Muzdaýan-Mergenbaı

3135
Adyrna.kz Telegram

Asý bermes Muzdaýan. HH ǵasyrdyń basynda túsirilgen sýret

(ǵumyrbaıandyq esse)

 

Mergenbaı Jamankózulynyń

týǵanyna 135 jyl tolýyna oraı

 

Uly dalanyń eń bıik núktesi Han-Táńiri mańyndaǵy Muzdaýannyń qoınaýy tolǵan adam súıegi...

Qysta sol Muzdaýannyń qar-muzy júzin jasyrǵan, jazda qasat qar jipsigende beti ashyq qalatyn kóp qańqa kimdiki?

Ol – meniń babalarym, ol – meniń analarym... Babalarym men analarymdy ǵana emes, besiktegi balany da, qalt-qult etken shal-kempirdi de Muzdaýan jutqan.

Joq, qatelesesiz! Ol sansyz halyqty qynadaı qyrǵan Muzdaýan emes – Keńes úkimeti. Qyzylkóz kommýnısterdiń sheńgel-ıdeologııasynan qashqan qazaq Muzdaýannyń qoltyǵyna tyǵyldy. Qormaly joq qara halyqty qyzyl jendetter qyryp saldy.

Osydan bar bolǵany 90 jyl buryn keńestik totalıtarlyq noqtaǵa basy syımaı, Qytaıǵa qashqan myńdaǵan qazaqtyń shashylǵan sol súıeginiń qunyn suraýshy bar ma, búginde?!.

 

Álqıssa...

Qosh! Ótkenniń qunyn daýlaýshy, keıingi urpaqqa keshegi qanquıly jyldardyń taýqymetin uqtyrýshy basqa emes, sol ólkeniń resmı bıligi hám óz azamattary bolýǵa tıis-ti. Shekara ótinde myńdap qyrylǵan qazaqty zaýaldan arashalap almaq bolǵan batyrlar týraly úzdiksiz izdenis jasap, tasqa qashaý da aldymen Narynqoldan bastalýy kerek edi.

Biraq... Biraq eski seń áli buzylmapty. 2018 jyldyń 17 qarashasynda Almaty oblysy Raıymbek aýdanynyń «Han-Táńiri» gazetinde qazaqtyń basyna áńgirtaıaq oınatyp, qynadaı qyrǵan A.K.Volosevıch, V.I.Petrov, V.V.Saenkolardy – erjúrek batyr, olarǵa toıtarys bergen Mergenbaı Jamankózulyn qaraqshy atandyrǵan maqala jarııa bolyp kete jazdady.

«Han-Táńiri» gazetiniń Facebook paraqshasynda jarııalanǵan mátin

Altaı men Atyraýdyń arasyndaǵy qazaqtyń ulanǵaıyr Uly dalasy Prezıdent maqalasynyń mánin uǵyp, «Rýhanı jańǵyryp» jatqanda rýhanı turǵyda túleı almaı otyrǵan gazetke de, ony jazǵan avtorlarǵa da der kezinde qarsylyq kórsettik. Baspada basylǵaly turǵan gazet túzetildi. Basylym halyqtan keshirim surady.

Osy bir uıatty oqıǵadan keıin sanaǵa sińgen keńestik ıdeologııadan áli de azat bola almaı otyrǵanymyzdy ańǵaryp, jurtty sál de bolsa «rýhanı jańǵyrtý»  úshin Muzdaýanda sheıit ketken myńdaǵan qazaq, sol qazaqty qutqarý jolynda shybyn janyn shúberekke túıip, qanmaıdanǵa kirgen batyr Mergenbaı haqynda ózim biletin biraz jaıdy jazbasam bolmaıtynyn uqtym.

 

Obelısk-mazar haqynda...

«Han-Táńiri» gazetinde jazylǵan Volosevıchtiń mazaryn bala kezden kórip óstim (tómendegi sýrette). Shaǵyn ǵana eskertkishtiń topyraǵyn qopsytyp, aı saıyn qorshaýyn sylap-boıaý shekara beketi áskerleriniń mindeti ispetti edi. Tas belginiń basynda bes juldyzdy temir turatyn. Azattyq alǵanǵa deıin ol bes juldyz qyzyl túske boıalatyn. Táýelsizdikten keıin ol kók tústi bes juldyzǵa aınaldy (sońǵy jyldary qaıtadan qyzylǵa boıalyp júr). Bar ózgeris – osy. Bizdiń eldegi Ulttyq qaýipsizdik komıtetine baǵynyshty Shekara qyzmeti salasy rýhanı turǵyda tústi ózgertip qana túledi.

Keńes kezindegi obelısk

 

Eskertkish tastyń qazirgi sýreti

Tipti, osy bir mazardy qasterlep, qurmet kórsetý áli de toqtaǵan joq.

Men buryn ákemnen:

– Bul kimniń mazary?  –  dep suraýshy edim.

– Baıaǵyda Qytaıǵa qashqan eldi aıaýsyz qyrǵan zastavanyń basshysy bolypty. Sony Mergenbaı batyr ebin taýyp jer jastandyrǵan eken, – deıtin ol (Volosevıchtiń qaza tabýy týraly tarıhty keıinirek jazatyn bolamyz).

Men sodan beri Mergenbaı batyr jaıynda aıtylǵan ár ańyzǵa qulaǵymdy túre júretin boldym. Keıinnen klassık jazýshy Berdibek Soqpaqbaevtyń Mergenbaı týraly roman jazý úshin el-aýzyndaǵy ańyz áńgimelerdi jıǵanyn estip, batyr tulǵasyna degen qyzyǵýshylyǵym tipti artty. Keńestik júıe bolmaǵanda Berdibek ol romanyn sózsiz jazar edi. Ol roman qaǵazǵa tússe, búgin aramter bolyp bul jazbany shımaılamas edim. Qosh!

 

Mergenbaıdyń esiminiń qoıylý tarıhy

Berdibektiń roman arnaǵysy kelgen qaı Mergenbaı? Tarıhtan az-kem habary bar adam osy suraqty tóte qoıary anyq.

Han-Táńiri óńirinde Alashqa aty málim eki Mergenbaı ómir súrdi. Biri bolys, kúıshi – Mergenbaı Erdeneuly. Ol – toǵyz áıel alyp, urpaǵy rýly elge aınalǵan, qalmaqpen de, qyrǵyzben de shaıqasyp, batyrlyǵymen artynan qıly ańyz ertken tulǵa.

Ekinshisi – biz sóz etip otyrǵan Mergenbaı Jamankózuly. Berdibektiń tańdaýy Mergenbaı Jamankózulyna túskeni anyq. Óıtkeni, jazýshy aǵamyz Jamankózuly Mergenbaıdyń erlikterin kózben kórgen qanshama aǵaıynmen tanys-bilis boldy.

Eldiń aıtýyna qaraǵanda Mergenbaı batyr dúnıege kelerde (1884 jyl)Jamankózdiń áıelin birneshe kún tolǵaq qysyp, qatty qınalsa kerek. Sol kúnderi jolaýshylap Jamankóz aýylyna Mergenbaı Erdeneuly kelipti. Ejelginiń saltymen batyr tolǵaq qysqan áıel jatqan úıdiń syrtynan qamshymen «shyq, shyqtap» alastaǵanda shekesi torsyqtaı ul týypty-mys.

El «batyrdyń qasıetiniń arqasynda aman-esen dúnıege keldi» dep qyzyl-shaqa sábıge yrymdap Mergenbaı degen at qoıǵan. Jurttyń tileýin Qudaı berip, Mergenbaıdyń aty bala kezinen-aq el aýzyna iligedi.

 

Ostashkınniń marapaty

«Bala kezden aty shyqty» degendi dáleldeý úshin myna bir derekti alǵa tartamyz. El aýzynda Saryjaz áskerı komendatýrasynyń basshysy Shaldınmen Mergenbaıdyń qalaı tanysqany jóninde ańyz saqtalǵan.

