeŋe almasyn bılgen soŋ, olardy astyrtyn joiu äreketımen älektene bastaidy.
Eldı köşıru üşın Mergenbaidyŋ ekı aǧasy Bazarbai men Bazarqūl bastaǧan batyrlar Töte asuynda otyrǧan elge kelıp, bır üide tynyǧyp ūiyqtap jatqanda aŋdyp jürgen qyzyl äsker üidıŋ syrtynan ot qoiyp, batyrdyŋ ekı aǧasyn örtep jıberedı.
1916 jylǧy köterılıste babalarymyz ūstaǧan qaru-jaraq. Mergenbai jasaǧynyŋ da osyndai qarularlary bolǧan.
Şitımdegı qyrǧyn men bauyrlarynyŋ şeiıt ketuı batyrǧa auyr tidı. Ol osy qaiǧyly jaǧdailardan soŋ, keibır könbegen eldı küşpen köşırıp äketuge mäjbür boldy. Öitkenı, maly kämpeskege tüsken eldı aştyq jailaitynyn, qazaqtyŋ tūiaq serpuge şamasy kelmei qyrylyp qalaryn batyr jaqsy bıldı. Sondyqtan da, Mergenbai kez-kelgen qazaq auylyna baryp, halyqty «batyraq, baisyŋ» dep bölmei, «Qytaiǧa köşesıŋ» dep talap qoia bastady.
Ol künderı Mergenbaidyŋ jasaqtary Qytaiǧa asatyn basty asulardy uysynda ūstap tūrdy. Han-Täŋırdıŋ bauraiyndaǧy joldardy bylai qoiyp, bükıl Jarkent öŋırınıŋ qyzyl äskerı Mergenbaidyŋ aty estılse, zastavaǧa tyǧylatyn edı.
Mergenbaidyŋ jasaǧy köşke maŋailaǧan qyzyl äskerdıŋ baskiımın (papaha) atyp tüsıredı eken. Būl – olarǧa jasalatyn eskertu.
Jasaqtan bölek, Mergenbaidyŋ özıne ǧana tän qyzyldardy kerı qaitaryp jıberetın täsılı bolǧan. Ol täsıldıŋ atauy – jūlqa atu. Mergenbai köz ılespes jyldamdyqpen qolyn jūlqyp jıberıp, myltyǧynyŋ şürıppesın basyp qalǧanda äskerdıŋ iyǧyna asqan qaruyn jūlyp tüsıredı-mıs. Qyzyl äskerdıŋ denesıne oq darytpai, asynǧan myltyǧynyŋ bauyn (remen) üzıp jıbergennen keiın şekaraşylardyŋ tūla boiyn ürei bilep, köşke bettei almai qalatyn bolǧan. Būl orysty aşulandyrmai, qorqytudyŋ täsılı edı.
Jergılıktı äskerden qairan bolmaǧan soŋ, Almatydan jäne basqa öŋırlerden «bandylardy» joiu üşın qyzyl äsker otriadtary üzdıksız jıberıle bastaidy. Mäselen, 1928-1930 jyldary Şelek audanynyŋ OGPU-ın basqarǧan maior Vihreev otriadymen kelıp, Mergenbai jasaqtarymen soǧysqan. Sol şaiqasta maior qaza tabady.
Qoş! Halyqty küşpen köşıru oqiǧasyna qaita oralaiyq. Būl jait bylai örbıgen. Aldymen halyqqa «köşesıŋ» degen Mergenbaidyŋ habary keledı. Oǧan könbese, ökımetten qalǧan azyn-aulaq malyn aidap äketıp otyrǧan. «Malyŋ Qytaida, özıŋ kelıp, ie bol» deidı eken elge. Maldyŋ artynan köşıp barmaǧan jūrttyŋ erjetıp qalǧan bır balasyn amanatqa alyp, amanattaǧy bala Mergenbai jasaǧyna sarbaz retınde qosylady. Būl tūsta Mergenbaidyŋ «Malyŋ üşın köşpeseŋ, balaŋ üşın köşesıŋ» deitın ūrandy sözı elge tarap jatty.
Jūrt maly men balasy üşın «batyraq» bolsa da Qytai asty.
Mergenbai batyr halyqty bai-kedei dep ekıge jarǧan keŋestık ideologiianyŋ qyzyl ūranyn osylai tas-talqan ettı. Keibır aŋyzdarda Mergenbaidyŋ 1916 jyldardaǧy jolmen qazaqty orystan müldem alysqa, iaǧni Qaşqarǧa äketudı de oilaǧany aitylady. Bıraq, baiaǧy aq nandy qoinyna tyǧatyn qandastardy oilap, «Qazaq Qaşqarǧa barsa, müldem sart bolyp keter» dep qoryqqan eken desedı.
Qyzyldardyŋ jeŋılısı
«Mergenbai batyr keŋestık ideologiianyŋ qyzyl ūranyn tas-talqan ettı» degen sözımızdı tarihşy R.Orazovtyŋ myna bır derekterı arqyly däiektei ketsek...
Şekaraly audan halqynyŋ Qytaiǧa jappai köşuı 1928 jylǧy bailardy tärkıleu nauqanynan bastalyp, 1933 jyldarǧa deiın jalǧasty.
Kegen audandyq Partiia komitetınıŋ (Narynqol 1936 jyly ǧana jeke audan bolyp bölındı) hatşysy Järdemalievtıŋ qoly qoiylǧan «Audannyŋ saiasi jaǧdaiy» turaly asa qūpiia qūjatta 1929/30 jyldarda sol kezdegı Kegen audanynda 15 194 qojalyq bolsa, 1930-1931 jyldary 2 259 qojalyq Qytai elıne asyp ketkenı jazylǧan. 1931/1932 jyldary qalǧan 12 940 qojalyqtyŋ 8 247-sı arǧy betke ötıp ülgergen. Iаǧni, qyzyldar «bandy» atandyrǧan Mergenbai, Jaqypberdı sekıldı qazaq oǧlandary Stalindık tärkıleuge häm keŋes saiasatyna jan-tänımen qarsy tūryp, audandaǧy qojalyqtyŋ 57-60 paiyzyn şekaradan ärı ötkızıp äkettı. Būl degenıŋız sol qojalyqqa ielık etıp otyrǧan halyqtyŋ 57-60 paiyzy Qytai asty degen söz (qūpiia qūjatta Qytaiǧa köşken halyqtyŋ sany körsetılmegen. Osydan-aq Keŋes Ükımetı üşın adamnyŋ mal qūrly qūny da, qadırı de bolmaǧanyn aŋǧaruǧa bolady).
Taǧy bır qyzyq derek keltıreiık. 1931 jylǧy mälımet boiynşa kommunistık partiiaǧa müşe – 26, partiia müşelıgıne ümıtker – 59, barlyǧy – 85 adam Qytaiǧa auǧan. Al, 1932 jyly kommunistık partiiaǧa müşe – 19, partiia müşelıgıne ümıtker – 28, barlyǧy – 47 adam Mergenbailardyŋ jolynyŋ dūrystyǧyn tüsınıp, tuǧan jerınen jyraqqa ketuge mäjbür boldy. Qarapaiym halyqty bylai qoiyp, kommunistık partiiaǧa müşe bolǧan adamdardyŋ Mergenbailarǧa erıp ketuı qyzyldar üşın auyr soqqy boldy.
1916 jyly Aq Patşa äskerıne bala bermeu üşın Qarqarada «Bala ölgenşe, şal ölsın» dep, bolys-biler köterılıs jasaǧany mälım. Ölkenıŋ resmi bilıgındegı bolystardyŋ halyq jaǧyna şyǧyp, Patşanyŋ jarlyǧyna qarsy tūruynyŋ kışıgırım ülgısı 1930 jyldarda jäne qaitalandy. Mäselen, Esekartqan auyldyq partiia ūiymynyŋ basşysy Ömıräliev, kolhoz töraǧasy, partiia müşelıgıne ümıtker Qotyrbekov, kommunist Daqsanov syndy azamattar bır künde 24 şaruaşylyqty bastap, Qytai asyp kettı.
Eger de şekaraly audan halqynyŋ 57-60 paiyzy Mergenbailarǧa erıp, Qytaiǧa köşıp ketpegende ne bolar edı?
Stalindık repressiia jyldary osy bır ǧana audannan 700-den asa adam «Halyq jauy» degen aiyppen aiyptalyp, türmege qamaldy. Onyŋ 112-sı (avtordyŋ anyqtauy boiynşa) atu jazasyna kesılıp, qalǧany jer audaryldy. Jer audarylǧandardyŋ köbı qyzyldardyŋ azaptau lagerlerınde köz jūmdy. Eger Mergenbaidai batyrlarymyz bolmaǧanda būl 700-den asa saiasi qūrbannyŋ sany ekı-üş esege eselenerı sözsız edı. Mūnyŋ syrtynda aştyq pen soǧystan qanşa qazaq qūrban bolaryn özıŋız baǧamdai berıŋız.
Qazan asuyndaǧy şaiqas
El arasynda Mergenbai batyrdyŋ ülken jetı köştı Qytaiǧa aman-esen alyp ötkenı turaly aŋyzdar aitylady. Joǧarydaǧy derekterge qaraǧanda, ol köştıŋ sany jetıden bırneşe ese köp boluy mümkın. Mergenbai 1930 jyldary Narynqoldy bylai qoiyp, Jarkent öŋırındegı qazaqtardy da şekaradan asyryp äketu operasiialaryn jasaǧan.
Būl jönınde orys jazuşysy Oleg Muhinnıŋ «Eŋbekşı halyqqa qyzmet etemın» atty derektı-hikaiatynda keŋınen baiandalady.
Oleg Muhin būl äŋgımelerdı İ.Golovin atty otstavkadaǧy polkovniktıŋ jäne basqa da oqiǧany közben körgen adamdardan jazyp alǧan. 1930 jyldarda Golovin Jarkent şekara otriady oqu-jattyǧu eskadronynyŋ komandirı bolyp jürıp, bırneşe märte Mergenbai jasaǧymen betpe-bet şaiqasqa kırgen.
Sonyŋ bırın qysqaşa baiandaiyq.
Golovin Jarkenttegı äskeri komendaturanyŋ basşysynyŋ tapsyrmasymen pulemet, granatometpen mūzdai qarulanǧan 12 äskermen eldı köşırıp äketıp bara jatqan Mergenbaidyŋ artyna tüsedı. Golovin äskerı Jarkent köşelerın şerulep ötıp, Joŋǧar Alatauyn betke alady.
Eskadronynyŋ komandirı Golovin öz estelıgınde: «Ol öte qauıptı, qatygez qarsylas edı. Mergenbai şabuyldy ärdaiym kütpegen jerden bastaityn. Özı soiqan oiyn jüzege asyra salyp, qūddy jerdıŋ astyna tüsıp ketkendei közden ǧaiyp bolatyn. Mergenbaidyŋ şekara maŋyndaǧy är auylda öz jansyzdary boldy. Ol sol jansyzdar arqyly qyzyl äskerden tönetın qauıptı aldyn-ala bılıp otyratyn. Onyŋ üstıne ol jer jaǧdaiyn öte jaqsy bıletın. Adam aiaǧy baspaityn taulardyŋ oi-şūqyry oǧan söz emes edı. Şabarman şekara zastavalaryna habar berıp, qosymşa küş şyǧyp bolǧanşa, Mergenbai ızın jasyryp ülgeretın. Ara-tūra onyŋ adamdary qolǧa tüskenımen, bız Mergenbaidyŋ özın ūstai almadyq» deidı.
Osyndai estelık aitqan Golovin Jarkentten şyǧyp, Lesnovkaǧa (qazırgı Taldy auyly) keledı. Mergenbai jasaǧy qyzyldardyŋ kooperativın talqandap, astyq jiǧan qoimany örtegenın estidı. Bıraq, eşqandai adam şyǧyny bolmaǧan.
Mergenbaidyŋ ızı qalǧan – Tyşqan tauy
Lesnovkadan 10 şaqyrym jerde ornalasqan taǧy bır auylǧa Mergenbai ız qaldyrǧan. Ondaǧy bar maldy aidap äketıptı. Sol auyldaǧy köşke ılese almai qalǧan bır şal: «Bızdı köşırıp äketuge köndırıp baqty. «Bolşevikterdıŋ sözıne erıp, Qūranǧa qarsy kelıp otyrsyŋdar! Alla jazalaidy, senderdı» dedı Mergenbai. Sosyn: «Eger köşten kım qalyp ketse, sonyŋ bärın atyp tastaŋdar» dep būiyrdy. Bız qoryqqannan artynan erdık» deidı.
Golovinnıŋ qaruly küşı Tyşqan tauynyŋ etegıne ılıngende aldarynan üş qyzyl äsker jolyǧady. Olar Mergenbaidyŋ Ösek özenın boilap, Tyşqan tauyna (surette) örlep ketkenın baiandaidy.
«Mergenbailardyŋ ızınen qalmauǧa bolar edı. Bıraq, bır qaptal tügel jar bolǧandyqtan köştıŋ aldyn orauǧa mümkındık bolmady. Köştıŋ ızımen jürgen edık, şatqalǧa kıre bere tūzaqqa tüstık. Amalsyz şegınuge tura keldı» deidı olar.
Tyşqan tauyndaǧy Qytaiǧa asuǧa bolatyn basty jolda Mergenbai ketıp bara jatqan soŋ, olardyŋ aldyn orau üşın Golovin öz josparyn qūrady. Ol jergılıktı jūrttan sūrap, Qazan asuynan assa ǧana Mergenbai jasaǧynyŋ aldynan tosyp aluǧa bolatynyn bıldı.
Şıldenıŋ özınde qar jatatyn Qazan asuynan atpen asu mümkın emes.
Golovin 1930 jyldyŋ 17 şıldesı künı attaryn arqanǧa bailap, qūzdan tömenge tüsırıp, sol asudan ötedı. Azyq-tülık artqan aty qūzǧa ketedı.
Olar sosyn özennen ötkel tauyp, taǧy bır asudy baǧyndyryp, Mergenbai köşırıp äketken köştıŋ üstınen tüsedı.
Mergenbai jasaǧyna pulemet söz emes edı. Būl joly qazaq sarbazdary tūŋǧyş ret auzynan ot bürıkken granatomettıŋ soiqan soqqysyn kördı. Sonda da şaiqas taŋ atqanşa jalǧasyp qazaq äskerı şegınuge mäjbür bolady. Golovin köşken eldı alyp, kerı qaitady.