Mergenbaı baǵyp júrgen jylqysyn sýǵarý úshin taýdan Qaqpaq ózenine túsedi-mis. Ózenge kelse, qos at jekken arba sý ishinde qaırańdap tur eken.  4-5 qyzyl ásker atty arbany sýdan shyǵara almaı, ábigerlenip jatady. Mergenbaı ózenge túsedi de, belýardan sýǵa batqan arbany ıterip jaǵaǵa shyǵarady. Qyzyl áskerdiń komandıri dala qazaǵynyń joıqyn kúshine tamsanyp: «Mynaý naǵyz batyr eken» dep arqasynan qaǵady.

Shaldın men Mergenbaı osy oqıǵadan keıin tós qaǵystyryp, dos bolypty. Shaldın Mergenbaıdy otrıad komandıri etip, shekara qorǵaý qyzmetine alypty.

Ańyz túbi – aqıqat. «Halyq aıtsa, qalt aıtpaıdy»... Biraq, sol «aqıqattyń» naq sıpaty qandaı?

Mergenbaıdyń Vladımır lentasy hám kúmis medalmen marapattalǵany týraly qujat (44-qor. 1 tizbe, 1735-is, 17 paraq. Derek tarıhshy R. Orazovtyń jeke qorynan alyndy).

Bizdiń bilýimizshe sýǵa ketken arbany qutqarý erligin Mergenbaı Jamankózuly 19 jasynda, ıaǵnı 1903 jyly Aq Patsha taqtan taımaı turyp jasaǵan. Patsha áskeri bolystyqtardyń qujatyn arbaǵa tıep, Jarkentke apara jatqan kezde Qaqpaq ózeniniń sýy tasyp, ótkel bermeıdi. «Sýdan arbany ótkizemiz» dep júrip, áskerıler qaza tabady. Patsha áskerine Dúıshe Sultanov (qyrǵyz) pen Mergenbaı Jamankózov kómektesip, memlekettik mańyzy bar qujattardy ózennen aman-esen ótkizip beredi.

Osy erligi úshin Jetisý oblysy áskerı vıe-gýbernatorynyń jarlyǵymen Mergenbaı Jamankózuly marapatqa usynylady.

Mergenbaıdy marapatqa usynǵan vıe-gýbernator Pavel Petrovıch Ostashkın

Ostashkınniń qoly qoıylǵan osy marapat Mergenbaıǵa tıgen soń (Mergenbaıǵa marapatpen qosa aty-jóni jazylǵan besatar myltyq tartý etilgen), el ony «batyr» atap ketken.

Bul oqıǵany el ańyzǵa aınaldyryp, Keńestik kezeńde bolǵandaı etip ózgertip jibergen. Keńes úkimeti Narynqolǵa ornaǵan 1918-1920 jyldarda Mergenbaı batyrdyń ataǵy alty qyrdan ary asyp, esimi estilse, qalmaqtyń jylaǵan balasy (bul tusta túrli barymta shaıqastary bolyp turǵany belgili) ýanatyn ýaqyt edi. Shaldınniń arqadan qaǵýyna batyr ol kezde muqtaj emes bolatyn. Keńes Úkimeti Narynqolǵa týyn tikken tusta Mergenbaı Han-Táńirdiń kókjalyna aınalyp, eldi ýysynda ustap turdy.

Biraq, ańyzdyń jalpy sulbasy men derektik qujat arasy tym alshaq emes. Ekeýinde de arba sýǵa ketken, ekeýinde de batyr atanǵany aıtylady. Biz arhıvtik derekke súıenip, ańyzdy aqıqatqa aınaldyryp otyrmyz.

 

Shirkeýdegi mazaq

Qaıtadan Patsha ýaǵyna oralaıyq... Janbolat Aýypbaev aǵamyzdyń «Tıan-Shannyń kovboıy» atty áıgili maqalasy bar. Sol maqalada aıtylǵan jaıdyń sulbasy mynaý (bizdiń nusqa boıynsha)...

1872 jyldan bastap Reseıden qazaq jerin otarlaý úshin kelgen qarashekpen orystar quıqaly jer Narynqolǵa «Ohotnıchıı» atty bekinis salyp, ornyǵady. 1904-1906 jyldarǵa taman qarýly orystar kúsheıip, bekinis mańyna jaqyndaǵan, ózennen sý almaq bolǵan qazaqtardy atyp tastaıtyn oqıǵalar bolǵan. Otarlaýshylardyń zorlyq-zombylyǵyna shydamaǵan qazaqtar Uzaq (Saýryquly)batyrǵa shaǵymdana bastaıdy.

Uzaq batyr aqsaqaldarmen aqyldasyp, orystardy jónge salýdy Mergenbaıǵa tapsyrady. Kóp bolyp kúsh kórsetse, Vernyı (Almaty) men Prjevalskiden (Qaraqol) jazalaýshy otrıad shyǵyp, el qyrylýy múmkin. Sondyqtan da, «el ishindegi bir tentektiń sotqarlyǵy» dep aqtalý úshin de óte mańyzdy operaııany Mergenbaı jalǵyz ózi jasaýǵa bekıdi.

Mergenbaı batyr Pasha meıramy kúni (orystardyń bári shirkeýge jınalǵan bolatyn) eki oq shyǵaryp shirkeýdiń aǵash-kresiniń byt-shytyn shyǵarady da, toǵaıǵa kirip, kózden ǵaıyp bolady. Qaıdaǵy bir «basýrmannyń» osynshalyq basynǵanyna orystar namystanyp, ertesi qazaqtardy jazalaý úshin joryqqa attanbaq bolady.

«Joryq aldynda qulshylyq etemiz» dep otyz shaqty ásker shirkeýge kirgende jaqyn mańda ańdyp júrgen Mergenbaı mamaǵashta baılaýly turǵan attardyń shylbyryn kezdikpen qıyp, qalyń jylqyny ótkelge qaraı dúrkirete aıdaı jóneledi.

Mergenbaı batyrdyń aǵash-kresti atyp túsirgen shirkeý osy... Bul shirkeý keıinnen órtenip ketken.

Shirkeý tóbesindegi kresti atyp túsirý… Joryqqa minetin attardy er-turmanymen aıdap áketý… Osynyń bárin istep júrgen bir ǵana «dıkar»… Al olardyń munda 10-y nemese 20-sy kelse ne bolmaq? Osyny oılaǵan orystar qazaqqa jónsiz soqtyǵýdy qoıǵan eken.

 

Sibe-qalmaqtarmen shaıqas

Mergenbaı tekshesi

Mergenbaı Jamankózuly týraly hıkaıaǵa bergisiz áńgimeler óte kóp. Sonyń bir-ekeýin ǵana tilge tıek etsek...

Birinshisi. Batyrdyń aıýdy úńgirine aıaǵyn tyǵyp ashýlandyryp, syrtqa shyqpaq bolǵan jyrtqyshty bir oqpen jaıratyp salǵany aıtylady. Osy oqıǵadan keıin batyrdyń aıýǵa atqan oq dárisi shashyrap, beti shybarlanyp qalǵan eken-mis.

Ekinshisi. Bir kúni Uzaq batyrdyń 600 jylqysyn barymtaǵa kelgen sibe-qalmaq aıdap ketedi. Barymtashylar otyz shaqty adam eken. Bári muzdaı qarýlanǵan. Uzaq batyr jylqyny qalmaqtar áketkenin Mergenbaıǵa habarlaıdy. Mergenbaı qasyna bar bolǵany eki jigit ertip, qalmaq barymtashylaryn Asýtórden kútip alady.

«Baıynqoldan órlep qashqan qalmaqty jaıratasyń» dep taý shatqalyna Asaýbekti, «eńis jaǵalaǵandy tosyp alasyń» dep Toıǵulyny taýǵa bekindirip, ózi sibelerdi qaq aldynan tosyp alady.

Barymtashylar Mergenbaıdyń tosqaýylyn buza almaı qyzyl-ala qanǵa boıalady. Otyz barymtashydan birnesheýi ǵana qutylyp ketse kerek...

 

Qashqarǵa qashqan qazaqty túgendeý oqıǵasy

Mergenbaı memlekettik qujattardy sýdan aman ótkizip aty bir shyqty. Artynsha shirkeýdegi oırany arqyly zorlyq-zombylyq kórsetken otarlaýshylardy raıynan qaıtaryp el ishindegi abyroıy tipti aspandap ketti. Buǵan aıýdy atqany men qalmaqtyń qalyń áskerin jaıratyp salǵan oqıǵasyn qosyńyz...

Qarqara jármeńkesi, 1903 jyl

El aýzyndaǵy áńgimege qaraǵanda, Mergenbaı Jamankózuly 1916 jylǵa deıin Qarqaradaǵy jármeńkede saýda-sattyq istegen qazaqtyń quqyǵyn qorǵaǵan. Apıyn, qarý sekildi tıym salynǵan saýdany óz baqylaýynda ustaǵan. Qalmaq, qyrǵyz, qazaq arasyndaǵy barymta shaıqastaryna qatysyp, ábjildigimen kózge túsip dańqy alysqa jaıylǵan.

Biraq, 1916 jylǵy Qarqara kóterilisine qatysqany týraly derekter áli ashylǵan joq. Oǵan Mergenbaıdyń «bandy» atanyp, 70 jyl esiminiń aıtylýyna tıym salynǵany sebep bolsa kerek. Munyń syrtynda Mergenbaı áli kúnge qýǵyn-súrgin qurbany retinde tolyq aqtalmady.

1916 jylǵy kóterilisten keıin Han-Táńiri baýraıyndaǵy el úrkip, túp qotaryla Qytaı asty. Sol Úrkinde eldi arǵy betke Mergenbaı bastaǵan qazaq batyrlary alyp ótti. 1918-1919 jyldarda Oraz Jandosov pen Turar Rysqulovtardyń bastamasymen Qytaı memleketine suraý salynyp, kóshken eldi Keńes úkimeti qaıta qaıtaryp aldy.

Mergenbaı osy kósh kezinde taǵy kózge túsedi. «Qash-qashta» (Úrkindi el osylaı da ataǵan) Shyńjańdy bylaı qoıyp, Qashqar asyp ketken aǵaıyndy kóshirip ákelý úshin aıanbaı ter tókti.

Taǵy da ańyzǵa kezek bereıik.

1916 jyldaǵy kóterilisten keıin biraz el úrkip, Qashqarǵa bir-aq asqan eken. Ol jurtty túgendep keri qaıtarý Mergenbaı bastaǵan batyrlarǵa tapsyrylady. Osy saparynda Mergenbaı aınaldyrǵan eki-úsh jyldyń ishinde Qashqardaǵy qandastardyń sart bolyp ketkenine tań qalady.  Elge qaıtar kezde qazaqtar qoıyndaryna appaq nandy tyǵyp jatsa kerek. Batyr «Ony ne isteısińder?» dep surasa: «Elde mynandaı appaq nan bar ma?» dep ózine qaıyra suraq qoıady eken. «Qara talqan jeseń de, ólmeısiń» depti sonda Mergenbaı.

Mergenbaı Qashqarǵa Keńes úkimetiniń tapsyrmasymen bardy. Sodan bastap, batyrdyń keńestik júıege qyzmet ete bastaǵanyn ańǵarýǵa bolady.

 

Mergenbaı turǵan úıdiń qysqasha tarıhy

1919 jyly «Aqgvardııashylar» Narynqolda Keńes ókimetin qulatady. 1920 jyldyń jazynda jergilikti halyqtan quralǵan Mergenbaı jasaǵy Baıynqol ańǵaryndaǵy Taldysaıdyń aýzynda 300-deı aqtardyń «atty eskadronyn» qorshaýǵa alyp, joıyp jiberedi. Osy shaıqasta Qojeke Jarylqasynuly, Orazymbet Qazybekov, Qudaıbersin Jaýǵashev, Jazylbek Seribaev, t.b batyrlar erlik kórsetedi.

Saryjazdaǵy Mergenbaı batyr bir jyl turǵan úı

Batyrdyń týystarynyń aıtýynsha, Mergenbaı óz qolymen aqtar qulatqan qyzyldar úkimetin qaıta ornatty. Báıbishesi Jámılá Qorjynbaıqyzyn Almatyǵa aýdan atynan depýtat etip, delegattyqqa jiberip (áıel teńdigi saıasaty beleń alǵan kezeń), artynsha OGPÝ-ǵa qyzmetke alyndy. Sóıtip, Saryjaz áskerı komendatýrasynda otrıad komandıri qyzmetin atqardy. Sol tusta áskerı komendatýranyń keńsesi bolǵan tarıhı ǵımaratta (sýrette) otbasymen birge bir jyl turǵan.

(Mergenbaıdaı batyrdyń izi qalǵan bul úıdiń keıingi tarıhynan az-kem aqparat bere ketsek. 1990 jyldarǵa deıin bul ǵımarat psıhologııalyq aýytqýy bar adamdardy emdeıtin ortalyq (jyndyhana) boldy. Tarıhshy Bekmahanov qýǵynǵa túsip, Narynqolǵa jiberilý sebebi bar. Eger tarıhshy minez kórsetip, baǵynbaýdy bastasa, ǵalymdy osy jyndyhanaǵa ótkizý jospary bolǵan. Iaǵnı, bul ǵımaratta totalıtarlyq júıege qarsy qazaqtyń qanshama ózgeshe oılaıtyn azamattary jatqan bolýy múmkin).

 

Saqaımaıtyn aýrý...

«Halyqty teńdikke jetkizedi» degen Keńes ókimetiniń pıǵyly ózgerdi. Kil jalańaıaq kedeıler «Batyraq» uıymyn quryp, «Baı-qulaq» dep óz aǵaıynyn Itjekkenge aıdatatyn zaman týdy. Qolynda azyn-aýlaq maly bar azamattar jappaı tutqyndala bastady. Bul jaıttar batyrǵa ońaı tıgen joq.

Eldiń aýzyndaǵy áńgimege qaraǵanda, Mergenbaı óz qolymen ornatqan ókimeti el ishin búldirip, búlinshilik jasap jatqasyn bar kúshin jazyqsyz eldi qutqarýǵa jumyldyrady.

Máselen, Ýálibaı degen aǵaıynyna bir táýlik ishinde 6 entner jún salyǵy salynǵan. Ýálibaı «bar qoıymdy soıyp, etin ózderiń alyp, júnin julyp berińder» dep elge saýyn aıtady.  Bir táýlikte mundaı júndi tabý ońaı sharýa emes. Mergenbaı jurtty uıymdastyryp, kórpelerin sógip, aıtylǵan buıryqty ýaqytynda oryndatqyzady. Artynsha nemere inisi Qulataıǵa on tonna et ótkizý úkimi shyǵarylady. Mergenbaı taǵy eldiń kómegimen salyqty keshiktirmeı tóleıdi. Ýálibaı men Qulataıdy qyzyl ásker sapynda júrgen Mergenbaıdyń qutqarýy «batyraqtardyń» bılik oryndaryna aryz jaýdyrýyna sep boldy.

Batyraqtar «Mergenbaı baı-qulaqtyń jaqtaýshysy bolyp ketti» dep joǵarǵy jaqqa aryz jaýdyryp jatqanda Mergenbaı naýqastanǵan qyzyn Narynqoldaǵy dárigerge aparyp, óz otbasynyń qamymen júrgen edi.

Eldiń pıǵylyn óz adamdary arqyly estip: «Bizdiń el saqaımaıtyn aýrýǵa dýshar bolypty» degen áıgili sózin aıtady.

«Qyzym jazylsa – batysqa kóshemin, jazylmasa – shyǵysqa kóshemin» degen naqyl sózi de osy kúnderde aýzynan shyǵyp, búkil elge taraıdy.

«Aspan asty – qýys. Jan kúıitteýden basqa qaıran joq» degen támsili de el arasyna tarap ketti.

Uzaq batyrdyń aǵaıyndary quda túsken qyzy kóz jumǵan soń, Mergenbaı taý-tasty panalap, eldi Qytaı asyrýǵa qamdana bastaıdy. Osy tek qamdanýdyń ózi 18 adamnyń sheıit ketýimen aıaqtalǵan.

El ishinde aıtylatyn áńgimelerdiń nobaıy osyndaı...

 

«Mergenbaı Jantaı bandysynyń adamy»...

Endi Shaldınniń Mergenbaıdy qyzmetke qalaı alǵany týraly aıtqanyna (orys jazýshysy Oleg Mýhınniń deregine súıenip) kezek bereıik.