Jarkenttı basyp alu operasiiasy
Oleg Muhinnıŋ derektı-hikaiatynda Qazandaǧy şaiqastan keiın Mergenbai Jamanközūly Jarkenttı basyp almaq bolǧanyn jazǧan.
Mergenbai Jarkenttegı äskeri komendaturany basyp alu üşın ekı jüz sarbazymen būrynǧydai Ösek özenı arqyly emes, Buraqojyr özenınen şekaradan ötıp, Qūlja kürejolyna qarai jaqyndaidy. Mergenbaidyŋ josparyn chekister tyŋşylarynyŋ küşımen aldyn-ala bılıp otyrǧan edı.
Oleg Muhinnıŋ kıtaby
Sondyqtan da, qyzyl äsker Mergenbai jasaǧyn ışkerı ötkızıp jıbergen soŋ, artynan tosqauyl qoiyp, Qorǧas, Basqūnşy, Altynköl zastavalarynyŋ äskerın şegıner jolyna bekındırıp ülgeredı.
Qyzyl äsker komandirlerı şekara zastavalaryna jergılıktı kommunisterden qūralǧan otriadtarmen adam qarasyn köbeitıp, Mergenbai jasaǧynyŋ közın aldap tūrǧan.
Mergenbai būl joryǧynda eşqandai auylǧa soqpaǧan. Özınıŋ kelgenın bıldırmeu üşın qolynan kelgen bar ailany jasap, äbden Jarkentke jaqyndaǧanda Qytai jerınde qalǧan äskerı tapa-tal tüste Basqūnşy jäne Qorǧas zastavalaryna şabuyl bastaidy. Mergenbaidyŋ oiy qyzyldar bar küşın zastavalarǧa attandyryp jatqanda Jarkenttegı komendaturanyŋ külın kökke ūşyru bolatyn.
Mergenbai jasaǧy äbden Jarkent maŋyndaǧy Eŋbekşı auylynyŋ tūsyna kelgende tūzaqqa tüskenın bıldı. Saqyldaǧan orys pulemetterı qazaq jasaǧyn qyra bastaidy. Kerı şegıner joldy Qorǧas, Basqūnşy, Altynköl zastavalarynyŋ äskerı jauyp tastap, ol jaqtan da töpelegen oqtyŋ astynda qalady. Bır jarym saǧat soǧysqannan keiın Mergenbai jasaǧy Şolaqai qūmyna qarai şegınıp ketuge mäjbür boldy.
Şaiqas aiaqtalǧannan keiın qyzyl äsker qol-aiaǧyn bailap, qymbat kiım kigen, basynda säldesı bar bır qazaqty komendaturaǧa äkeledı.
– Būl Mergenbaidyŋ naq özı, – deidı bıreuı.
Äskeriler sol adamnyŋ sözıne senıp, «Mergenbai Jamanközūlymyn» degen adamdy 2-3 ai tergep, Keŋes ökımetınıŋ Zaŋymen atu jazasyna kesedı (Osy joly Mergenbai jasaǧyndaǧy qolǧa tüsken bırneşe adam atylǧan). Bıraq, qyzyldar säldelı adamnyŋ Mergenbai emes ekenın arada bıraz uaqyt ötkennen soŋ ǧana bılıp, sanyn soǧyp qaldy.
Qyzyldardyŋ esepterı turaly...
1930 jyly Mergenbai jasaǧy Jarkenttegı äskeri otriadty talqandai almaǧan soŋ, qaitadan Han-Täŋırı bauraiyna oraldy. Öitkenı būl kezde qyzyldar qazaq pen qyrǧyzdy Qytai asyryp tūrǧan Dary Sadyqovtyŋ jasaǧyn joiyp, eldıŋ Qytaiǧa qaşuy qiyndap ketken edı. Sondyqtan da, Mergenbai eldı Qytaiǧa köşıru ısın jalǧastyru üşın tuǧan jerındegı joryqtaryn bastady. Ol joryqtar turaly kommunister bırjaqty aqparatty qarşa boratyp, joǧaryǧa jöneltıp, esep berıp jatty.
Mergenbai batyrdyŋ arhivtegı jeke qūjattary älı aşyla qoimaǧanymen, batyrdyŋ qyzyl äskermen bolǧan şaiqastary turaly (az bolsa da) qaǧazǧa tüsken derekter jeterlık. Sonyŋ bırneşeuın osy jerde aita ketsek.
Jarkent şekara otriadyna qarasty «Oiqaraǧai» şekara zastavasynyŋ 5 äskerı eldı köşırgen Mergenbai jıgıtterınıŋ aldyn tosyp almaq bolyp, Şuyrma Hasan tauynda atys bolǧan. Qyzyldardyŋ äskeri bölımın Qonyşev degen zastava basşysy basqarǧan. Orystardyŋ jazǧanyna qaraǧanda būl şaiqasqa Mergenbaidyŋ 12 sarbazy qatysqan. Ärine, jazbada aitylǧandai 12 sarbaz bolsa, olardyŋ qolynda – bes atar. Al, qyzyldarda – pulemet. Osy soǧysta jetı qazaq batyry şeiıt ketedı, beseuı tūtqynǧa tüsedı. Şekaradan asyp ketpek bolǧan eldı jusatyp salatyn orystyŋ Şirinkin degen qyzyl äskerı ajal qūşady.
Kommunisterdıŋ derekterınıŋ bärınde özderınıŋ erlıkterın asyra därıpteu baiqalady. Mäselen, eldıŋ aituyna qaraǧanda bır köşte ekı-üş mergen ǧana bolady eken. Solardyŋ küşımen el Qytai asyp otyrǧan. Al, qyzyl äsker pulemetpen kınäsız halyqty qyryp tastaityn. Sosyn, şeiıt ketken marqūmdardy tügel «Mergenbaidyŋ sarbazy» dep esep beretın-dı.
Jalpy sol künderdıŋ kartinasyn aina-qatesız körsetu üşın taǧy bır derektı alǧa tartaiyq.
1930 jyly Jarkent şekara otriadyna qarasty «Oiqaraǧai» zastavasynyŋ qyzyl äskerı Grigorii Miroşnichenko Mergenbai jasaǧymen bolǧan şaiqasta qaza tabady. 1932 jyly sol Grigoriidıŋ ınısı Nikolai qazaq sarbazynyŋ myltyǧyn tartyp alyp, atyp öltırgen. Osy oqiǧa arqyly kommunister «Nikolai Miroşnichenko aǧasynyŋ kegın aldy» degen sipatta ügıt jürgızgen.
Taǧy bır jaitty nazarlaryŋyzǧa ūsynaiyq.
1930 jyly Jarkent şekara otriadyna qarasty Esekartqan zastavasy basşysynyŋ saiasi ıster jönındegı orynbasary Nagornyi Aleksei Korneevich Narynqoldaǧy eŋbekşıler jinalysynan qaityp kele jatqan jolda Mergenbai sarbazdarynyŋ qolynan qaza tapqan. Qyzyldar Nagornyidyŋ ölımın «jai ǧana aldanyp qalǧanynan boldy» dep joǧaryǧa esep bergen.
1928 jyly Jarkent şekara otriadyna qarasty Esekartqan zastavasynyŋ basşysy Priadkin şekara būzǧan ekı qazaq jıgıtın öltırıp, bırın jaralap, özı de şaiqas kezınde qaza tapqany jazylǧan.
1932 jyldyŋ qazan aiynda Jarkent şekara otriadyna qarasty Esekartqan zastavasynyŋ bölım komandirı Gavriil Grigorevich Simonenko Mergenbai sarbazdarymen bolǧan şaiqasta jaralanyp, emhanaǧa jetkızılgen kezde qaza tapqan.
Qyzylşekara auyly maŋyndaǧy eskertkış
Osy şaiqastarda köz jūmǧan jüzdegen qazaq batyry atausyz qaldy. Al, eldı qynadai qyrǧan är qyzyl äskerdıŋ basyna belgıtas qoiylǧan. Sonyŋ bırı qazırgı Qyzylşekara auylynyŋ maŋynda (būl jerde būryn eskı zavtava bolǧan) tūr. 1932 jyly Şaldin onşaqty qyzyl äskerdı bastap, Qytai asqan eldı pulemettıŋ küşımen toqtatpaq bolady. Sol şaiqasta Mergenbai jasaǧynyŋ jıgıtterı Astrahansevtı ajal qūştyrdy.
Mūndai qaruly qaqtyǧystar öte köp bolǧany, olardyŋ bärınıŋ esebı arhivte qattalyp jatqany anyq. Ol qūjattardyŋ aşylar kezı alys emes. Dese de, pulemetpen qarulanǧan, bır mezette ondaǧan adamdy ajal qūştyra alatyn qaruly qyzyl äskerge ajaldan qaimyqpai tötep bergen babalar erlıgıne taŋdanbasqa şara joq.
Är köş saiyn ondap, tıptı jüzdep qyrylyp jatsa da, Mergenbai jasaǧy eldı tynyş elge köşırıp äketu missiiasynan bas tartpady. OGPU chekisterı būl tūsta Mergenbaidyŋ közın qūrtudyŋ türlı josparyn qūryp jatty. Ol jospardyŋ bırı äigılı «Han-Täŋırı» operasiiasy edı.
«Han-Täŋırı» operasiiasy
Köş. Saryjaz asuy
1931 jyldyŋ 26 şıldesındegı «Han-Täŋırı» operasiiasyn ıske asyru Narynqol äskeri komendaturasynyŋ basşysy Şaldinge ülken syn boldy. Ol osy joly Mergenbaidy öz qolymen ajal qūştyratynyn aityp, qyzyl äsker aldynda sert beredı.
«Han-Täŋırı» operasiiasy barysynda Şaldin bastaǧan Narynqol zastavasy men Narynqol Partiia komitetınıŋ hatşysy (Oleg Muhin äsırelep jıbergen. Dūrysy Chernenko äskeri komendaturanyŋ saiasi jetekşı (politruk) bolǧan) Konstantin Chernenkonyŋ qoly – oŋtüstıkten, Sümbe zastavasynyŋ basşysy Volosevich bastaǧan otriad – soltüstıkten soqqy beru ūiǧarylady.
Äskeri komendaturanyŋ saiasi jetekşı Konstantin Chernenko telefon arqyly Mergenbai jasaǧymen soǧysudyŋ şeberı sanalatyn Jarkent şekara otriady oqu-jattyǧu eskadronynyŋ komandirı Golovinmen aqyldasady. Golovin äsker sanynyŋ köp-azdyǧy eşteŋe şeşpeitının, mümkındıgınşe qyzyl äskerdı oŋtaily pozisiiada, iaǧni Mergenbai jasaǧynan biık jerge bekındıru qajettılıgın aitady.
300 üilı qazaqty köşırgen Mergenbai jasaǧy Qaqpaq aŋǧaryn boilai joǧary örlegende būlardyŋ soŋyna mūzdai qarulanǧan 30 şekaraşy tüsedı.
Endı Janbolat Auypbaev aǧamyzdyŋ osy oqiǧa turaly jazǧan deregın qysqartyp, öz nūsqamyzda nazarlaryŋyzǧa ūsynaiyq.
Mergenbai bastaǧan qol qyzyldarmen atysyp, qyrǧyz jerıne ötıp ketedı. Arǧy jaqtan qyrǧyz äskerımen şaiqasu qaupı töngen soŋ, qaita qazaq jerıne qaituǧa mäjbür bolady.
Mergenbai bastaǧan köş Qaqpaq aŋǧaryna tüsıp, Saryqolatqa jetıp, odan Bozymbai saiyna keledı. Artynan qalmai kele jatqan Şaldin men Volosevichtıŋ qoly ekı jaqtan tysqyryp, Mergenbaidyŋ köşın Tūiyqaşaǧa tıreidı. Basqa barar jerı qalmaǧan köş Tūiyqaşamen örlep otyryp, Asutörge keledı de qos qaptaly qalyŋ qar, qarsy betkeiı kök mūz Mūzdauannyŋ şatqalyna baryp tyǧylady. Şatqalǧa kıretın jalǧyz jol bar, al mūzdy asudan ary ötıp ketu mümkın emes.
Mergenbai aldymen qolynda qaruy bar 18 adamdy köşten ekı şaqyrymdai jerdegı şoŋǧal tasty müiıske tosqauylǧa qoiady. Sodan soŋ eptı, qimyly şiraq degen 30-40 jıgıttı taǧy da ırıktep alyp, qoldaryna balta, şot beredı de dereu asudyŋ mūzdy qaptalynan adamnyŋ aiaq ūşy tūratyndai kertpeş-kertpeş oiyq jasauǧa jūmyldyrady. Al qalǧan qatyn-qalaş, bala-şaǧaǧa komotriad kelıp qalmai tūrǧanda sai tabanyna baryp, mol ǧyp otyn jinap äkeluge ämır beredı. Qaşqyndar köşı qu jandary üşın osylai arpalysyp jatady.
Būl kezde şatqal auzyna jaqyndaǧan Şaldin äskerın mergender toby alystan jasqai atyp, sai auzyna maŋailatpai qoiady.
«Qaşqyndardyŋ osynşa adam, osynşa malmen aq qar, kök mūz japqan myna tūiyq saida jata beruı mümkın emes. Ekı-üş künnen keiın olar jaǧarǧa otyny, mal jaiar örısı häm ışerge tamaǧy joq (Mergenbai köşken elge aldyn ala «tüimeş» daiyndatatyn bolǧan. Iаǧni, maldyŋ etın şala pısırıp, qarynǧa salyp alady. Osyndai qiyn sätte sol tüimeştı bır qainatyp jıberıp, äsker de, el de jürek jalǧaityn bolǧan) jerden özderı de bezıp şyǧyp, bızge kelıp berıledı. Sondyqtan sol sättı asyqpai küteiık», – dep qyzyl äsker şatqal auzyna bekınıs jasap kütedı.
Mergenbai jasaǧy qarly asuǧa aldymen ekı qatar etıp adam aiaǧy tūrarlyq oiyqtar jasap şyǧady. Sodan soŋ sol baspaldaqtardyŋ ortasyndaǧy aşyq jerdıŋ ūzyna boiyna köştegı kiız üilerdıŋ tuyrlyǧyn kesıp-kesıp, mūzǧa syrǧymaityndai etıp jabulaidy. Sol «kiız soqpaqpen» mal da, adamdar da arǧy betke aman-esen ötıp ketedı.
El auzynda Mūzdauan Mergenbaiǧa ötkel bergende bır aqsaqal men qomy tömen bolyp qalǧan bır tüie ǧana şyǧyn bolǧany aitylady.