Mergenbaı bastapqyda shekara áskeriniń jylqysyn qaraýshy bolyp ornalasady. Shaldınge jergilikti bılik ótinish jasap «Mergenbaı buryn bir baıdyń jylqysyn baqqan adam» dep komotrıadqa qyzmetke turýyn suraıdy. Shaldın jergilikti bıliktiń aıtqanyna kónip, Mergenbaıdyń qolyna qarý berip, komotrıadqa alady. Batyr shekarashy qyzmetin óte jaqsy atqarady.

Osy tusta OGPÝ tyńshylary Mergenbaıdy qyrǵyz batyry (bandysy) Jantaı Omanovtyń (Jantaı Omanovtyń qyzy Mergenbaı batyrdyń áıeli bolǵan) tyńshysy ekenin, qyzyl áskerdiń barlyq josparyn aldyn-ala bandylarǵa habarlap kelgenin anyqtaıdy. Jantaı Omanovtyń áskeri Narynqoldaǵy zastavaǵa basyp kirgende, Mergenbaı kúzetshiniń kózin joıyp, bandylardyń áskerı beketti basyp alýyna jaǵdaı jasamaq bolǵan-mys.

OGPÝ-dyń jendetteri tutqyndaýǵa shyqqanyn bilip, Mergenbaı taýǵa jasyrynady.

Shaldın qatań sógis alyp, burynǵy eńbegi eskerilip, qyzmetinde qaldyrylady.

Jantaı Omanov «bandysy» birneshe toptan quralǵan edi. Olar bir ýaqytta birneshe jerde shabýylǵa shyǵa alatyn. Mergenbaı shekara zastavalaryndaǵy ishki jaǵdaıdy, kúzettiń qaı mezgilde aýysyp, ásker qaı ýaqytta demalatynyn jaqsy biletin. Sondyqtan da, qyzyldarǵa Mergenbaı toby eń qaýipti jaý boldy. Osylaısha, buryn «keremet iz kesýshi», «komotrıadtyń tańdaýly jolbasshysy», «keńes qyzyl áskerleriniń senimdi serigi» dep dáriptelgen Mergenbaı bir-aq kúnde «bandy» atanyp shyǵa keldi.

Mýhınniń kitabyndaǵy jaıt bizge biraz tyń derektiń betin ashty. Biraq, sol zamannyń yńǵaıyna qaraı birjaqty jazylǵan jaıdyń ras-ótirigin anyqtaý bizdiń mindet emes. Dese de, osy jerde Kódek aqynnyń Mergenbaıǵa arnaǵan daýysynda (joqtaýynda):

«Qyrǵyzda Jaqsylyq pen Jantaı batyr,

Solardyń qyzy edi bir qatynyń-aı!» delinetinin oqyrman esine sala ketkimiz keledi.

 

Shıtim oqıǵasy

1929 jyly Mergenbaı batyr Úlken Qaqpaq shatqalyndaǵy qazir Shıtim saı atalatyn taýǵa bekinip, búkil eldi Qytaı asyrmaqqa daıyndalyp jatty. Bir kúni Mergenbaıdyń Qyrǵyz jerine saýda jasaýǵa jibergen adamdary kelip, ákelgen zattardy kórýge búkil týys bir kıiz úıge jınalady. Syrtaǵy qaraýyldary da oryndaryn tastap, úıge kiredi.

Osyndaı ońtaıly sátti kútip júrgen orys áskeri tutqıyldan shabýyl jasap, kıiz úıdiń syrtynan oq jaýdyrady. Mergenbaı batyr aldymen keregeni kóterip jiberip, tomarshany qoıady da, ishtegi adamdardyń shyǵýyna kómektesetedi. Sosyn ózi dereý qaraǵaıdy panalap, áskerge toıtarys berip, atqylaı bastaıdy (Keıbir derekter bul qyrǵyn kezinde Mergenbaıdyń basqa jaqta bolǵanyn aıtady).Mergenbaıdyń ózi de bar ekenin bilgen qyzyldyń soldattary sheginip ketedi.

Shıtim qyrǵyny qurbandaryna qoıylǵan eskertkish tas

Shıtim oqıǵasynda 18 adam kóz jumdy. Onyń jeteýi – shıitteı kúnásiz sábıler bolatyn. Qaza bolǵandardyń ishinde Mergenbaıdyń ákesi Jamankóz (El Jamankózdi qasıetti kisi bolǵan desedi. Ol eger malǵa, ıakı adamǵa týra qarasa, til tartpaı ketedi-mis. Sondyqtan da azan shaqyryp qoıǵan Janbolat aty umytylyp, Jamankóz atalyp ketipti) de bar edi.

Sonymen birge Shıtim degen ana qyzymen birge oqqa ushqan. Shıtim ana qyzyn kóterip, kıiz úıden aman shyǵady da, qashyp taýdyń ańǵaryna jetedi. Qyzyl ásker qýyp baryp, sábıin kótere qashqan anany (qyzymen birge) atyp óltiredi. Eki kún boıy qansyrap jatyp, kóz jumǵan ananyń ajalynan keıin ol jer «Shıtim saıy» atalyp ketken.

Osy qyrǵynda Mergenbaı batyr ákesi Jamankóz ben týysy Shıtim anadan bólek týǵan baýyry Nesipbek, aǵasy Bazarbaıdyń uly Ramazan sekildi et jaqyndarynan aıyryldy.

 

«Musylman balasyna oq shyǵarǵan joqpyn!»

El arasynda Mergenbaı batyrdyń qandaı jaǵdaı bolmasyn qazaq balasyna myltyq kezemegeni ańyz bolyp aıtylady. Ózi de serikterine «Musylman balasyna oq shyǵarǵan joqpyn» dep ósıet aıtyp otyrady eken. Oǵan bir dálel keltirsek...

Belgili pýblııst Máken Álıasqarulynyń «Zamana zardaby» atty kitaby bar. Sol kitapta Shıtim oqıǵasynan keıingi jaılar baıandalady.

Jurt «Shıtimdegi jasyrynǵan jurtty qyzyl áskerge habarlady» dep Ábilqasym Aqymjanovtan (Ábilqasymnyń jaýlarynyń taratqan qaýeseti. Aqymjanov Partııanyń buıryǵymen shekara aspaq bolǵan eldi raıynan qaıtarý maqsatynda úgit júrgizgen. Keıinnen «Halyq jaýy» dep aıyptalyp, Sibirge jer aýdarylǵan. Mergenbaı bastaǵan kóshterdi Qytaıǵa ótkizip jiberýge astyrtyn kómek bergen tulǵa) ósh almaq úshin Ashyly Qaqpaqqa attanady.

Muny estı sala Mergenbaı «Olar tús aýa jetkenshe, Ábilqasymdy ózim-aq jaılap qoıamyn. Jaman laqtyń qanyna qanshań qol bylǵamaqshysyńdar» deıdi de atqa minedi.

Mergenbaı elden buryn kelip: «Jaman bala, seni ajalǵa qımaımyn» dep Ábilqasymdy qaraǵaıǵa shyǵaryp jiberip, ózi qorǵap qalady.

Osy jaıttan-aq Mergenbaıdyń kináli bolsyn, kináli bolmasyn óz qanyna oq shyǵarmaǵanyn ańǵaramyz.

Buǵan dálel retinde 1984 jyly «Qazaqfılm» túsirgen «Aqyrǵy amanat» fılmindegi Oraz mergenniń (El sol kınodaǵy Oraz mergenniń prototıpi Mergenbaı ekenin aıtady) qyzyl áskerdegi qazaq jigiti men bir orysty tiri qaldyratyn sıýjetinen de baıqaýǵa bolady. Sol kınodaǵy otrıadtyń bastyǵy rólin somdaǵan qazaq jigiti bir dıologynda Oraz mergenniń qolyna túskenin, ony da bosatyp jibergenin aıtady.

Munyń bári tegin emes bolsa kerek.

 

«Orys tasqa atady, Mergenbaı basqa atady»...