Al, qyzyldar A.K.Volosevich (Sümbe zavtavasynyŋ janyndaǧy mazary turaly joǧaryda jazdyq), V.V.Saenko atty ekı äskerınen airylyp, V.İ.Petrov auyr jaralanady. Osy qaza tapqan ekı soldattyŋ bırınıŋ şala-jansar jany şyqpai jatqan eken. Onyŋ myltyǧyn aluǧa barǧan Ömırbai degen batyrdy sol äsker atyp jıberıp, şeiıt ketedı.
Şaldinnıŋ qyzyl äsker aldynda bergen sertın oryndai almaǧan būl jeŋılısı kommunisterge auyr soqqy boldy. Keŋes ükımetı sol künderı Qytai memleketıne nota joldap, Mergenbai alyp ötken 300 üidı qaitaryp beruın talap ettı.
Şaldinnıŋ şäşkesı
Mergenbai qoly Qytaiǧa köştı aman jetkıze salyp, elu şaqty sarbazymen qaitadan şekaradan berı ötedı. Köşte qalǧan bırer sarbaz bır apta demalǧannan keiın ǧana ışkerı köşuge daiyndala bastaidy. Būl kezde Keŋes ükımetınıŋ Qytaiǧa joldaǧan notasynda aitylǧan tapsyrmany oryndau üşın şekara küzetındegı qalmaq-sıbe äskerı köşke tūtqiyldan şabuyl jasaidy. Eldı tonap, bırneşe adamdy öltırıp, köştı Narynqolǧa bır-aq aidap äkeledı.
Aidap äkelgen eldı Şaldin atqoraǧa qamap, tergei bastaidy. Mūny estıgen Mergenbai tün ışınde Narynqolǧa astyrtyn kırıp, Şaldinmen betpe-bet kezdesedı. «Tūtqyndary dereu bosatpasaŋ, Narynqoldaǧy bekınısterıŋnıŋ külın kökke ūşyramyn» deidı de şai ışıp otyrǧan şäşkesın atyp tüsıredı.
Mergenbai būl oqiǧa turaly: «Būryn dämdes bolǧan adam edı, ölımge qimadym» degen eken (Būl oqiǧanyŋ «Mergenbai özennıŋ arǧy jaǧynda tūryp, Şaldinnıŋ su ışıp tūrǧan şäşkesın atyp tüsırgen» degen nūsqasy da bar).
Mergenbaidan qoryqqan Şaldin tūtqyndardy tızımdep, bır-bırden bosata bastaidy. Osy kezde el arasynan bır satqyn şyǧyp, Mergenbai jasaǧyndaǧy sarbazdardyŋ öte az qalǧanyn, Narynqoldaǧy zastavany qiratuǧa şamasy jetpeitının habarlaidy. Mūny estıgen Şaldin tūtqynǧa tüsken Mergenbai sarbazdaryn Jarkentke aidatyp jıberedı. Ömırbaidyŋ kegın alǧan sarbazdy Jarkentegıler aiuandyqpen azaptap öltıredı.
«Han-Täŋırı» operasiiasyndaǧy sätsızdıkten keiın Şaldin qataŋ sögıs alyp, taǧy qyzmetınde qaldy. Bıraq, mūnan keiıngı şaiqastarda da Mergenbai jasaǧyna qauqar tanyta almaǧan soŋ, onyŋ ornyna Kaloev degen ūlty osetin azamat taǧaiyndaldy.
Kaloev qyrǧyny
Äigılı Konstantin Chernenkonyŋ (Mergenbai jasaǧyn talqandai almaǧan Konstantin Chernenko keiın Qorǧasta Bekmūratov jasaǧyn joiyp, qyzmetı jedel ösken. Ol 1984 jyly KSRO Joǧarǧy Keŋes Prizidumynyŋ töraǧasy bolyp, Keŋester Odaǧyn basqardy) Kaloev turaly aitqan äŋgımesıne kezek bersek.
Konstantin Chernenko - 1984-1985 jyldary KPSS OK Bas xatşysy jäne KSRO Joǧarǧy Keŋesı Prezidiumynyŋ Töraǧasy boldy.
Chernenkonyŋ jas kezı
Bızdıŋ bıluımızşe, Kaloev kele sala Qytaiǧa qaşqan eldı aiamai qyryp, aty şyqqan edı. Ol turaly üzeŋgıles dosy Chernenko: «Bır künı Kaloev Mergenbai jasaǧy şekarany būzyp ötkenın habarlap, dabyl qaqty. Bız oǧan jer jaǧdaiyn jaqsy bılmeisız. Būl şaiqasqa barmai-aq qoiyŋyz» dedık. Ol bızdıŋ aitqanymyzǧa könbedı. «Menıŋ qasymda jer jaǧdaiyn bıletın qyzyl äskerler bolady. Mūndai sätte qol qusyryp otyra almaimyn» dep otriadty özı basqardy.
Kaloev būrynǧy Şaldin sekıldı atys bolyp jatqan jerge töte barǧan joq. Men bastapqyda komandirdıŋ bar bolǧany üş şekaraşy atysyp jatqan jerge bırden kömekke barmaǧanyn tüsıne almadym.
Söitsem, ol Terıskei Alatauǧa töte tartyp, Mergenbai jasaǧynyŋ aldyn oraudy oilapty (alda köş ketıp bara jatqan). Bız Mergenbai jasaǧynyŋ tu syrtynan kelıp soqqy berdık. Būl şaiqas bır täulıkke sozyldy. Mergenbai äskerı sytylyp ketetın jol taba almai qinaldy.
Ekı jaq ta oqty köp şyǧyndamai atysty. Oq därı tausylyp, şaiqas aiaqtalǧan soŋ, bız ölgenderdıŋ süiegın sanadyq. 30 bandy tıl tartpai ketıptı. Mergenbaidyŋ jaraly jetı äskerın qolǧa tüsırdık. Bızden bırde bır adamnyŋ şyǧyny bolǧan joq» deidı.
30 bandy degenı qyzyldardyŋ ozbyr saiasatynan qaşqan qarapaiym halyq bolatyn. Bügıngı tılmen aitqanda, bosqyndar edı.
«Qaŋǧyǧan oq»
Mergenbaidy Kaloevtıŋ qyrǧyny da toqtata alǧan joq. OGPU chekisterı Mergenbaiǧa qazaqtyŋ öz ışınen şyqqan adam bolmasa, qyzyl äskerdıŋ şamasy jetpeitının anyq aŋǧardy. Qyzyldar 2-3 jyl boiy «Mergenbaidy qolǧa tüsıremın» dep qanşama äskerınen airyldy. Eldıŋ teŋ jarymynan astamy Mergenbai syndy batyrlardyŋ küşımen Qytai asyp kettı. Sondyqtan da, qyzyldar Mergenbaidyŋ közın joiu üşın arnaiy jansyzdardy jıberudı jiılettı.
Batyrdyŋ ainalasyndaǧy adamdardyŋ eşqaisysy da Mergenbaidyŋ atyn atamaityn. Mergenbai özıne astyrtyn qater tönuı mümkın ekenın bılıp, jūrtqa «Menı Amanjol dep ataŋdar» deidı eken.
Qūrmanjan köpırı maŋynda Mergenbai jerlengen jer
1932 jyldyŋ küzınde Mergenbai batyr Oiqaraǧai tauymen taǧy bır köştı bastap, Qytaiǧa aman alyp ötedı. Köşke Jabyr qyrqasynan asa bergende aryp-aşqan ekı jıgıt kelıp qosylady. Äŋgıme törkınıne qaraǧanda olardyŋ da oiy şekara asyp ketu eken. Jūrt būl ekeuınen küdıktenbeidı, qaita müsırkep qatarlaryna qosyp alady.
Köş taŋ ata Hasan qiiasynan ötıp Qytai jerıne aiaq basady da, Tekes özenı maŋyna kelgende qalmaqtardyŋ tosqauylyna tap bolyp, atys bastalady. Şaiqasta Jükebaidyŋ ūly (Kerımbala apanyŋ ūly) Nūr oqqa ūşady. Mūny körgen Mergenbai: «Qap, myna it qalmaqtyŋ qapyda bıreudıŋ jalǧyzyn jairatqanyn-ai... Atyŋdar, aiamaŋdar käpırlerdı! Qyryŋdar» dep jauǧa qarsy bes oq şyǧaryp, köştı bır ainalyp, qoramsaǧa qol salǧanda, tu syrtynan ekı ret oq atylady. Oq jotadan tiıp, qarnyn jaryp şyqqan. Batyr tılge kelmegen küiı jürıp ketedı.
Sūmdyǧy sol, ajal oǧynyŋ aldynan emes, artynan oraǧytyp kelgenı edı. Tu syrty degen söz – köş, köştıŋ ışı emes pe? Jūrt osy künge deiın būl qazany, elden üdıre auyp bara jatqan köşke Jabyr qyrqasynan kezdeisoq qosylǧan ekı jıgıtten köredı. Būlar «OGPU-dıŋ ädeiı daiyndaǧan jansyzdary edı» desedı.
«Qazaqty kommunisterdıŋ ozbyr saiasatynan araşalap qalam» degen asyl erdıŋ aqtyq demı 49 jasynda Tekes özenınıŋ boiyndaǧy Qūrmanjan köpırı maŋynda mäŋgılıkke üzıldı.
Ülkender qandas, rulas aǧaiynnyŋ arasy bülınbesın degen nietpen «Mergenbaiǧa Tekes boiyndaǧy şaiqasta qaŋǧyǧan oq tiıp, şeiıt ketıptı» desedı. Sodan bolar, qaŋǧyǧan oqtyŋ qazaqty qandai oǧlanynan aiyrǧanyn bız älı de baǧamdai alǧai kelemız.
Söz soŋy
Qūdaibergen Mergenbaiūly Jamanközov
Mergenbai batyr turaly äŋgımelerdı aituǧa jinalǧan tuǧan-tuys
Men osy maqalany jazar aldynda Raiymbek audany Tekes auylynda tūratyn qazaqtyŋ Mūzdauanyna ainalǧan batyrdyŋ ūly Qūdaibergen aqsaqaldyŋ şaŋyraǧyna soqtym. Batyrdyŋ tuystary jinalyp, maǧan özderı bıletın bıraz äŋgımenı aityp berdı.
Qūdaibergen aqsaqalǧa äkesı Mergenbaidyŋ oq tesıp ötken beşpetınıŋ jūrnaǧynan yrym jasap kiım tıgıp bergen eken. Sol beşpettı kigen 2-3 jastaǧy säbi qazır toqsannan asypty. Aqsaqaldyŋ maǧan äŋgıme aituǧa küiı bolmady. Bıraq, Mergenbai batyrdyŋ jürıp ötken soqtyqpaly-soqpaqsyz jolyn Qūdaibergen aqsaqaldyŋ janarynan körgendei äserde boldym.
Tüiın
Ūly dalanyŋ eŋ biık nüktesı Han-Täŋırı maŋyndaǧy Mūzdauannyŋ qoinauy tolǧan adam süiegı... Eger Mergenbailar tırı bolsa, ol asuda mūnşa halyq qyrylar ma edı? Menı osy sūraq mazalaidy...
Mergenbaidyŋ ruhy Han-Täŋırıdei asqaq edı. Ol – kommunistık-totalitarlyq jüiege Mūzdauan sekıldı ötkel bermes asu boldy.
Ol Asu qazaq degen halyq barda kün sanap asqaqtai beredı....
10 qaŋtar, 2019 jyl
(ǧūmyrbaiandyq esse)
Mergenbai Jamanközūlynyŋ tuǧanyna 135 jyl toluyna orai Ūly dalanyŋ eŋ biık nüktesı Han-Täŋırı maŋyndaǧy Mūzdauannyŋ qoinauy tolǧan adam süiegı... Qysta sol Mūzdauannyŋ qar-mūzy jüzın jasyrǧan, jazda qasat qar jıpsıgende betı aşyq qalatyn köp qaŋqa kımdıkı? Ol – menıŋ babalarym, ol – menıŋ analarym... Babalarym men analarymdy ǧana emes, besıktegı balany da, qalt-qūlt etken şal-kempırdı de Mūzdauan jūtqan. Joq, qatelesesız! Ol sansyz halyqty qynadai qyrǧan Mūzdauan emes – Keŋes ükımetı. Qyzylköz kommunisterdıŋ şeŋgel-ideologiiasynan qaşqan qazaq Mūzdauannyŋ qoltyǧyna tyǧyldy. Qormaly joq qara halyqty qyzyl jendetter qyryp saldy. Osydan bar bolǧany 90 jyl būryn keŋestık totalitarlyq noqtaǧa basy syimai, Qytaiǧa qaşqan myŋdaǧan qazaqtyŋ şaşylǧan sol süiegınıŋ qūnyn sūrauşy bar ma, bügınde?!. Älqissa... Qoş! Ötkennıŋ qūnyn daulauşy, keiıngı ūrpaqqa keşegı qanqūily jyldardyŋ tauqymetın ūqtyruşy basqa emes, sol ölkenıŋ resmi bilıgı häm öz azamattary boluǧa tiıs-tı. Şekara ötınde myŋdap qyrylǧan qazaqty zaualdan araşalap almaq bolǧan batyrlar turaly üzdıksız ızdenıs jasap, tasqa qaşau da aldymen Narynqoldan bastaluy kerek edı. Bıraq... Bıraq eskı seŋ älı būzylmapty. 2018 jyldyŋ 17 qaraşasynda Almaty oblysy Raiymbek audanynyŋ «Han-Täŋırı» gazetınde qazaqtyŋ basyna äŋgırtaiaq oinatyp, qynadai qyrǧan A.K.Volosevich, V.İ.Petrov, V.V.Saenkolardy – erjürek batyr, olarǧa toitarys bergen Mergenbai Jamanközūlyn qaraqşy atandyrǧan maqala jariia bolyp kete jazdady.
«Han-Täŋırı» gazetınıŋ Facebook paraqşasynda jariialanǧan mätın
Altai men Atyraudyŋ arasyndaǧy qazaqtyŋ ūlanǧaiyr Ūly dalasy Prezident maqalasynyŋ mänın ūǧyp, «Ruhani jaŋǧyryp» jatqanda ruhani tūrǧyda tülei almai otyrǧan gazetke de, ony jazǧan avtorlarǧa da der kezınde qarsylyq körsettık. Baspada basylǧaly tūrǧan gazet tüzetıldı. Basylym halyqtan keşırım sūrady.