Mergenbaı Jamankózuly Shıtim oqıǵasynan keıin eldi túp qopara Qytaı asyrýǵa birjola bekinedi. Shekara kúzetken qyzyldardyń áskerine toıtarys berip, az ýaqytta árqaısysynda 250-300 otbasy bar birneshe kóshti aman-esen Qytaı jerine erýlep úlgeredi.

Qytaıdyń shekarasyn kúzetken qalmaq-sibe áskerlerimen beıbit kelisimge kelip, myltyqtyń aýzyn jalap, serttesedi. Bastapqyda qalmaqtar kóshti jasqap, aspanǵa ǵana oq jaýdyryp, eldi shekaradan ótkizbeýge bar kúshin salyp jatqandaı syńaı tanytatyn. Kóshti bastaǵan Mergenbaı jasaǵy da oqty aıamaı aspanǵa atyp, qyzyldardyń kózin aldaıtyn.

Keıinnen qalmaqtar kóshti tonaýǵa qunyǵyp, sertti buzdy.

Qytaıǵa qashqan el «Orys tasqa atady, Mergenbaı basqa atady» (Kódek aqynnyń óleńinde de «Orystyń tasqa, Mergenbaıdyń basqa atatyny» jazylǵan) dep aýyzdan-aýyzǵa ańyz taratyp, Mergenbaıdyń tulǵasyn asqaqtatyp, qyzyldardyń qaýqarsyzdyǵyn áıgilep jatty.

Tarıhshy Dosym Zikirııa atasynan estigen Shoǵansaıda bolǵan bir shaıqas týraly bylaı deıdi. «Artymyzdan qyzyldyń áskeri tústi. Alaıda, bizdiń kóshte ákeli-balaly eki mergen bolyp edi. Atqan oqtary qur ketpeıtin, kózdegenin qaǵyp túsiretin asqan ónerli eken. Kezeńge bekinip turyp ekeýi myltyqtaryn bir-birden bosatqanda artymyzǵa túsken áskerdiń birtalaıy jer qushty. Sodan qaıtyp olar bizge betteı almady. Al, Qytaı jerine ótkende kóshti talaýǵa kelgen sibelerdiń de birazyn jýsatyp salyp, eldi aman alyp qaldy»...

Bul ákeli-balaly mergender Mergenbaıdyń sarbazdary ekeni anyq.

 

Mergenbaıdyń baýyrlaryn órteý hám eldi kúshtep kóshirý oqıǵasy

Shıtim oqıǵasynan soń, Merenbaıǵa sheginer jol qalmady. Ol búkil halyqty túp qotara Qytaıǵa asyryp ketý maqsatymen qazaq jigitterinen jasaq qurdy. Óz baýyrlary Bazarbaı, Bazarqul, Toıǵulylar mergendigimen shaıqastarda kózge túsip, qyzyl áskerdiń betin qaıtarar áskerbasylarǵa aınalyp shyǵa keldi.

Qyzyldar qazaq batyrlaryn soǵysyp jeńe almasyn bilgen soń, olardy astyrtyn joıý áreketimen álektene bastaıdy.

Eldi kóshirý úshin Mergenbaıdyń eki aǵasy Bazarbaı men Bazarqul bastaǵan batyrlar Tóte asýynda otyrǵan elge kelip, bir úıde tynyǵyp uıyqtap jatqanda ańdyp júrgen qyzyl ásker úıdiń syrtynan ot qoıyp, batyrdyń eki aǵasyn órtep jiberedi.

1916 jylǵy kóteriliste babalarymyz ustaǵan qarý-jaraq. Mergenbaı jasaǵynyń da osyndaı qarýlarlary bolǵan.

Shıtimdegi qyrǵyn men baýyrlarynyń sheıit ketýi batyrǵa aýyr tıdi. Ol osy qaıǵyly jaǵdaılardan soń, keıbir kónbegen eldi kúshpen kóshirip áketýge májbúr boldy. Óıtkeni, maly kámpeskege túsken eldi ashtyq jaılaıtynyn, qazaqtyń tuıaq serpýge shamasy kelmeı qyrylyp qalaryn batyr jaqsy bildi. Sondyqtan da, Mergenbaı kez-kelgen qazaq aýylyna baryp, halyqty «batyraq, baısyń» dep bólmeı, «Qytaıǵa kóshesiń» dep talap qoıa bastady.

Ol kúnderi Mergenbaıdyń jasaqtary Qytaıǵa asatyn basty asýlardy ýysynda ustap turdy. Han-Táńirdiń baýraıyndaǵy joldardy bylaı qoıyp, búkil Jarkent óńiriniń qyzyl áskeri Mergenbaıdyń aty estilse, zastavaǵa tyǵylatyn edi.

Mergenbaıdyń jasaǵy kóshke mańaılaǵan qyzyl áskerdiń baskıimin (papaha) atyp túsiredi eken. Bul – olarǵa jasalatyn eskertý.

Jasaqtan bólek, Mergenbaıdyń ózine ǵana tán qyzyldardy keri qaıtaryp jiberetin tásili bolǵan. Ol tásildiń ataýy – julqa atý. Mergenbaı kóz ilespes jyldamdyqpen qolyn julqyp jiberip, myltyǵynyń shúrippesin basyp qalǵanda áskerdiń ıyǵyna asqan qarýyn julyp túsiredi-mis.  Qyzyl áskerdiń denesine oq darytpaı, asynǵan myltyǵynyń baýyn (remen) úzip jibergennen keıin shekarashylardyń tula boıyn úreı bılep, kóshke betteı almaı qalatyn bolǵan. Bul orysty ashýlandyrmaı, qorqytýdyń tásili edi.

Jergilikti áskerden qaıran bolmaǵan soń, Almatydan jáne basqa óńirlerden «bandylardy» joıý úshin qyzyl ásker otrıadtary úzdiksiz jiberile bastaıdy. Máselen, 1928-1930 jyldary Shelek aýdanynyń OGPÝ-in basqarǵan maıor Vıhreev otrıadymen kelip, Mergenbaı jasaqtarymen soǵysqan. Sol shaıqasta maıor qaza tabady.

Qosh! Halyqty kúshpen kóshirý oqıǵasyna qaıta oralaıyq. Bul jaıt bylaı órbigen. Aldymen halyqqa «kóshesiń» degen Mergenbaıdyń habary keledi. Oǵan kónbese, ókimetten qalǵan azyn-aýlaq malyn aıdap áketip otyrǵan. «Malyń Qytaıda, óziń kelip, ıe bol» deıdi eken elge. Maldyń artynan kóship barmaǵan jurttyń erjetip qalǵan bir balasyn amanatqa alyp, amanattaǵy bala Mergenbaı jasaǵyna sarbaz retinde qosylady. Bul tusta Mergenbaıdyń «Malyń úshin kóshpeseń, balań úshin kóshesiń» deıtin urandy sózi elge tarap jatty.

Jurt maly men balasy úshin «batyraq» bolsa da Qytaı asty.

Mergenbaı batyr halyqty baı-kedeı dep ekige jarǵan keńestik ıdeologııanyń qyzyl uranyn osylaı tas-talqan etti. Keıbir ańyzdarda Mergenbaıdyń 1916 jyldardaǵy jolmen qazaqty orystan múldem alysqa, ıaǵnı Qashqarǵa áketýdi de oılaǵany aıtylady. Biraq, baıaǵy aq nandy qoınyna tyǵatyn qandastardy oılap, «Qazaq Qashqarǵa barsa, múldem sart bolyp keter» dep qoryqqan eken desedi.

 

Qyzyldardyń jeńilisi

«Mergenbaı batyr keńestik ıdeologııanyń qyzyl uranyn tas-talqan etti» degen sózimizdi tarıhshy R.Orazovtyń myna bir derekteri arqyly dáıekteı ketsek...

Shekaraly aýdan halqynyń Qytaıǵa jappaı kóshýi 1928 jylǵy baılardy tárkileý naýqanynan bastalyp, 1933 jyldarǵa deıin jalǵasty.