Osy bır ūiatty oqiǧadan keiın sanaǧa sıŋgen keŋestık ideologiiadan älı de azat bola almai otyrǧanymyzdy aŋǧaryp, jūrtty säl de bolsa «ruhani jaŋǧyrtu» üşın Mūzdauanda şeiıt ketken myŋdaǧan qazaq, sol qazaqty qūtqaru jolynda şybyn janyn şüberekke tüiıp, qanmaidanǧa kırgen batyr Mergenbai haqynda özım bıletın bıraz jaidy jazbasam bolmaitynyn ūqtym.
Obelisk-mazar haqynda...
«Han-Täŋırı» gazetınde jazylǧan Volosevichtıŋ mazaryn bala kezden körıp östım (tömendegı surette). Şaǧyn ǧana eskertkıştıŋ topyraǧyn qopsytyp, ai saiyn qorşauyn sylap-boiau şekara beketı äskerlerınıŋ mındetı ıspettı edı. Tas belgınıŋ basynda bes jūldyzdy temır tūratyn. Azattyq alǧanǧa deiın ol bes jūldyz qyzyl tüske boialatyn. Täuelsızdıkten keiın ol kök tüstı bes jūldyzǧa ainaldy (soŋǧy jyldary qaitadan qyzylǧa boialyp jür). Bar özgerıs – osy. Bızdıŋ eldegı Ūlttyq qauıpsızdık komitetıne baǧynyşty Şekara qyzmetı salasy ruhani tūrǧyda tüstı özgertıp qana tüledı.
Keŋes kezındegı obelisk
Eskertkış tastyŋ qazırgı suretı
Tıptı, osy bır mazardy qasterlep, qūrmet körsetu älı de toqtaǧan joq.
Men būryn äkemnen:
– Būl kımnıŋ mazary? – dep sūrauşy edım.
– Baiaǧyda Qytaiǧa qaşqan eldı aiausyz qyrǧan zastavanyŋ basşysy bolypty. Sony Mergenbai batyr ebın tauyp jer jastandyrǧan eken, – deitın ol (Volosevichtıŋ qaza tabuy turaly tarihty keiınırek jazatyn bolamyz).
Men sodan berı Mergenbai batyr jaiynda aitylǧan är aŋyzǧa qūlaǧymdy türe jüretın boldym. Keiınnen klassik jazuşy Berdıbek Soqpaqbaevtyŋ Mergenbai turaly roman jazu üşın el-auzyndaǧy aŋyz äŋgımelerdı jiǧanyn estıp, batyr tūlǧasyna degen qyzyǧuşylyǧym tıptı artty. Keŋestık jüie bolmaǧanda Berdıbek ol romanyn sözsız jazar edı. Ol roman qaǧazǧa tüsse, bügın aramter bolyp būl jazbany şimailamas edım. Qoş!
Mergenbaidyŋ esımınıŋ qoiylu tarihy
Berdıbektıŋ roman arnaǧysy kelgen qai Mergenbai? Tarihtan az-kem habary bar adam osy sūraqty töte qoiary anyq.
Han-Täŋırı öŋırınde Alaşqa aty mälım ekı Mergenbai ömır sürdı. Bırı bolys, küişı – Mergenbai Erdeneūly. Ol – toǧyz äiel alyp, ūrpaǧy ruly elge ainalǧan, qalmaqpen de, qyrǧyzben de şaiqasyp, batyrlyǧymen artynan qily aŋyz ertken tūlǧa.
Ekınşısı – bız söz etıp otyrǧan Mergenbai Jamanközūly. Berdıbektıŋ taŋdauy Mergenbai Jamanközūlyna tüskenı anyq. Öitkenı, jazuşy aǧamyz Jamanközūly Mergenbaidyŋ erlıkterın közben körgen qanşama aǧaiynmen tanys-bılıs boldy.
Eldıŋ aituyna qaraǧanda Mergenbai batyr düniege kelerde (1884 jyl)Jamanközdıŋ äielın bırneşe kün tolǧaq qysyp, qatty qinalsa kerek. Sol künderı jolauşylap Jamanköz auylyna Mergenbai Erdeneūly kelıptı. Ejelgınıŋ saltymen batyr tolǧaq qysqan äiel jatqan üidıŋ syrtynan qamşymen «şyq, şyqtap» alastaǧanda şekesı torsyqtai ūl tuypty-mys.
El «batyrdyŋ qasietınıŋ arqasynda aman-esen düniege keldı» dep qyzyl-şaqa säbige yrymdap Mergenbai degen at qoiǧan. Jūrttyŋ tıleuın Qūdai berıp, Mergenbaidyŋ aty bala kezınen-aq el auzyna ılıgedı.
Ostaşkinnıŋ marapaty
«Bala kezden aty şyqty» degendı däleldeu üşın myna bır derektı alǧa tartamyz. El auzynda Saryjaz äskeri komendaturasynyŋ basşysy Şaldinmen Mergenbaidyŋ qalai tanysqany jönınde aŋyz saqtalǧan.
Mergenbai baǧyp jürgen jylqysyn suǧaru üşın taudan Qaqpaq özenıne tüsedı-mıs. Özenge kelse, qos at jekken arba su ışınde qairaŋdap tūr eken. 4-5 qyzyl äsker atty arbany sudan şyǧara almai, äbıgerlenıp jatady. Mergenbai özenge tüsedı de, beluardan suǧa batqan arbany iterıp jaǧaǧa şyǧarady. Qyzyl äskerdıŋ komandirı dala qazaǧynyŋ joiqyn küşıne tamsanyp: «Mynau naǧyz batyr eken» dep arqasynan qaǧady.
Şaldin men Mergenbai osy oqiǧadan keiın tös qaǧystyryp, dos bolypty. Şaldin Mergenbaidy otriad komandirı etıp, şekara qorǧau qyzmetıne alypty.
Aŋyz tübı – aqiqat. «Halyq aitsa, qalt aitpaidy»... Bıraq, sol «aqiqattyŋ» naq sipaty qandai?
Mergenbaidyŋ Vladimir lentasy häm kümıs medalmen marapattalǧany turaly qūjat (44-qor. 1 tızbe, 1735-ıs, 17 paraq. Derek tarihşy R. Orazovtyŋ jeke qorynan alyndy).
Bızdıŋ bıluımızşe suǧa ketken arbany qūtqaru erlıgın Mergenbai Jamanközūly 19 jasynda, iaǧni 1903 jyly Aq Patşa taqtan taimai tūryp jasaǧan. Patşa äskerı bolystyqtardyŋ qūjatyn arbaǧa tiep, Jarkentke apara jatqan kezde Qaqpaq özenınıŋ suy tasyp, ötkel bermeidı. «Sudan arbany ötkızemız» dep jürıp, äskeriler qaza tabady. Patşa äskerıne Düişe Sūltanov (qyrǧyz) pen Mergenbai Jamanközov kömektesıp, memlekettık maŋyzy bar qūjattardy özennen aman-esen ötkızıp beredı.
Osy erlıgı üşın Jetısu oblysy äskeri vise-gubernatorynyŋ jarlyǧymen Mergenbai Jamanközūly marapatqa ūsynylady.
Mergenbaidy marapatqa ūsynǧan vise-gubernator Pavel Petrovich Ostaşkin
Ostaşkinnıŋ qoly qoiylǧan osy marapat Mergenbaiǧa tigen soŋ (Mergenbaiǧa marapatpen qosa aty-jönı jazylǧan besatar myltyq tartu etılgen), el ony «batyr» atap ketken.
Būl oqiǧany el aŋyzǧa ainaldyryp, Keŋestık kezeŋde bolǧandai etıp özgertıp jıbergen. Keŋes ükımetı Narynqolǧa ornaǧan 1918-1920 jyldarda Mergenbai batyrdyŋ ataǧy alty qyrdan ary asyp, esımı estılse, qalmaqtyŋ jylaǧan balasy (būl tūsta türlı barymta şaiqastary bolyp tūrǧany belgılı) uanatyn uaqyt edı. Şaldinnıŋ arqadan qaǧuyna batyr ol kezde mūqtaj emes bolatyn. Keŋes Ükımetı Narynqolǧa tuyn tıkken tūsta Mergenbai Han-Täŋırdıŋ kökjalyna ainalyp, eldı uysynda ūstap tūrdy.
Bıraq, aŋyzdyŋ jalpy sūlbasy men derektık qūjat arasy tym alşaq emes. Ekeuınde de arba suǧa ketken, ekeuınde de batyr atanǧany aitylady. Bız arhivtık derekke süienıp, aŋyzdy aqiqatqa ainaldyryp otyrmyz.
Şırkeudegı mazaq
Qaitadan Patşa uaǧyna oralaiyq... Janbolat Auypbaev aǧamyzdyŋ «Tian-Şannyŋ kovboiy» atty äigılı maqalasy bar. Sol maqalada aitylǧan jaidyŋ sūlbasy mynau (bızdıŋ nūsqa boiynşa)...
1872 jyldan bastap Reseiden qazaq jerın otarlau üşın kelgen qaraşekpen orystar qūiqaly jer Narynqolǧa «Ohotnichii» atty bekınıs salyp, ornyǧady. 1904-1906 jyldarǧa taman qaruly orystar küşeiıp, bekınıs maŋyna jaqyndaǧan, özennen su almaq bolǧan qazaqtardy atyp tastaityn oqiǧalar bolǧan. Otarlauşylardyŋ zorlyq-zombylyǧyna şydamaǧan qazaqtar Ūzaq (Sauryqūly)batyrǧa şaǧymdana bastaidy.
Ūzaq batyr aqsaqaldarmen aqyldasyp, orystardy jönge saludy Mergenbaiǧa tapsyrady. Köp bolyp küş körsetse, Vernyi (Almaty) men Prjevalskıden (Qaraqol) jazalauşy otriad şyǧyp, el qyryluy mümkın. Sondyqtan da, «el ışındegı bır tentektıŋ sotqarlyǧy» dep aqtalu üşın de öte maŋyzdy operasiiany Mergenbai jalǧyz özı jasauǧa bekidı.
Mergenbai batyr Pasha meiramy künı (orystardyŋ bärı şırkeuge jinalǧan bolatyn) ekı oq şyǧaryp şırkeudıŋ aǧaş-kresınıŋ byt-şytyn şyǧarady da, toǧaiǧa kırıp, közden ǧaiyp bolady. Qaidaǧy bır «basurmannyŋ» osynşalyq basynǧanyna orystar namystanyp, ertesı qazaqtardy jazalau üşın joryqqa attanbaq bolady.
«Joryq aldynda qūlşylyq etemız» dep otyz şaqty äsker şırkeuge kırgende jaqyn maŋda aŋdyp jürgen Mergenbai mamaǧaşta bailauly tūrǧan attardyŋ şylbyryn kezdıkpen qiyp, qalyŋ jylqyny ötkelge qarai dürkırete aidai jöneledı.
Mergenbai batyrdyŋ aǧaş-krestı atyp tüsırgen şırkeu osy... Būl şırkeu keiınnen örtenıp ketken.
Şırkeu töbesındegı krestı atyp tüsıru… Joryqqa mınetın attardy er-tūrmanymen aidap äketu… Osynyŋ bärın ıstep jürgen bır ǧana «dikar»… Al olardyŋ mūnda 10-y nemese 20-sy kelse ne bolmaq? Osyny oilaǧan orystar qazaqqa jönsız soqtyǧudy qoiǧan eken.
Sıbe-qalmaqtarmen şaiqas
Mergenbai tekşesı
Mergenbai Jamanközūly turaly hikaiaǧa bergısız äŋgımeler öte köp. Sonyŋ bır-ekeuın ǧana tılge tiek etsek...
Bırınşısı. Batyrdyŋ aiudy üŋgırıne aiaǧyn tyǧyp aşulandyryp, syrtqa şyqpaq bolǧan jyrtqyşty bır oqpen jairatyp salǧany aitylady. Osy oqiǧadan keiın batyrdyŋ aiuǧa atqan oq därısı şaşyrap, betı şybarlanyp qalǧan eken-mıs.
Ekınşısı. Bır künı Ūzaq batyrdyŋ 600 jylqysyn barymtaǧa kelgen sıbe-qalmaq aidap ketedı. Barymtaşylar otyz şaqty adam eken. Bärı mūzdai qarulanǧan. Ūzaq batyr jylqyny qalmaqtar äketkenın Mergenbaiǧa habarlaidy. Mergenbai qasyna bar bolǧany ekı jıgıt ertıp, qalmaq barymtaşylaryn Asutörden kütıp alady.
«Baiynqoldan örlep qaşqan qalmaqty jairatasyŋ» dep tau şatqalyna Asaubektı, «eŋıs jaǧalaǧandy tosyp alasyŋ» dep Toiǧūlyny tauǧa bekındırıp, özı sıbelerdı qaq aldynan tosyp alady.
Barymtaşylar Mergenbaidyŋ tosqauylyn būza almai qyzyl-ala qanǧa boialady. Otyz barymtaşydan bırneşeuı ǧana qūtylyp ketse kerek...
Qaşqarǧa qaşqan qazaqty tügendeu oqiǧasy
Mergenbai memlekettık qūjattardy sudan aman ötkızıp aty bır şyqty. Artynşa şırkeudegı oirany arqyly zorlyq-zombylyq körsetken otarlauşylardy raiynan qaitaryp el ışındegı abyroiy tıptı aspandap kettı. Būǧan aiudy atqany men qalmaqtyŋ qalyŋ äskerın jairatyp salǧan oqiǧasyn qosyŋyz...
Qarqara järmeŋkesı, 1903 jyl
El auzyndaǧy äŋgımege qaraǧanda, Mergenbai Jamanközūly 1916 jylǧa deiın Qarqaradaǧy järmeŋkede sauda-sattyq ıstegen qazaqtyŋ qūqyǧyn qorǧaǧan. Apiyn, qaru sekıldı tiym salynǧan saudany öz baqylauynda ūstaǧan. Qalmaq, qyrǧyz, qazaq arasyndaǧy barymta şaiqastaryna qatysyp, äbjıldıgımen közge tüsıp daŋqy alysqa jaiylǧan.
Bıraq, 1916 jylǧy Qarqara köterılısıne qatysqany turaly derekter älı aşylǧan joq. Oǧan Mergenbaidyŋ «bandy» atanyp, 70 jyl esımınıŋ aityluyna tiym salynǧany sebep bolsa kerek. Mūnyŋ syrtynda Mergenbai älı künge quǧyn-sürgın qūrbany retınde tolyq aqtalmady.
1916 jylǧy köterılısten keiın Han-Täŋırı bauraiyndaǧy el ürkıp, tüp qotaryla Qytai asty. Sol Ürkınde eldı arǧy betke Mergenbai bastaǧan qazaq batyrlary alyp öttı. 1918-1919 jyldarda Oraz Jandosov pen Tūrar Rysqūlovtardyŋ bastamasymen Qytai memleketıne sūrau salynyp, köşken eldı Keŋes ükımetı qaita qaitaryp aldy.
Mergenbai osy köş kezınde taǧy közge tüsedı. «Qaş-qaşta» (Ürkındı el osylai da ataǧan) Şyŋjaŋdy bylai qoiyp, Qaşqar asyp ketken aǧaiyndy köşırıp äkelu üşın aianbai ter töktı.
Taǧy da aŋyzǧa kezek bereiık.
1916 jyldaǧy köterılısten keiın bıraz el ürkıp, Qaşqarǧa bır-aq asqan eken. Ol jūrtty tügendep kerı qaitaru Mergenbai bastaǧan batyrlarǧa tapsyrylady. Osy saparynda Mergenbai ainaldyrǧan ekı-üş jyldyŋ ışınde Qaşqardaǧy qandastardyŋ sart bolyp ketkenıne taŋ qalady. Elge qaitar kezde qazaqtar qoiyndaryna appaq nandy tyǧyp jatsa kerek. Batyr «Ony ne ısteisıŋder?» dep sūrasa: «Elde mynandai appaq nan bar ma?» dep özıne qaiyra sūraq qoiady eken. «Qara talqan jeseŋ de, ölmeisıŋ» deptı sonda Mergenbai.
Mergenbai Qaşqarǧa Keŋes ükımetınıŋ tapsyrmasymen bardy. Sodan bastap, batyrdyŋ keŋestık jüiege qyzmet ete bastaǧanyn aŋǧaruǧa bolady.
Mergenbai tūrǧan üidıŋ qysqaşa tarihy
1919 jyly «Aqgvardiiaşylar» Narynqolda Keŋes ökımetın qūlatady. 1920 jyldyŋ jazynda jergılıktı halyqtan qūralǧan Mergenbai jasaǧy Baiynqol aŋǧaryndaǧy Taldysaidyŋ auzynda 300-dei aqtardyŋ «atty eskadronyn» qorşauǧa alyp, joiyp jıberedı. Osy şaiqasta Qojeke Jarylqasynūly, Orazymbet Qazybekov, Qūdaibersın Jauǧaşev, Jazylbek Serıbaev, t.b batyrlar erlık körsetedı.
Saryjazdaǧy Mergenbai batyr bır jyl tūrǧan üi
Batyrdyŋ tuystarynyŋ aituynşa, Mergenbai öz qolymen aqtar qūlatqan qyzyldar ükımetın qaita ornatty. Bäibışesı Jämilä Qorjynbaiqyzyn Almatyǧa audan atynan deputat etıp, delegattyqqa jıberıp (äiel teŋdıgı saiasaty beleŋ alǧan kezeŋ), artynşa OGPU-ǧa qyzmetke alyndy. Söitıp, Saryjaz äskeri komendaturasynda otriad komandirı qyzmetın atqardy. Sol tūsta äskeri komendaturanyŋ keŋsesı bolǧan tarihi ǧimaratta (surette) otbasymen bırge bır jyl tūrǧan.
(Mergenbaidai batyrdyŋ ızı qalǧan būl üidıŋ keiıngı tarihynan az-kem aqparat bere ketsek. 1990 jyldarǧa deiın būl ǧimarat psihologiialyq auytquy bar adamdardy emdeitın ortalyq (jyndyhana) boldy. Tarihşy Bekmahanov quǧynǧa tüsıp, Narynqolǧa jıberılu sebebı bar. Eger tarihşy mınez körsetıp, baǧynbaudy bastasa, ǧalymdy osy jyndyhanaǧa ötkızu jospary bolǧan. Iаǧni, būl ǧimaratta totalitarlyq jüiege qarsy qazaqtyŋ qanşama özgeşe oilaityn azamattary jatqan boluy mümkın).
Saqaimaityn auru...
«Halyqty teŋdıkke jetkızedı» degen Keŋes ökımetınıŋ piǧyly özgerdı. Kıl jalaŋaiaq kedeiler «Batyraq» ūiymyn qūryp, «Bai-qūlaq» dep öz aǧaiynyn İtjekkenge aidatatyn zaman tudy. Qolynda azyn-aulaq maly bar azamattar jappai tūtqyndala bastady. Būl jaittar batyrǧa oŋai tigen joq.
Eldıŋ auzyndaǧy äŋgımege qaraǧanda, Mergenbai öz qolymen ornatqan ökımetı el ışın büldırıp, bülınşılık jasap jatqasyn bar küşın jazyqsyz eldı qūtqaruǧa jūmyldyrady.
Mäselen, Uälıbai degen aǧaiynyna bır täulık ışınde 6 sentner jün salyǧy salynǧan. Uälıbai «bar qoiymdy soiyp, etın özderıŋ alyp, jünın jūlyp berıŋder» dep elge sauyn aitady. Bır täulıkte mūndai jündı tabu oŋai şarua emes. Mergenbai jūrtty ūiymdastyryp, körpelerın sögıp, aitylǧan būiryqty uaqytynda oryndatqyzady. Artynşa nemere ınısı Qūlataiǧa on tonna et ötkızu ükımı şyǧarylady. Mergenbai taǧy eldıŋ kömegımen salyqty keşıktırmei töleidı. Uälıbai men Qūlataidy qyzyl äsker sapynda jürgen Mergenbaidyŋ qūtqaruy «batyraqtardyŋ» bilık oryndaryna aryz jaudyruyna sep boldy.
Batyraqtar «Mergenbai bai-qūlaqtyŋ jaqtauşysy bolyp kettı» dep joǧarǧy jaqqa aryz jaudyryp jatqanda Mergenbai nauqastanǧan qyzyn Narynqoldaǧy därıgerge aparyp, öz otbasynyŋ qamymen jürgen edı.
Eldıŋ piǧylyn öz adamdary arqyly estıp: «Bızdıŋ el saqaimaityn auruǧa duşar bolypty» degen äigılı sözın aitady.
«Qyzym jazylsa – batysqa köşemın, jazylmasa – şyǧysqa köşemın» degen naqyl sözı de osy künderde auzynan şyǧyp, bükıl elge taraidy.
«Aspan asty – quys. Jan küiıtteuden basqa qairan joq» degen tämsılı de el arasyna tarap kettı.
Ūzaq batyrdyŋ aǧaiyndary qūda tüsken qyzy köz jūmǧan soŋ, Mergenbai tau-tasty panalap, eldı Qytai asyruǧa qamdana bastaidy. Osy tek qamdanudyŋ özı 18 adamnyŋ şeiıt ketuımen aiaqtalǧan.
El ışınde aitylatyn äŋgımelerdıŋ nobaiy osyndai...
«Mergenbai Jantai bandysynyŋ adamy»...
Endı Şaldinnıŋ Mergenbaidy qyzmetke qalai alǧany turaly aitqanyna (orys jazuşysy Oleg Muhinnıŋ deregıne süienıp) kezek bereiık.
Mergenbai bastapqyda şekara äskerınıŋ jylqysyn qarauşy bolyp ornalasady. Şaldinge jergılıktı bilık ötınış jasap «Mergenbai būryn bır baidyŋ jylqysyn baqqan adam» dep komotriadqa qyzmetke tūruyn sūraidy. Şaldin jergılıktı bilıktıŋ aitqanyna könıp, Mergenbaidyŋ qolyna qaru berıp, komotriadqa alady. Batyr şekaraşy qyzmetın öte jaqsy atqarady.
Osy tūsta OGPU tyŋşylary Mergenbaidy qyrǧyz batyry (bandysy) Jantai Omanovtyŋ (Jantai Omanovtyŋ qyzy Mergenbai batyrdyŋ äielı bolǧan) tyŋşysy ekenın, qyzyl äskerdıŋ barlyq josparyn aldyn-ala bandylarǧa habarlap kelgenın anyqtaidy. Jantai Omanovtyŋ äskerı Narynqoldaǧy zastavaǧa basyp kırgende, Mergenbai küzetşınıŋ közın joiyp, bandylardyŋ äskeri bekettı basyp aluyna jaǧdai jasamaq bolǧan-mys.
OGPU-dyŋ jendetterı tūtqyndauǧa şyqqanyn bılıp, Mergenbai tauǧa jasyrynady.
Şaldin qataŋ sögıs alyp, būrynǧy eŋbegı eskerılıp, qyzmetınde qaldyrylady.
Jantai Omanov «bandysy» bırneşe toptan qūralǧan edı. Olar bır uaqytta bırneşe jerde şabuylǧa şyǧa alatyn. Mergenbai şekara zastavalaryndaǧy ışkı jaǧdaidy, küzettıŋ qai mezgılde auysyp, äsker qai uaqytta demalatynyn jaqsy bıletın. Sondyqtan da, qyzyldarǧa Mergenbai toby eŋ qauıptı jau boldy. Osylaişa, būryn «keremet ız kesuşı», «komotriadtyŋ taŋdauly jolbasşysy», «keŋes qyzyl äskerlerınıŋ senımdı serıgı» dep därıptelgen Mergenbai bır-aq künde «bandy» atanyp şyǧa keldı.
Muhinnıŋ kıtabyndaǧy jait bızge bıraz tyŋ derektıŋ betın aşty. Bıraq, sol zamannyŋ yŋǧaiyna qarai bırjaqty jazylǧan jaidyŋ ras-ötırıgın anyqtau bızdıŋ mındet emes. Dese de, osy jerde Ködek aqynnyŋ Mergenbaiǧa arnaǧan dauysynda (joqtauynda):
«Qyrǧyzda Jaqsylyq pen Jantai batyr,
Solardyŋ qyzy edı bır qatynyŋ-ai!» delınetının oqyrman esıne sala ketkımız keledı.
Şitım oqiǧasy
1929 jyly Mergenbai batyr Ülken Qaqpaq şatqalyndaǧy qazır Şitım sai atalatyn tauǧa bekınıp, bükıl eldı Qytai asyrmaqqa daiyndalyp jatty. Bır künı Mergenbaidyŋ Qyrǧyz jerıne sauda jasauǧa jıbergen adamdary kelıp, äkelgen zattardy köruge bükıl tuys bır kiız üige jinalady. Syrtaǧy qarauyldary da oryndaryn tastap, üige kıredı.
Osyndai oŋtaily sättı kütıp jürgen orys äskerı tūtqiyldan şabuyl jasap, kiız üidıŋ syrtynan oq jaudyrady. Mergenbai batyr aldymen keregenı köterıp jıberıp, tomarşany qoiady da, ıştegı adamdardyŋ şyǧuyna kömektesetedı. Sosyn özı dereu qaraǧaidy panalap, äskerge toitarys berıp, atqylai bastaidy (Keibır derekter būl qyrǧyn kezınde Mergenbaidyŋ basqa jaqta bolǧanyn aitady).Mergenbaidyŋ özı de bar ekenın bılgen qyzyldyŋ soldattary şegınıp ketedı.
Şitım qyrǧyny qūrbandaryna qoiylǧan eskertkış tas
Şitım oqiǧasynda 18 adam köz jūmdy. Onyŋ jeteuı – şiıttei künäsız säbiler bolatyn. Qaza bolǧandardyŋ ışınde Mergenbaidyŋ äkesı Jamanköz (El Jamanközdı qasiettı kısı bolǧan desedı. Ol eger malǧa, iaki adamǧa tura qarasa, tıl tartpai ketedı-mıs. Sondyqtan da azan şaqyryp qoiǧan Janbolat aty ūmytylyp, Jamanköz atalyp ketıptı) de bar edı.
Sonymen bırge Şitım degen ana qyzymen bırge oqqa ūşqan. Şitım ana qyzyn köterıp, kiız üiden aman şyǧady da, qaşyp taudyŋ aŋǧaryna jetedı. Qyzyl äsker quyp baryp, säbiın kötere qaşqan anany (qyzymen bırge) atyp öltıredı. Ekı kün boiy qansyrap jatyp, köz jūmǧan ananyŋ ajalynan keiın ol jer «Şitım saiy» atalyp ketken.
Osy qyrǧynda Mergenbai batyr äkesı Jamanköz ben tuysy Şitım anadan bölek tuǧan bauyry Nesıpbek, aǧasy Bazarbaidyŋ ūly Ramazan sekıldı et jaqyndarynan aiyryldy.
«Mūsylman balasyna oq şyǧarǧan joqpyn!»
El arasynda Mergenbai batyrdyŋ qandai jaǧdai bolmasyn qazaq balasyna myltyq kezemegenı aŋyz bolyp aitylady. Özı de serıkterıne «Mūsylman balasyna oq şyǧarǧan joqpyn» dep ösiet aityp otyrady eken. Oǧan bır dälel keltırsek...
Belgılı publisist Mäken Äliasqarūlynyŋ «Zamana zardaby» atty kıtaby bar. Sol kıtapta Şitım oqiǧasynan keiıngı jailar baiandalady.
Jūrt «Şitımdegı jasyrynǧan jūrtty qyzyl äskerge habarlady» dep Äbılqasym Aqymjanovtan (Äbılqasymnyŋ jaularynyŋ taratqan qauesetı. Aqymjanov Partiianyŋ būiryǧymen şekara aspaq bolǧan eldı raiynan qaitaru maqsatynda ügıt jürgızgen. Keiınnen «Halyq jauy» dep aiyptalyp, Sıbırge jer audarylǧan. Mergenbai bastaǧan köşterdı Qytaiǧa ötkızıp jıberuge astyrtyn kömek bergen tūlǧa) öş almaq üşın Aşyly Qaqpaqqa attanady.
Mūny esti sala Mergenbai «Olar tüs aua jetkenşe, Äbılqasymdy özım-aq jailap qoiamyn. Jaman laqtyŋ qanyna qanşaŋ qol bylǧamaqşysyŋdar» deidı de atqa mınedı.
Mergenbai elden būryn kelıp: «Jaman bala, senı ajalǧa qimaimyn» dep Äbılqasymdy qaraǧaiǧa şyǧaryp jıberıp, özı qorǧap qalady.
Osy jaittan-aq Mergenbaidyŋ kınälı bolsyn, kınälı bolmasyn öz qanyna oq şyǧarmaǧanyn aŋǧaramyz.
Būǧan dälel retınde 1984 jyly «Qazaqfilm» tüsırgen «Aqyrǧy amanat» filmındegı Oraz mergennıŋ (El sol kinodaǧy Oraz mergennıŋ prototipı Mergenbai ekenın aitady) qyzyl äskerdegı qazaq jıgıtı men bır orysty tırı qaldyratyn siujetınen de baiqauǧa bolady. Sol kinodaǧy otriadtyŋ bastyǧy rölın somdaǧan qazaq jıgıtı bır diologynda Oraz mergennıŋ qolyna tüskenın, ony da bosatyp jıbergenın aitady.