Kegen aýdandyq Partııa komıtetiniń (Narynqol 1936 jyly ǵana jeke aýdan bolyp bólindi) hatshysy Járdemalıevtiń qoly qoıylǵan «Aýdannyń saıası jaǵdaıy» týraly asa qupııa qujatta 1929/30 jyldarda sol kezdegi Kegen aýdanynda 15 194 qojalyq bolsa, 1930-1931 jyldary 2 259 qojalyq Qytaı eline asyp ketkeni jazylǵan. 1931/1932 jyldary qalǵan 12 940 qojalyqtyń 8 247-si arǵy betke ótip úlgergen. Iaǵnı, qyzyldar «bandy» atandyrǵan Mergenbaı, Jaqypberdi sekildi qazaq oǵlandary Stalındik tárkileýge hám keńes saıasatyna jan-tánimen qarsy turyp, aýdandaǵy qojalyqtyń 57-60 paıyzyn shekaradan ári ótkizip áketti. Bul degenińiz sol qojalyqqa ıelik etip otyrǵan halyqtyń 57-60 paıyzy Qytaı asty degen sóz (qupııa qujatta Qytaıǵa kóshken halyqtyń sany kórsetilmegen. Osydan-aq Keńes Úkimeti úshin adamnyń mal qurly quny da, qadiri de bolmaǵanyn ańǵarýǵa bolady).

Taǵy bir qyzyq derek keltireıik. 1931 jylǵy málimet boıynsha kommýnıstik partııaǵa múshe – 26, partııa músheligine úmitker – 59, barlyǵy – 85 adam Qytaıǵa aýǵan. Al, 1932 jyly kommýnıstik partııaǵa múshe – 19, partııa músheligine úmitker – 28, barlyǵy – 47 adam Mergenbaılardyń jolynyń durystyǵyn túsinip, týǵan jerinen jyraqqa ketýge májbúr boldy. Qarapaıym halyqty bylaı qoıyp, kommýnıstik partııaǵa múshe bolǵan adamdardyń Mergenbaılarǵa erip ketýi qyzyldar úshin aýyr soqqy boldy.

1916 jyly Aq Patsha áskerine bala bermeý úshin Qarqarada «Bala ólgenshe, shal ólsin» dep, bolys-bıler kóterilis jasaǵany málim. Ólkeniń resmı bıligindegi bolystardyń halyq jaǵyna shyǵyp, Patshanyń jarlyǵyna qarsy turýynyń kishigirim úlgisi 1930 jyldarda jáne qaıtalandy. Máselen, Esekartqan aýyldyq partııa uıymynyń basshysy Ómirálıev, kolhoz tóraǵasy, partııa músheligine úmitker Qotyrbekov, kommýnıst Daqsanov syndy azamattar bir kúnde 24 sharýashylyqty bastap, Qytaı asyp ketti.

Eger de shekaraly aýdan halqynyń 57-60 paıyzy Mergenbaılarǵa erip, Qytaıǵa kóship ketpegende ne bolar edi?

Stalındik repressııa jyldary osy bir ǵana aýdannan 700-den asa adam «Halyq jaýy» degen aıyppen aıyptalyp, túrmege qamaldy. Onyń 112-si (avtordyń anyqtaýy boıynsha) atý jazasyna kesilip, qalǵany jer aýdaryldy. Jer aýdarylǵandardyń kóbi qyzyldardyń azaptaý lagerlerinde kóz jumdy. Eger Mergenbaıdaı batyrlarymyz bolmaǵanda bul 700-den asa saıası qurbannyń sany eki-úsh esege eseleneri sózsiz edi. Munyń syrtynda ashtyq pen soǵystan qansha qazaq qurban bolaryn ózińiz baǵamdaı berińiz.

 

Qazan asýyndaǵy shaıqas

El arasynda Mergenbaı batyrdyń úlken jeti kóshti Qytaıǵa aman-esen alyp ótkeni týraly ańyzdar aıtylady. Joǵarydaǵy derekterge qaraǵanda, ol kóshtiń sany jetiden birneshe ese kóp bolýy múmkin. Mergenbaı 1930 jyldary Narynqoldy bylaı qoıyp, Jarkent óńirindegi qazaqtardy da shekaradan asyryp áketý operaııalaryn jasaǵan.

Bul jóninde orys jazýshysy Oleg Mýhınniń «Eńbekshi halyqqa qyzmet etemin» atty derekti-hıkaıatynda keńinen baıandalady.

Oleg Mýhın bul áńgimelerdi I.Golovın atty otstavkadaǵy polkovnıktiń jáne basqa da oqıǵany kózben kórgen adamdardan jazyp alǵan. 1930 jyldarda Golovın Jarkent shekara otrıady oqý-jattyǵý eskadronynyń komandıri bolyp júrip, birneshe márte Mergenbaı jasaǵymen betpe-bet shaıqasqa kirgen.

Sonyń birin qysqasha baıandaıyq.

Golovın Jarkenttegi áskerı komendatýranyń basshysynyń tapsyrmasymen pýlemet, granatometpen muzdaı qarýlanǵan 12 áskermen eldi kóshirip áketip bara jatqan Mergenbaıdyń artyna túsedi. Golovın áskeri Jarkent kóshelerin sherýlep ótip, Jońǵar Alataýyn betke alady.

Eskadronynyń komandıri Golovın óz esteliginde: «Ol óte qaýipti, qatygez qarsylas edi. Mergenbaı shabýyldy árdaıym kútpegen jerden bastaıtyn. Ózi soıqan oıyn júzege asyra salyp, quddy jerdiń astyna túsip ketkendeı kózden ǵaıyp bolatyn. Mergenbaıdyń shekara mańyndaǵy ár aýylda óz jansyzdary boldy. Ol sol jansyzdar arqyly qyzyl áskerden tónetin qaýipti aldyn-ala bilip otyratyn. Onyń ústine ol jer jaǵdaıyn óte jaqsy biletin. Adam aıaǵy baspaıtyn taýlardyń oı-shuqyry oǵan sóz emes edi. Shabarman shekara zastavalaryna habar berip, qosymsha kúsh shyǵyp bolǵansha, Mergenbaı izin jasyryp úlgeretin. Ara-tura onyń adamdary qolǵa túskenimen, biz Mergenbaıdyń ózin ustaı almadyq» deıdi.

Osyndaı estelik aıtqan Golovın Jarkentten shyǵyp, Lesnovkaǵa (qazirgi Taldy aýyly) keledi. Mergenbaı jasaǵy qyzyldardyń kooperatıvin talqandap, astyq jıǵan qoımany órtegenin estıdi. Biraq, eshqandaı adam shyǵyny bolmaǵan.

Mergenbaıdyń izi qalǵan – Tyshqan taýy

Lesnovkadan 10 shaqyrym jerde ornalasqan taǵy bir aýylǵa Mergenbaı iz qaldyrǵan. Ondaǵy bar maldy aıdap áketipti. Sol aýyldaǵy kóshke ilese almaı qalǵan bir shal: «Bizdi kóshirip áketýge kóndirip baqty. «Bolshevıkterdiń sózine erip, Quranǵa qarsy kelip otyrsyńdar! Alla jazalaıdy, senderdi» dedi Mergenbaı. Sosyn: «Eger kóshten kim qalyp ketse, sonyń bárin atyp tastańdar» dep buıyrdy. Biz qoryqqannan artynan erdik» deıdi.

Golovınniń qarýly kúshi Tyshqan taýynyń etegine ilingende aldarynan úsh qyzyl ásker jolyǵady. Olar Mergenbaıdyń Ósek ózenin boılap, Tyshqan taýyna (sýrette) órlep ketkenin baıandaıdy.

«Mergenbaılardyń izinen qalmaýǵa bolar edi. Biraq, bir qaptal túgel jar bolǵandyqtan kóshtiń aldyn oraýǵa múmkindik bolmady. Kóshtiń izimen júrgen edik, shatqalǵa kire bere tuzaqqa tústik. Amalsyz sheginýge týra keldi» deıdi olar.

Tyshqan taýyndaǵy Qytaıǵa asýǵa bolatyn basty jolda Mergenbaı ketip bara jatqan soń, olardyń aldyn oraý úshin Golovın óz josparyn qurady. Ol jergilikti jurttan surap, Qazan asýynan assa ǵana Mergenbaı jasaǵynyń aldynan tosyp alýǵa bolatynyn bildi.

Shildeniń ózinde qar jatatyn Qazan asýynan atpen asý múmkin emes.