Mūnyŋ bärı tegın emes bolsa kerek.
«Orys tasqa atady, Mergenbai basqa atady»...
Mergenbai Jamanközūly Şitım oqiǧasynan keiın eldı tüp qopara Qytai asyruǧa bırjola bekınedı. Şekara küzetken qyzyldardyŋ äskerıne toitarys berıp, az uaqytta ärqaisysynda 250-300 otbasy bar bırneşe köştı aman-esen Qytai jerıne erulep ülgeredı.
Qytaidyŋ şekarasyn küzetken qalmaq-sıbe äskerlerımen beibıt kelısımge kelıp, myltyqtyŋ auzyn jalap, serttesedı. Bastapqyda qalmaqtar köştı jasqap, aspanǧa ǧana oq jaudyryp, eldı şekaradan ötkızbeuge bar küşın salyp jatqandai syŋai tanytatyn. Köştı bastaǧan Mergenbai jasaǧy da oqty aiamai aspanǧa atyp, qyzyldardyŋ közın aldaityn.
Keiınnen qalmaqtar köştı tonauǧa qūnyǧyp, serttı būzdy.
Qytaiǧa qaşqan el «Orys tasqa atady, Mergenbai basqa atady» (Ködek aqynnyŋ öleŋınde de «Orystyŋ tasqa, Mergenbaidyŋ basqa atatyny» jazylǧan) dep auyzdan-auyzǧa aŋyz taratyp, Mergenbaidyŋ tūlǧasyn asqaqtatyp, qyzyldardyŋ qauqarsyzdyǧyn äigılep jatty.
Tarihşy Dosym Zıkıriia atasynan estıgen Şoǧansaida bolǧan bır şaiqas turaly bylai deidı. «Artymyzdan qyzyldyŋ äskerı tüstı. Alaida, bızdıŋ köşte äkelı-balaly ekı mergen bolyp edı. Atqan oqtary qūr ketpeitın, közdegenın qaǧyp tüsıretın asqan önerlı eken. Kezeŋge bekınıp tūryp ekeuı myltyqtaryn bır-bırden bosatqanda artymyzǧa tüsken äskerdıŋ bırtalaiy jer qūşty. Sodan qaityp olar bızge bettei almady. Al, Qytai jerıne ötkende köştı talauǧa kelgen sıbelerdıŋ de bırazyn jusatyp salyp, eldı aman alyp qaldy»...
Būl äkelı-balaly mergender Mergenbaidyŋ sarbazdary ekenı anyq.
Mergenbaidyŋ bauyrlaryn örteu häm eldı küştep köşıru oqiǧasy
Şitım oqiǧasynan soŋ, Merenbaiǧa şegıner jol qalmady. Ol bükıl halyqty tüp qotara Qytaiǧa asyryp ketu maqsatymen qazaq jıgıtterınen jasaq qūrdy. Öz bauyrlary Bazarbai, Bazarqūl, Toiǧūlylar mergendıgımen şaiqastarda közge tüsıp, qyzyl äskerdıŋ betın qaitarar äskerbasylarǧa ainalyp şyǧa keldı.
Qyzyldar qazaq batyrlaryn soǧysyp jeŋe almasyn bılgen soŋ, olardy astyrtyn joiu äreketımen älektene bastaidy.
Eldı köşıru üşın Mergenbaidyŋ ekı aǧasy Bazarbai men Bazarqūl bastaǧan batyrlar Töte asuynda otyrǧan elge kelıp, bır üide tynyǧyp ūiyqtap jatqanda aŋdyp jürgen qyzyl äsker üidıŋ syrtynan ot qoiyp, batyrdyŋ ekı aǧasyn örtep jıberedı.
1916 jylǧy köterılıste babalarymyz ūstaǧan qaru-jaraq. Mergenbai jasaǧynyŋ da osyndai qarularlary bolǧan.
Şitımdegı qyrǧyn men bauyrlarynyŋ şeiıt ketuı batyrǧa auyr tidı. Ol osy qaiǧyly jaǧdailardan soŋ, keibır könbegen eldı küşpen köşırıp äketuge mäjbür boldy. Öitkenı, maly kämpeskege tüsken eldı aştyq jailaitynyn, qazaqtyŋ tūiaq serpuge şamasy kelmei qyrylyp qalaryn batyr jaqsy bıldı. Sondyqtan da, Mergenbai kez-kelgen qazaq auylyna baryp, halyqty «batyraq, baisyŋ» dep bölmei, «Qytaiǧa köşesıŋ» dep talap qoia bastady.
Ol künderı Mergenbaidyŋ jasaqtary Qytaiǧa asatyn basty asulardy uysynda ūstap tūrdy. Han-Täŋırdıŋ bauraiyndaǧy joldardy bylai qoiyp, bükıl Jarkent öŋırınıŋ qyzyl äskerı Mergenbaidyŋ aty estılse, zastavaǧa tyǧylatyn edı.
Mergenbaidyŋ jasaǧy köşke maŋailaǧan qyzyl äskerdıŋ baskiımın (papaha) atyp tüsıredı eken. Būl – olarǧa jasalatyn eskertu.
Jasaqtan bölek, Mergenbaidyŋ özıne ǧana tän qyzyldardy kerı qaitaryp jıberetın täsılı bolǧan. Ol täsıldıŋ atauy – jūlqa atu. Mergenbai köz ılespes jyldamdyqpen qolyn jūlqyp jıberıp, myltyǧynyŋ şürıppesın basyp qalǧanda äskerdıŋ iyǧyna asqan qaruyn jūlyp tüsıredı-mıs. Qyzyl äskerdıŋ denesıne oq darytpai, asynǧan myltyǧynyŋ bauyn (remen) üzıp jıbergennen keiın şekaraşylardyŋ tūla boiyn ürei bilep, köşke bettei almai qalatyn bolǧan. Būl orysty aşulandyrmai, qorqytudyŋ täsılı edı.
Jergılıktı äskerden qairan bolmaǧan soŋ, Almatydan jäne basqa öŋırlerden «bandylardy» joiu üşın qyzyl äsker otriadtary üzdıksız jıberıle bastaidy. Mäselen, 1928-1930 jyldary Şelek audanynyŋ OGPU-ın basqarǧan maior Vihreev otriadymen kelıp, Mergenbai jasaqtarymen soǧysqan. Sol şaiqasta maior qaza tabady.
Qoş! Halyqty küşpen köşıru oqiǧasyna qaita oralaiyq. Būl jait bylai örbıgen. Aldymen halyqqa «köşesıŋ» degen Mergenbaidyŋ habary keledı. Oǧan könbese, ökımetten qalǧan azyn-aulaq malyn aidap äketıp otyrǧan. «Malyŋ Qytaida, özıŋ kelıp, ie bol» deidı eken elge. Maldyŋ artynan köşıp barmaǧan jūrttyŋ erjetıp qalǧan bır balasyn amanatqa alyp, amanattaǧy bala Mergenbai jasaǧyna sarbaz retınde qosylady. Būl tūsta Mergenbaidyŋ «Malyŋ üşın köşpeseŋ, balaŋ üşın köşesıŋ» deitın ūrandy sözı elge tarap jatty.
Jūrt maly men balasy üşın «batyraq» bolsa da Qytai asty.
Mergenbai batyr halyqty bai-kedei dep ekıge jarǧan keŋestık ideologiianyŋ qyzyl ūranyn osylai tas-talqan ettı. Keibır aŋyzdarda Mergenbaidyŋ 1916 jyldardaǧy jolmen qazaqty orystan müldem alysqa, iaǧni Qaşqarǧa äketudı de oilaǧany aitylady. Bıraq, baiaǧy aq nandy qoinyna tyǧatyn qandastardy oilap, «Qazaq Qaşqarǧa barsa, müldem sart bolyp keter» dep qoryqqan eken desedı.
Qyzyldardyŋ jeŋılısı
«Mergenbai batyr keŋestık ideologiianyŋ qyzyl ūranyn tas-talqan ettı» degen sözımızdı tarihşy R.Orazovtyŋ myna bır derekterı arqyly däiektei ketsek...
Şekaraly audan halqynyŋ Qytaiǧa jappai köşuı 1928 jylǧy bailardy tärkıleu nauqanynan bastalyp, 1933 jyldarǧa deiın jalǧasty.
Kegen audandyq Partiia komitetınıŋ (Narynqol 1936 jyly ǧana jeke audan bolyp bölındı) hatşysy Järdemalievtıŋ qoly qoiylǧan «Audannyŋ saiasi jaǧdaiy» turaly asa qūpiia qūjatta 1929/30 jyldarda sol kezdegı Kegen audanynda 15 194 qojalyq bolsa, 1930-1931 jyldary 2 259 qojalyq Qytai elıne asyp ketkenı jazylǧan. 1931/1932 jyldary qalǧan 12 940 qojalyqtyŋ 8 247-sı arǧy betke ötıp ülgergen. Iаǧni, qyzyldar «bandy» atandyrǧan Mergenbai, Jaqypberdı sekıldı qazaq oǧlandary Stalindık tärkıleuge häm keŋes saiasatyna jan-tänımen qarsy tūryp, audandaǧy qojalyqtyŋ 57-60 paiyzyn şekaradan ärı ötkızıp äkettı. Būl degenıŋız sol qojalyqqa ielık etıp otyrǧan halyqtyŋ 57-60 paiyzy Qytai asty degen söz (qūpiia qūjatta Qytaiǧa köşken halyqtyŋ sany körsetılmegen. Osydan-aq Keŋes Ükımetı üşın adamnyŋ mal qūrly qūny da, qadırı de bolmaǧanyn aŋǧaruǧa bolady).
Taǧy bır qyzyq derek keltıreiık. 1931 jylǧy mälımet boiynşa kommunistık partiiaǧa müşe – 26, partiia müşelıgıne ümıtker – 59, barlyǧy – 85 adam Qytaiǧa auǧan. Al, 1932 jyly kommunistık partiiaǧa müşe – 19, partiia müşelıgıne ümıtker – 28, barlyǧy – 47 adam Mergenbailardyŋ jolynyŋ dūrystyǧyn tüsınıp, tuǧan jerınen jyraqqa ketuge mäjbür boldy. Qarapaiym halyqty bylai qoiyp, kommunistık partiiaǧa müşe bolǧan adamdardyŋ Mergenbailarǧa erıp ketuı qyzyldar üşın auyr soqqy boldy.
1916 jyly Aq Patşa äskerıne bala bermeu üşın Qarqarada «Bala ölgenşe, şal ölsın» dep, bolys-biler köterılıs jasaǧany mälım. Ölkenıŋ resmi bilıgındegı bolystardyŋ halyq jaǧyna şyǧyp, Patşanyŋ jarlyǧyna qarsy tūruynyŋ kışıgırım ülgısı 1930 jyldarda jäne qaitalandy. Mäselen, Esekartqan auyldyq partiia ūiymynyŋ basşysy Ömıräliev, kolhoz töraǧasy, partiia müşelıgıne ümıtker Qotyrbekov, kommunist Daqsanov syndy azamattar bır künde 24 şaruaşylyqty bastap, Qytai asyp kettı.
Eger de şekaraly audan halqynyŋ 57-60 paiyzy Mergenbailarǧa erıp, Qytaiǧa köşıp ketpegende ne bolar edı?
Stalindık repressiia jyldary osy bır ǧana audannan 700-den asa adam «Halyq jauy» degen aiyppen aiyptalyp, türmege qamaldy. Onyŋ 112-sı (avtordyŋ anyqtauy boiynşa) atu jazasyna kesılıp, qalǧany jer audaryldy. Jer audarylǧandardyŋ köbı qyzyldardyŋ azaptau lagerlerınde köz jūmdy. Eger Mergenbaidai batyrlarymyz bolmaǧanda būl 700-den asa saiasi qūrbannyŋ sany ekı-üş esege eselenerı sözsız edı. Mūnyŋ syrtynda aştyq pen soǧystan qanşa qazaq qūrban bolaryn özıŋız baǧamdai berıŋız.
Qazan asuyndaǧy şaiqas
El arasynda Mergenbai batyrdyŋ ülken jetı köştı Qytaiǧa aman-esen alyp ötkenı turaly aŋyzdar aitylady. Joǧarydaǧy derekterge qaraǧanda, ol köştıŋ sany jetıden bırneşe ese köp boluy mümkın. Mergenbai 1930 jyldary Narynqoldy bylai qoiyp, Jarkent öŋırındegı qazaqtardy da şekaradan asyryp äketu operasiialaryn jasaǧan.
Būl jönınde orys jazuşysy Oleg Muhinnıŋ «Eŋbekşı halyqqa qyzmet etemın» atty derektı-hikaiatynda keŋınen baiandalady.
Oleg Muhin būl äŋgımelerdı İ.Golovin atty otstavkadaǧy polkovniktıŋ jäne basqa da oqiǧany közben körgen adamdardan jazyp alǧan. 1930 jyldarda Golovin Jarkent şekara otriady oqu-jattyǧu eskadronynyŋ komandirı bolyp jürıp, bırneşe märte Mergenbai jasaǧymen betpe-bet şaiqasqa kırgen.
Sonyŋ bırın qysqaşa baiandaiyq.
Golovin Jarkenttegı äskeri komendaturanyŋ basşysynyŋ tapsyrmasymen pulemet, granatometpen mūzdai qarulanǧan 12 äskermen eldı köşırıp äketıp bara jatqan Mergenbaidyŋ artyna tüsedı. Golovin äskerı Jarkent köşelerın şerulep ötıp, Joŋǧar Alatauyn betke alady.
Eskadronynyŋ komandirı Golovin öz estelıgınde: «Ol öte qauıptı, qatygez qarsylas edı. Mergenbai şabuyldy ärdaiym kütpegen jerden bastaityn. Özı soiqan oiyn jüzege asyra salyp, qūddy jerdıŋ astyna tüsıp ketkendei közden ǧaiyp bolatyn. Mergenbaidyŋ şekara maŋyndaǧy är auylda öz jansyzdary boldy. Ol sol jansyzdar arqyly qyzyl äskerden tönetın qauıptı aldyn-ala bılıp otyratyn. Onyŋ üstıne ol jer jaǧdaiyn öte jaqsy bıletın. Adam aiaǧy baspaityn taulardyŋ oi-şūqyry oǧan söz emes edı. Şabarman şekara zastavalaryna habar berıp, qosymşa küş şyǧyp bolǧanşa, Mergenbai ızın jasyryp ülgeretın. Ara-tūra onyŋ adamdary qolǧa tüskenımen, bız Mergenbaidyŋ özın ūstai almadyq» deidı.