Golovın 1930 jyldyń 17 shildesi kúni attaryn arqanǵa baılap, quzdan tómenge túsirip, sol asýdan ótedi. Azyq-túlik artqan aty quzǵa ketedi.

Olar sosyn ózennen ótkel taýyp, taǵy bir asýdy baǵyndyryp, Mergenbaı kóshirip áketken kóshtiń ústinen túsedi.

Mergenbaı jasaǵyna pýlemet sóz emes edi. Bul joly qazaq sarbazdary tuńǵysh ret aýzynan ot búrikken granatomettiń soıqan soqqysyn kórdi. Sonda da shaıqas tań atqansha jalǵasyp qazaq áskeri sheginýge májbúr bolady. Golovın kóshken eldi alyp, keri qaıtady.

 

Jarkentti basyp alý operaııasy

Oleg Mýhınniń derekti-hıkaıatynda Qazandaǵy shaıqastan keıin Mergenbaı Jamankózuly Jarkentti basyp almaq bolǵanyn jazǵan.

Mergenbaı Jarkenttegi áskerı komendatýrany basyp alý úshin eki júz sarbazymen burynǵydaı Ósek ózeni arqyly emes, Býraqojyr ózeninen shekaradan ótip, Qulja kúrejolyna qaraı jaqyndaıdy. Mergenbaıdyń josparyn chekıster tyńshylarynyń kúshimen aldyn-ala bilip otyrǵan edi.

Oleg Mýhınniń kitaby

Sondyqtan da, qyzyl ásker Mergenbaı jasaǵyn ishkeri ótkizip jibergen soń, artynan tosqaýyl qoıyp, Qorǵas, Basqunshy, Altynkól zastavalarynyń áskerin sheginer jolyna bekindirip úlgeredi.

Qyzyl ásker komandırleri shekara zastavalaryna jergilikti kommýnısterden quralǵan otrıadtarmen adam qarasyn kóbeıtip, Mergenbaı jasaǵynyń kózin aldap turǵan.

Mergenbaı bul joryǵynda eshqandaı aýylǵa soqpaǵan. Óziniń kelgenin bildirmeý úshin qolynan kelgen bar aılany jasap, ábden Jarkentke jaqyndaǵanda Qytaı jerinde qalǵan áskeri tapa-tal túste Basqunshy jáne Qorǵas zastavalaryna shabýyl bastaıdy. Mergenbaıdyń oıy qyzyldar bar kúshin zastavalarǵa attandyryp jatqanda Jarkenttegi komendatýranyń kúlin kókke ushyrý bolatyn.

Mergenbaı jasaǵy ábden Jarkent mańyndaǵy Eńbekshi aýylynyń tusyna kelgende tuzaqqa túskenin bildi. Saqyldaǵan orys pýlemetteri qazaq jasaǵyn qyra bastaıdy. Keri sheginer joldy Qorǵas, Basqunshy, Altynkól zastavalarynyń áskeri jaýyp tastap, ol jaqtan da tópelegen oqtyń astynda qalady. Bir jarym saǵat soǵysqannan keıin Mergenbaı jasaǵy Sholaqaı qumyna qaraı sheginip ketýge májbúr boldy.

Shaıqas aıaqtalǵannan keıin qyzyl ásker qol-aıaǵyn baılap, qymbat kıim kıgen, basynda sáldesi bar bir qazaqty komendatýraǵa ákeledi.

– Bul Mergenbaıdyń naq ózi, – deıdi bireýi.

Áskerıler sol adamnyń sózine senip, «Mergenbaı Jamankózulymyn» degen adamdy 2-3 aı tergep, Keńes ókimetiniń Zańymen atý jazasyna kesedi (Osy joly Mergenbaı jasaǵyndaǵy qolǵa túsken birneshe adam atylǵan). Biraq, qyzyldar sáldeli adamnyń Mergenbaı emes ekenin arada biraz ýaqyt ótkennen soń ǵana bilip, sanyn soǵyp qaldy.

 

Qyzyldardyń esepteri týraly...

1930 jyly Mergenbaı jasaǵy Jarkenttegi áskerı otrıadty talqandaı almaǵan soń, qaıtadan Han-Táńiri baýraıyna oraldy. Óıtkeni bul kezde qyzyldar qazaq pen qyrǵyzdy Qytaı asyryp turǵan Dary Sadyqovtyń jasaǵyn joıyp, eldiń Qytaıǵa qashýy qıyndap ketken edi. Sondyqtan da, Mergenbaı eldi Qytaıǵa kóshirý isin jalǵastyrý úshin týǵan jerindegi joryqtaryn bastady. Ol joryqtar týraly kommýnıster birjaqty aqparatty qarsha boratyp, joǵaryǵa jóneltip, esep berip jatty.

Mergenbaı batyrdyń arhıvtegi jeke qujattary áli ashyla qoımaǵanymen, batyrdyń qyzyl áskermen bolǵan shaıqastary týraly (az bolsa da) qaǵazǵa túsken derekter jeterlik. Sonyń birnesheýin osy jerde aıta ketsek.

Jarkent shekara otrıadyna qarasty «Oıqaraǵaı» shekara zastavasynyń 5 áskeri eldi kóshirgen Mergenbaı jigitteriniń aldyn tosyp almaq bolyp, Shýyrma Hasan taýynda atys bolǵan. Qyzyldardyń áskerı bólimin Qonyshev degen zastava basshysy basqarǵan. Orystardyń jazǵanyna qaraǵanda bul shaıqasqa Mergenbaıdyń 12 sarbazy qatysqan. Árıne, jazbada aıtylǵandaı 12 sarbaz bolsa, olardyń qolynda – bes atar. Al, qyzyldarda – pýlemet. Osy soǵysta jeti qazaq batyry sheıit ketedi, beseýi tutqynǵa túsedi. Shekaradan asyp ketpek bolǵan eldi jýsatyp salatyn orystyń Shırınkın degen qyzyl áskeri ajal qushady.

Kommýnısterdiń derekteriniń bárinde ózderiniń erlikterin asyra dáripteý baıqalady. Máselen, eldiń aıtýyna qaraǵanda bir kóshte eki-úsh mergen ǵana bolady eken. Solardyń kúshimen el Qytaı asyp otyrǵan. Al, qyzyl ásker pýlemetpen kinásiz halyqty qyryp tastaıtyn. Sosyn, sheıit ketken marqumdardy túgel «Mergenbaıdyń sarbazy» dep esep beretin-di.

Jalpy sol kúnderdiń kartınasyn aına-qatesiz kórsetý úshin taǵy bir derekti alǵa tartaıyq.

1930 jyly Jarkent shekara otrıadyna qarasty «Oıqaraǵaı» zastavasynyń qyzyl áskeri Grıgorıı Mıroshnıchenko Mergenbaı jasaǵymen bolǵan shaıqasta qaza tabady. 1932 jyly sol Grıgorııdiń inisi Nıkolaı qazaq sarbazynyń myltyǵyn tartyp alyp, atyp óltirgen. Osy oqıǵa arqyly kommýnıster «Nıkolaı Mıroshnıchenko aǵasynyń kegin aldy» degen sıpatta úgit júrgizgen.

Taǵy bir jaıtty nazarlaryńyzǵa usynaıyq.

1930 jyly Jarkent shekara otrıadyna qarasty Esekartqan zastavasy basshysynyń saıası ister jónindegi orynbasary Nagornyı Alekseı Korneevıch Narynqoldaǵy eńbekshiler jınalysynan qaıtyp kele jatqan jolda Mergenbaı sarbazdarynyń qolynan qaza tapqan. Qyzyldar Nagornyıdyń ólimin «jaı ǵana aldanyp qalǵanynan boldy» dep joǵaryǵa esep bergen.

1928 jyly Jarkent shekara otrıadyna qarasty Esekartqan zastavasynyń basshysy Prıadkın shekara buzǵan eki qazaq jigitin óltirip, birin jaralap, ózi de shaıqas kezinde qaza tapqany jazylǵan.

1932 jyldyń qazan aıynda Jarkent shekara otrıadyna qarasty Esekartqan zastavasynyń bólim komandıri Gavrııl Grıgorevıch Sımonenko Mergenbaı sarbazdarymen bolǵan shaıqasta jaralanyp, emhanaǵa jetkizilgen kezde qaza tapqan.