Osyndai estelık aitqan Golovin Jarkentten şyǧyp, Lesnovkaǧa (qazırgı Taldy auyly) keledı. Mergenbai jasaǧy qyzyldardyŋ kooperativın talqandap, astyq jiǧan qoimany örtegenın estidı. Bıraq, eşqandai adam şyǧyny bolmaǧan.
Mergenbaidyŋ ızı qalǧan – Tyşqan tauy
Lesnovkadan 10 şaqyrym jerde ornalasqan taǧy bır auylǧa Mergenbai ız qaldyrǧan. Ondaǧy bar maldy aidap äketıptı. Sol auyldaǧy köşke ılese almai qalǧan bır şal: «Bızdı köşırıp äketuge köndırıp baqty. «Bolşevikterdıŋ sözıne erıp, Qūranǧa qarsy kelıp otyrsyŋdar! Alla jazalaidy, senderdı» dedı Mergenbai. Sosyn: «Eger köşten kım qalyp ketse, sonyŋ bärın atyp tastaŋdar» dep būiyrdy. Bız qoryqqannan artynan erdık» deidı.
Golovinnıŋ qaruly küşı Tyşqan tauynyŋ etegıne ılıngende aldarynan üş qyzyl äsker jolyǧady. Olar Mergenbaidyŋ Ösek özenın boilap, Tyşqan tauyna (surette) örlep ketkenın baiandaidy.
«Mergenbailardyŋ ızınen qalmauǧa bolar edı. Bıraq, bır qaptal tügel jar bolǧandyqtan köştıŋ aldyn orauǧa mümkındık bolmady. Köştıŋ ızımen jürgen edık, şatqalǧa kıre bere tūzaqqa tüstık. Amalsyz şegınuge tura keldı» deidı olar.
Tyşqan tauyndaǧy Qytaiǧa asuǧa bolatyn basty jolda Mergenbai ketıp bara jatqan soŋ, olardyŋ aldyn orau üşın Golovin öz josparyn qūrady. Ol jergılıktı jūrttan sūrap, Qazan asuynan assa ǧana Mergenbai jasaǧynyŋ aldynan tosyp aluǧa bolatynyn bıldı.
Şıldenıŋ özınde qar jatatyn Qazan asuynan atpen asu mümkın emes.
Golovin 1930 jyldyŋ 17 şıldesı künı attaryn arqanǧa bailap, qūzdan tömenge tüsırıp, sol asudan ötedı. Azyq-tülık artqan aty qūzǧa ketedı.
Olar sosyn özennen ötkel tauyp, taǧy bır asudy baǧyndyryp, Mergenbai köşırıp äketken köştıŋ üstınen tüsedı.
Mergenbai jasaǧyna pulemet söz emes edı. Būl joly qazaq sarbazdary tūŋǧyş ret auzynan ot bürıkken granatomettıŋ soiqan soqqysyn kördı. Sonda da şaiqas taŋ atqanşa jalǧasyp qazaq äskerı şegınuge mäjbür bolady. Golovin köşken eldı alyp, kerı qaitady.
Jarkenttı basyp alu operasiiasy
Oleg Muhinnıŋ derektı-hikaiatynda Qazandaǧy şaiqastan keiın Mergenbai Jamanközūly Jarkenttı basyp almaq bolǧanyn jazǧan.
Mergenbai Jarkenttegı äskeri komendaturany basyp alu üşın ekı jüz sarbazymen būrynǧydai Ösek özenı arqyly emes, Buraqojyr özenınen şekaradan ötıp, Qūlja kürejolyna qarai jaqyndaidy. Mergenbaidyŋ josparyn chekister tyŋşylarynyŋ küşımen aldyn-ala bılıp otyrǧan edı.
Oleg Muhinnıŋ kıtaby
Sondyqtan da, qyzyl äsker Mergenbai jasaǧyn ışkerı ötkızıp jıbergen soŋ, artynan tosqauyl qoiyp, Qorǧas, Basqūnşy, Altynköl zastavalarynyŋ äskerın şegıner jolyna bekındırıp ülgeredı.
Qyzyl äsker komandirlerı şekara zastavalaryna jergılıktı kommunisterden qūralǧan otriadtarmen adam qarasyn köbeitıp, Mergenbai jasaǧynyŋ közın aldap tūrǧan.
Mergenbai būl joryǧynda eşqandai auylǧa soqpaǧan. Özınıŋ kelgenın bıldırmeu üşın qolynan kelgen bar ailany jasap, äbden Jarkentke jaqyndaǧanda Qytai jerınde qalǧan äskerı tapa-tal tüste Basqūnşy jäne Qorǧas zastavalaryna şabuyl bastaidy. Mergenbaidyŋ oiy qyzyldar bar küşın zastavalarǧa attandyryp jatqanda Jarkenttegı komendaturanyŋ külın kökke ūşyru bolatyn.
Mergenbai jasaǧy äbden Jarkent maŋyndaǧy Eŋbekşı auylynyŋ tūsyna kelgende tūzaqqa tüskenın bıldı. Saqyldaǧan orys pulemetterı qazaq jasaǧyn qyra bastaidy. Kerı şegıner joldy Qorǧas, Basqūnşy, Altynköl zastavalarynyŋ äskerı jauyp tastap, ol jaqtan da töpelegen oqtyŋ astynda qalady. Bır jarym saǧat soǧysqannan keiın Mergenbai jasaǧy Şolaqai qūmyna qarai şegınıp ketuge mäjbür boldy.
Şaiqas aiaqtalǧannan keiın qyzyl äsker qol-aiaǧyn bailap, qymbat kiım kigen, basynda säldesı bar bır qazaqty komendaturaǧa äkeledı.
– Būl Mergenbaidyŋ naq özı, – deidı bıreuı.
Äskeriler sol adamnyŋ sözıne senıp, «Mergenbai Jamanközūlymyn» degen adamdy 2-3 ai tergep, Keŋes ökımetınıŋ Zaŋymen atu jazasyna kesedı (Osy joly Mergenbai jasaǧyndaǧy qolǧa tüsken bırneşe adam atylǧan). Bıraq, qyzyldar säldelı adamnyŋ Mergenbai emes ekenın arada bıraz uaqyt ötkennen soŋ ǧana bılıp, sanyn soǧyp qaldy.
Qyzyldardyŋ esepterı turaly...
1930 jyly Mergenbai jasaǧy Jarkenttegı äskeri otriadty talqandai almaǧan soŋ, qaitadan Han-Täŋırı bauraiyna oraldy. Öitkenı būl kezde qyzyldar qazaq pen qyrǧyzdy Qytai asyryp tūrǧan Dary Sadyqovtyŋ jasaǧyn joiyp, eldıŋ Qytaiǧa qaşuy qiyndap ketken edı. Sondyqtan da, Mergenbai eldı Qytaiǧa köşıru ısın jalǧastyru üşın tuǧan jerındegı joryqtaryn bastady. Ol joryqtar turaly kommunister bırjaqty aqparatty qarşa boratyp, joǧaryǧa jöneltıp, esep berıp jatty.
Mergenbai batyrdyŋ arhivtegı jeke qūjattary älı aşyla qoimaǧanymen, batyrdyŋ qyzyl äskermen bolǧan şaiqastary turaly (az bolsa da) qaǧazǧa tüsken derekter jeterlık. Sonyŋ bırneşeuın osy jerde aita ketsek.
Jarkent şekara otriadyna qarasty «Oiqaraǧai» şekara zastavasynyŋ 5 äskerı eldı köşırgen Mergenbai jıgıtterınıŋ aldyn tosyp almaq bolyp, Şuyrma Hasan tauynda atys bolǧan. Qyzyldardyŋ äskeri bölımın Qonyşev degen zastava basşysy basqarǧan. Orystardyŋ jazǧanyna qaraǧanda būl şaiqasqa Mergenbaidyŋ 12 sarbazy qatysqan. Ärine, jazbada aitylǧandai 12 sarbaz bolsa, olardyŋ qolynda – bes atar. Al, qyzyldarda – pulemet. Osy soǧysta jetı qazaq batyry şeiıt ketedı, beseuı tūtqynǧa tüsedı. Şekaradan asyp ketpek bolǧan eldı jusatyp salatyn orystyŋ Şirinkin degen qyzyl äskerı ajal qūşady.
Kommunisterdıŋ derekterınıŋ bärınde özderınıŋ erlıkterın asyra därıpteu baiqalady. Mäselen, eldıŋ aituyna qaraǧanda bır köşte ekı-üş mergen ǧana bolady eken. Solardyŋ küşımen el Qytai asyp otyrǧan. Al, qyzyl äsker pulemetpen kınäsız halyqty qyryp tastaityn. Sosyn, şeiıt ketken marqūmdardy tügel «Mergenbaidyŋ sarbazy» dep esep beretın-dı.
Jalpy sol künderdıŋ kartinasyn aina-qatesız körsetu üşın taǧy bır derektı alǧa tartaiyq.
1930 jyly Jarkent şekara otriadyna qarasty «Oiqaraǧai» zastavasynyŋ qyzyl äskerı Grigorii Miroşnichenko Mergenbai jasaǧymen bolǧan şaiqasta qaza tabady. 1932 jyly sol Grigoriidıŋ ınısı Nikolai qazaq sarbazynyŋ myltyǧyn tartyp alyp, atyp öltırgen. Osy oqiǧa arqyly kommunister «Nikolai Miroşnichenko aǧasynyŋ kegın aldy» degen sipatta ügıt jürgızgen.
Taǧy bır jaitty nazarlaryŋyzǧa ūsynaiyq.
1930 jyly Jarkent şekara otriadyna qarasty Esekartqan zastavasy basşysynyŋ saiasi ıster jönındegı orynbasary Nagornyi Aleksei Korneevich Narynqoldaǧy eŋbekşıler jinalysynan qaityp kele jatqan jolda Mergenbai sarbazdarynyŋ qolynan qaza tapqan. Qyzyldar Nagornyidyŋ ölımın «jai ǧana aldanyp qalǧanynan boldy» dep joǧaryǧa esep bergen.
1928 jyly Jarkent şekara otriadyna qarasty Esekartqan zastavasynyŋ basşysy Priadkin şekara būzǧan ekı qazaq jıgıtın öltırıp, bırın jaralap, özı de şaiqas kezınde qaza tapqany jazylǧan.
1932 jyldyŋ qazan aiynda Jarkent şekara otriadyna qarasty Esekartqan zastavasynyŋ bölım komandirı Gavriil Grigorevich Simonenko Mergenbai sarbazdarymen bolǧan şaiqasta jaralanyp, emhanaǧa jetkızılgen kezde qaza tapqan.
Qyzylşekara auyly maŋyndaǧy eskertkış
Osy şaiqastarda köz jūmǧan jüzdegen qazaq batyry atausyz qaldy. Al, eldı qynadai qyrǧan är qyzyl äskerdıŋ basyna belgıtas qoiylǧan. Sonyŋ bırı qazırgı Qyzylşekara auylynyŋ maŋynda (būl jerde būryn eskı zavtava bolǧan) tūr. 1932 jyly Şaldin onşaqty qyzyl äskerdı bastap, Qytai asqan eldı pulemettıŋ küşımen toqtatpaq bolady. Sol şaiqasta Mergenbai jasaǧynyŋ jıgıtterı Astrahansevtı ajal qūştyrdy.
Mūndai qaruly qaqtyǧystar öte köp bolǧany, olardyŋ bärınıŋ esebı arhivte qattalyp jatqany anyq. Ol qūjattardyŋ aşylar kezı alys emes. Dese de, pulemetpen qarulanǧan, bır mezette ondaǧan adamdy ajal qūştyra alatyn qaruly qyzyl äskerge ajaldan qaimyqpai tötep bergen babalar erlıgıne taŋdanbasqa şara joq.
Är köş saiyn ondap, tıptı jüzdep qyrylyp jatsa da, Mergenbai jasaǧy eldı tynyş elge köşırıp äketu missiiasynan bas tartpady. OGPU chekisterı būl tūsta Mergenbaidyŋ közın qūrtudyŋ türlı josparyn qūryp jatty. Ol jospardyŋ bırı äigılı «Han-Täŋırı» operasiiasy edı.
«Han-Täŋırı» operasiiasy
Köş. Saryjaz asuy
1931 jyldyŋ 26 şıldesındegı «Han-Täŋırı» operasiiasyn ıske asyru Narynqol äskeri komendaturasynyŋ basşysy Şaldinge ülken syn boldy. Ol osy joly Mergenbaidy öz qolymen ajal qūştyratynyn aityp, qyzyl äsker aldynda sert beredı.
«Han-Täŋırı» operasiiasy barysynda Şaldin bastaǧan Narynqol zastavasy men Narynqol Partiia komitetınıŋ hatşysy (Oleg Muhin äsırelep jıbergen. Dūrysy Chernenko äskeri komendaturanyŋ saiasi jetekşı (politruk) bolǧan) Konstantin Chernenkonyŋ qoly – oŋtüstıkten, Sümbe zastavasynyŋ basşysy Volosevich bastaǧan otriad – soltüstıkten soqqy beru ūiǧarylady.
Äskeri komendaturanyŋ saiasi jetekşı Konstantin Chernenko telefon arqyly Mergenbai jasaǧymen soǧysudyŋ şeberı sanalatyn Jarkent şekara otriady oqu-jattyǧu eskadronynyŋ komandirı Golovinmen aqyldasady. Golovin äsker sanynyŋ köp-azdyǧy eşteŋe şeşpeitının, mümkındıgınşe qyzyl äskerdı oŋtaily pozisiiada, iaǧni Mergenbai jasaǧynan biık jerge bekındıru qajettılıgın aitady.
300 üilı qazaqty köşırgen Mergenbai jasaǧy Qaqpaq aŋǧaryn boilai joǧary örlegende būlardyŋ soŋyna mūzdai qarulanǧan 30 şekaraşy tüsedı.
Endı Janbolat Auypbaev aǧamyzdyŋ osy oqiǧa turaly jazǧan deregın qysqartyp, öz nūsqamyzda nazarlaryŋyzǧa ūsynaiyq.
Mergenbai bastaǧan qol qyzyldarmen atysyp, qyrǧyz jerıne ötıp ketedı. Arǧy jaqtan qyrǧyz äskerımen şaiqasu qaupı töngen soŋ, qaita qazaq jerıne qaituǧa mäjbür bolady.
Mergenbai bastaǧan köş Qaqpaq aŋǧaryna tüsıp, Saryqolatqa jetıp, odan Bozymbai saiyna keledı. Artynan qalmai kele jatqan Şaldin men Volosevichtıŋ qoly ekı jaqtan tysqyryp, Mergenbaidyŋ köşın Tūiyqaşaǧa tıreidı. Basqa barar jerı qalmaǧan köş Tūiyqaşamen örlep otyryp, Asutörge keledı de qos qaptaly qalyŋ qar, qarsy betkeiı kök mūz Mūzdauannyŋ şatqalyna baryp tyǧylady. Şatqalǧa kıretın jalǧyz jol bar, al mūzdy asudan ary ötıp ketu mümkın emes.
Mergenbai aldymen qolynda qaruy bar 18 adamdy köşten ekı şaqyrymdai jerdegı şoŋǧal tasty müiıske tosqauylǧa qoiady. Sodan soŋ eptı, qimyly şiraq degen 30-40 jıgıttı taǧy da ırıktep alyp, qoldaryna balta, şot beredı de dereu asudyŋ mūzdy qaptalynan adamnyŋ aiaq ūşy tūratyndai kertpeş-kertpeş oiyq jasauǧa jūmyldyrady. Al qalǧan qatyn-qalaş, bala-şaǧaǧa komotriad kelıp qalmai tūrǧanda sai tabanyna baryp, mol ǧyp otyn jinap äkeluge ämır beredı. Qaşqyndar köşı qu jandary üşın osylai arpalysyp jatady.
Būl kezde şatqal auzyna jaqyndaǧan Şaldin äskerın mergender toby alystan jasqai atyp, sai auzyna maŋailatpai qoiady.
«Qaşqyndardyŋ osynşa adam, osynşa malmen aq qar, kök mūz japqan myna tūiyq saida jata beruı mümkın emes. Ekı-üş künnen keiın olar jaǧarǧa otyny, mal jaiar örısı häm ışerge tamaǧy joq (Mergenbai köşken elge aldyn ala «tüimeş» daiyndatatyn bolǧan. Iаǧni, maldyŋ etın şala pısırıp, qarynǧa salyp alady. Osyndai qiyn sätte sol tüimeştı bır qainatyp jıberıp, äsker de, el de jürek jalǧaityn bolǧan) jerden özderı de bezıp şyǧyp, bızge kelıp berıledı. Sondyqtan sol sättı asyqpai küteiık», – dep qyzyl äsker şatqal auzyna bekınıs jasap kütedı.
Mergenbai jasaǧy qarly asuǧa aldymen ekı qatar etıp adam aiaǧy tūrarlyq oiyqtar jasap şyǧady. Sodan soŋ sol baspaldaqtardyŋ ortasyndaǧy aşyq jerdıŋ ūzyna boiyna köştegı kiız üilerdıŋ tuyrlyǧyn kesıp-kesıp, mūzǧa syrǧymaityndai etıp jabulaidy. Sol «kiız soqpaqpen» mal da, adamdar da arǧy betke aman-esen ötıp ketedı.
El auzynda Mūzdauan Mergenbaiǧa ötkel bergende bır aqsaqal men qomy tömen bolyp qalǧan bır tüie ǧana şyǧyn bolǧany aitylady.
Al, qyzyldar A.K.Volosevich (Sümbe zavtavasynyŋ janyndaǧy mazary turaly joǧaryda jazdyq), V.V.Saenko atty ekı äskerınen airylyp, V.İ.Petrov auyr jaralanady. Osy qaza tapqan ekı soldattyŋ bırınıŋ şala-jansar jany şyqpai jatqan eken. Onyŋ myltyǧyn aluǧa barǧan Ömırbai degen batyrdy sol äsker atyp jıberıp, şeiıt ketedı.
Şaldinnıŋ qyzyl äsker aldynda bergen sertın oryndai almaǧan būl jeŋılısı kommunisterge auyr soqqy boldy. Keŋes ükımetı sol künderı Qytai memleketıne nota joldap, Mergenbai alyp ötken 300 üidı qaitaryp beruın talap ettı.
Şaldinnıŋ şäşkesı
Mergenbai qoly Qytaiǧa köştı aman jetkıze salyp, elu şaqty sarbazymen qaitadan şekaradan berı ötedı. Köşte qalǧan bırer sarbaz bır apta demalǧannan keiın ǧana ışkerı köşuge daiyndala bastaidy. Būl kezde Keŋes ükımetınıŋ Qytaiǧa joldaǧan notasynda aitylǧan tapsyrmany oryndau üşın şekara küzetındegı qalmaq-sıbe äskerı köşke tūtqiyldan şabuyl jasaidy. Eldı tonap, bırneşe adamdy öltırıp, köştı Narynqolǧa bır-aq aidap äkeledı.
Aidap äkelgen eldı Şaldin atqoraǧa qamap, tergei bastaidy. Mūny estıgen Mergenbai tün ışınde Narynqolǧa astyrtyn kırıp, Şaldinmen betpe-bet kezdesedı. «Tūtqyndary dereu bosatpasaŋ, Narynqoldaǧy bekınısterıŋnıŋ külın kökke ūşyramyn» deidı de şai ışıp otyrǧan şäşkesın atyp tüsıredı.
Mergenbai būl oqiǧa turaly: «Būryn dämdes bolǧan adam edı, ölımge qimadym» degen eken (Būl oqiǧanyŋ «Mergenbai özennıŋ arǧy jaǧynda tūryp, Şaldinnıŋ su ışıp tūrǧan şäşkesın atyp tüsırgen» degen nūsqasy da bar).
Mergenbaidan qoryqqan Şaldin tūtqyndardy tızımdep, bır-bırden bosata bastaidy. Osy kezde el arasynan bır satqyn şyǧyp, Mergenbai jasaǧyndaǧy sarbazdardyŋ öte az qalǧanyn, Narynqoldaǧy zastavany qiratuǧa şamasy jetpeitının habarlaidy. Mūny estıgen Şaldin tūtqynǧa tüsken Mergenbai sarbazdaryn Jarkentke aidatyp jıberedı. Ömırbaidyŋ kegın alǧan sarbazdy Jarkentegıler aiuandyqpen azaptap öltıredı.
«Han-Täŋırı» operasiiasyndaǧy sätsızdıkten keiın Şaldin qataŋ sögıs alyp, taǧy qyzmetınde qaldy. Bıraq, mūnan keiıngı şaiqastarda da Mergenbai jasaǧyna qauqar tanyta almaǧan soŋ, onyŋ ornyna Kaloev degen ūlty osetin azamat taǧaiyndaldy.
Kaloev qyrǧyny
Äigılı Konstantin Chernenkonyŋ (Mergenbai jasaǧyn talqandai almaǧan Konstantin Chernenko keiın Qorǧasta Bekmūratov jasaǧyn joiyp, qyzmetı jedel ösken. Ol 1984 jyly KSRO Joǧarǧy Keŋes Prizidumynyŋ töraǧasy bolyp, Keŋester Odaǧyn basqardy) Kaloev turaly aitqan äŋgımesıne kezek bersek.
Konstantin Chernenko - 1984-1985 jyldary KPSS OK Bas xatşysy jäne KSRO Joǧarǧy Keŋesı Prezidiumynyŋ Töraǧasy boldy.
Chernenkonyŋ jas kezı
Bızdıŋ bıluımızşe, Kaloev kele sala Qytaiǧa qaşqan eldı aiamai qyryp, aty şyqqan edı. Ol turaly üzeŋgıles dosy Chernenko: «Bır künı Kaloev Mergenbai jasaǧy şekarany būzyp ötkenın habarlap, dabyl qaqty. Bız oǧan jer jaǧdaiyn jaqsy bılmeisız. Būl şaiqasqa barmai-aq qoiyŋyz» dedık. Ol bızdıŋ aitqanymyzǧa könbedı. «Menıŋ qasymda jer jaǧdaiyn bıletın qyzyl äskerler bolady. Mūndai sätte qol qusyryp otyra almaimyn» dep otriadty özı basqardy.
Kaloev būrynǧy Şaldin sekıldı atys bolyp jatqan jerge töte barǧan joq. Men bastapqyda komandirdıŋ bar bolǧany üş şekaraşy atysyp jatqan jerge bırden kömekke barmaǧanyn tüsıne almadym.
Söitsem, ol Terıskei Alatauǧa töte tartyp, Mergenbai jasaǧynyŋ aldyn oraudy oilapty (alda köş ketıp bara jatqan). Bız Mergenbai jasaǧynyŋ tu syrtynan kelıp soqqy berdık. Būl şaiqas bır täulıkke sozyldy. Mergenbai äskerı sytylyp ketetın jol taba almai qinaldy.
Ekı jaq ta oqty köp şyǧyndamai atysty. Oq därı tausylyp, şaiqas aiaqtalǧan soŋ, bız ölgenderdıŋ süiegın sanadyq. 30 bandy tıl tartpai ketıptı. Mergenbaidyŋ jaraly jetı äskerın qolǧa tüsırdık. Bızden bırde bır adamnyŋ şyǧyny bolǧan joq» deidı.
30 bandy degenı qyzyldardyŋ ozbyr saiasatynan qaşqan qarapaiym halyq bolatyn. Bügıngı tılmen aitqanda, bosqyndar edı.
«Qaŋǧyǧan oq»
Mergenbaidy Kaloevtıŋ qyrǧyny da toqtata alǧan joq. OGPU chekisterı Mergenbaiǧa qazaqtyŋ öz ışınen şyqqan adam bolmasa, qyzyl äskerdıŋ şamasy jetpeitının anyq aŋǧardy. Qyzyldar 2-3 jyl boiy «Mergenbaidy qolǧa tüsıremın» dep qanşama äskerınen airyldy. Eldıŋ teŋ jarymynan astamy Mergenbai syndy batyrlardyŋ küşımen Qytai asyp kettı. Sondyqtan da, qyzyldar Mergenbaidyŋ közın joiu üşın arnaiy jansyzdardy jıberudı jiılettı.
Batyrdyŋ ainalasyndaǧy adamdardyŋ eşqaisysy da Mergenbaidyŋ atyn atamaityn. Mergenbai özıne astyrtyn qater tönuı mümkın ekenın bılıp, jūrtqa «Menı Amanjol dep ataŋdar» deidı eken.
Qūrmanjan köpırı maŋynda Mergenbai jerlengen jer
1932 jyldyŋ küzınde Mergenbai batyr Oiqaraǧai tauymen taǧy bır köştı bastap, Qytaiǧa aman alyp ötedı. Köşke Jabyr qyrqasynan asa bergende aryp-aşqan ekı jıgıt kelıp qosylady. Äŋgıme törkınıne qaraǧanda olardyŋ da oiy şekara asyp ketu eken. Jūrt būl ekeuınen küdıktenbeidı, qaita müsırkep qatarlaryna qosyp alady.
Köş taŋ ata Hasan qiiasynan ötıp Qytai jerıne aiaq basady da, Tekes özenı maŋyna kelgende qalmaqtardyŋ tosqauylyna tap bolyp, atys bastalady. Şaiqasta Jükebaidyŋ ūly (Kerımbala apanyŋ ūly) Nūr oqqa ūşady. Mūny körgen Mergenbai: «Qap, myna it qalmaqtyŋ qapyda bıreudıŋ jalǧyzyn jairatqanyn-ai... Atyŋdar, aiamaŋdar käpırlerdı! Qyryŋdar» dep jauǧa qarsy bes oq şyǧaryp, köştı bır ainalyp, qoramsaǧa qol salǧanda, tu syrtynan ekı ret oq atylady. Oq jotadan tiıp, qarnyn jaryp şyqqan. Batyr tılge kelmegen küiı jürıp ketedı.
Sūmdyǧy sol, ajal oǧynyŋ aldynan emes, artynan oraǧytyp kelgenı edı. Tu syrty degen söz – köş, köştıŋ ışı emes pe? Jūrt osy künge deiın būl qazany, elden üdıre auyp bara jatqan köşke Jabyr qyrqasynan kezdeisoq qosylǧan ekı jıgıtten köredı. Būlar «OGPU-dıŋ ädeiı daiyndaǧan jansyzdary edı» desedı.
«Qazaqty kommunisterdıŋ ozbyr saiasatynan araşalap qalam» degen asyl erdıŋ aqtyq demı 49 jasynda Tekes özenınıŋ boiyndaǧy Qūrmanjan köpırı maŋynda mäŋgılıkke üzıldı.
Ülkender qandas, rulas aǧaiynnyŋ arasy bülınbesın degen nietpen «Mergenbaiǧa Tekes boiyndaǧy şaiqasta qaŋǧyǧan oq tiıp, şeiıt ketıptı» desedı. Sodan bolar, qaŋǧyǧan oqtyŋ qazaqty qandai oǧlanynan aiyrǧanyn bız älı de baǧamdai alǧai kelemız.
Söz soŋy
Qūdaibergen Mergenbaiūly Jamanközov
Mergenbai batyr turaly äŋgımelerdı aituǧa jinalǧan tuǧan-tuys
Men osy maqalany jazar aldynda Raiymbek audany Tekes auylynda tūratyn qazaqtyŋ Mūzdauanyna ainalǧan batyrdyŋ ūly Qūdaibergen aqsaqaldyŋ şaŋyraǧyna soqtym. Batyrdyŋ tuystary jinalyp, maǧan özderı bıletın bıraz äŋgımenı aityp berdı.
Qūdaibergen aqsaqalǧa äkesı Mergenbaidyŋ oq tesıp ötken beşpetınıŋ jūrnaǧynan yrym jasap kiım tıgıp bergen eken. Sol beşpettı kigen 2-3 jastaǧy säbi qazır toqsannan asypty. Aqsaqaldyŋ maǧan äŋgıme aituǧa küiı bolmady. Bıraq, Mergenbai batyrdyŋ jürıp ötken soqtyqpaly-soqpaqsyz jolyn Qūdaibergen aqsaqaldyŋ janarynan körgendei äserde boldym.
Tüiın
Ūly dalanyŋ eŋ biık nüktesı Han-Täŋırı maŋyndaǧy Mūzdauannyŋ qoinauy tolǧan adam süiegı... Eger Mergenbailar tırı bolsa, ol asuda mūnşa halyq qyrylar ma edı? Menı osy sūraq mazalaidy...
Mergenbaidyŋ ruhy Han-Täŋırıdei asqaq edı. Ol – kommunistık-totalitarlyq jüiege Mūzdauan sekıldı ötkel bermes asu boldy.
Ol Asu qazaq degen halyq barda kün sanap asqaqtai beredı....
10 qaŋtar, 2019 jyl
Qanat Äbılqaiyr
Abai.kz