Qyzylshekara aýyly mańyndaǵy eskertkish

Osy shaıqastarda kóz jumǵan júzdegen qazaq batyry ataýsyz qaldy. Al, eldi qynadaı qyrǵan ár qyzyl áskerdiń basyna belgitas qoıylǵan. Sonyń biri qazirgi Qyzylshekara aýylynyń mańynda (bul jerde buryn eski zavtava bolǵan) tur. 1932 jyly Shaldın onshaqty qyzyl áskerdi bastap, Qytaı asqan eldi pýlemettiń kúshimen toqtatpaq bolady. Sol shaıqasta Mergenbaı jasaǵynyń jigitteri Astrahanevti ajal qushtyrdy.

Mundaı qarýly qaqtyǵystar óte kóp bolǵany, olardyń báriniń esebi arhıvte qattalyp jatqany anyq. Ol qujattardyń ashylar kezi alys emes. Dese de, pýlemetpen qarýlanǵan, bir mezette ondaǵan adamdy ajal qushtyra alatyn qarýly qyzyl áskerge ajaldan qaımyqpaı tótep bergen babalar erligine tańdanbasqa shara joq.

Ár kósh saıyn ondap, tipti júzdep qyrylyp jatsa da, Mergenbaı jasaǵy eldi tynysh elge kóshirip áketý mıssııasynan bas tartpady. OGPÝ chekısteri bul tusta Mergenbaıdyń kózin qurtýdyń túrli josparyn quryp jatty. Ol jospardyń biri áıgili «Han-Táńiri» operaııasy edi.

 

«Han-Táńiri» operaııasy

Kósh. Saryjaz asýy

1931 jyldyń 26 shildesindegi «Han-Táńiri» operaııasyn iske asyrý Narynqol áskerı komendatýrasynyń basshysy Shaldınge úlken syn boldy. Ol osy joly Mergenbaıdy óz qolymen ajal qushtyratynyn aıtyp, qyzyl ásker aldynda sert beredi.

«Han-Táńiri» operaııasy barysynda Shaldın bastaǵan Narynqol zastavasy men Narynqol Partııa komıtetiniń hatshysy (Oleg Mýhın ásirelep jibergen. Durysy Chernenko áskerı komendatýranyń saıası jetekshi (polıtrýk) bolǵan) Konstantın Chernenkonyń qoly – ońtústikten,  Súmbe zastavasynyń basshysy Volosevıch bastaǵan otrıad – soltústikten soqqy berý uıǵarylady.

Áskerı komendatýranyń saıası jetekshi Konstantın Chernenko telefon arqyly Mergenbaı jasaǵymen soǵysýdyń sheberi sanalatyn Jarkent shekara otrıady oqý-jattyǵý eskadronynyń komandıri Golovınmen aqyldasady. Golovın ásker sanynyń kóp-azdyǵy eshteńe sheshpeıtinin, múmkindiginshe qyzyl áskerdi ońtaıly pozıııada, ıaǵnı Mergenbaı jasaǵynan bıik jerge bekindirý qajettiligin aıtady.

300 úıli qazaqty kóshirgen Mergenbaı jasaǵy Qaqpaq ańǵaryn boılaı joǵary órlegende bulardyń sońyna muzdaı qarýlanǵan 30 shekarashy túsedi.

Endi Janbolat Aýypbaev aǵamyzdyń osy oqıǵa týraly jazǵan deregin qysqartyp, óz nusqamyzda nazarlaryńyzǵa usynaıyq.

Mergenbaı bastaǵan qol qyzyldarmen atysyp, qyrǵyz jerine ótip ketedi. Arǵy jaqtan qyrǵyz áskerimen shaıqasý qaýpi tóngen soń, qaıta qazaq jerine qaıtýǵa májbúr bolady.

Mergenbaı bastaǵan kósh Qaqpaq ańǵaryna túsip, Sary­qolatqa jetip, odan Bozymbaı saıyna keledi. Artynan qalmaı kele jatqan Shaldın men Volosevıchtiń qoly eki jaqtan tysqyryp, Mergenbaıdyń kóshin Tuıyqashaǵa tireıdi. Basqa barar jeri qalmaǵan kósh Tuıyqashamen órlep otyryp, Asýtórge keledi de qos qap­taly qalyń qar, qarsy betkeıi kók muz Muzdaýannyń shatqalyna baryp tyǵylady. Shatqalǵa kiretin jalǵyz jol bar, al muzdy asýdan ary ótip ketý múmkin emes.

Mergenbaı aldymen qolynda qarýy bar 18 adamdy kóshten eki shaqy­rymdaı jerdegi shońǵal tasty múıiske tosqaýylǵa qoıady. Sodan soń epti, qımyly shıraq degen 30-40 jigitti taǵy da iriktep alyp, qoldaryna balta, shot beredi de dereý asý­dyń muzdy qaptalynan adamnyń aıaq ushy turatyndaı kertpesh-kertpesh oıyq jasaýǵa jumyldyrady. Al qalǵan qatyn-qalash, bala-shaǵaǵa komotrıad kelip qalmaı turǵanda saı tabanyna baryp, mol ǵyp otyn jınap ákelýge ámir beredi. Qashqyndar kóshi qý jandary úshin osylaı arpalysyp jatady.

Bul kezde shatqal aýzyna jaqyndaǵan Shaldın áskerin mergender toby alystan jasqaı atyp, saı aýzyna mańaılatpaı qoıady.

«Qash­qyn­dardyń osynsha adam, osynsha malmen aq qar, kók muz japqan myna tuıyq saıda jata berýi múmkin emes. Eki-úsh kúnnen keıin olar jaǵarǵa otyny, mal jaıar órisi hám isherge tamaǵy joq (Mergenbaı kóshken elge aldyn ala «túımesh»  daıyndatatyn bolǵan. Iaǵnı, maldyń etin shala pisirip, qarynǵa salyp alady. Osyndaı qıyn sátte sol túımeshti bir qaınatyp jiberip, ásker de, el de júrek jalǵaıtyn bolǵan)  jerden ózderi de bezip shyǵyp, bizge kelip beriledi. Sondyqtan sol sátti asyqpaı kúteıik», – dep qyzyl ásker shatqal aýzyna bekinis jasap kútedi.

Mergenbaı jasaǵy qarly asýǵa aldymen eki qatar etip adam aıaǵy turarlyq oıyqtar jasap shyǵady. Sodan soń sol baspaldaqtardyń orta­syndaǵy ashyq jerdiń uzyna boıyna kóshtegi kıiz úılerdiń týyrlyǵyn kesip-kesip, muzǵa syrǵy­maı­tyn­daı etip jabýlaıdy.  Sol «kıiz soqpaqpen» mal da, adamdar da arǵy betke aman-esen ótip ketedi.

El aýzynda Muzdaýan Mergenbaıǵa ótkel bergende bir aqsaqal men qomy tómen bolyp qalǵan bir túıe ǵana shyǵyn bolǵany aıtylady.

Al, qyzyldar A.K.Volosevıch (Súmbe zavtavasynyń janyndaǵy mazary týraly joǵaryda jazdyq), V.V.Saenko atty eki áskerinen aırylyp, V.I.Petrov aýyr jaralanady. Osy qaza tapqan eki soldattyń biriniń shala-jansar jany shyqpaı jatqan eken. Onyń myltyǵyn alýǵa barǵan Ómirbaı degen batyrdy sol ásker atyp jiberip, sheıit ketedi.

Shaldınniń qyzyl ásker aldynda bergen sertin oryndaı almaǵan bul jeńilisi kommýnısterge aýyr soqqy boldy. Keńes úkimeti sol kúnderi Qytaı memleketine nota joldap, Mergenbaı alyp ótken 300 úıdi qaıtaryp berýin talap etti.

 

Shaldınniń sháshkesi

Mergenbaı qoly Qytaıǵa kóshti aman jetkize salyp, elý shaqty sarbazymen qaıtadan shekaradan beri ótedi. Kóshte qalǵan birer sarbaz bir apta demalǵannan keıin ǵana ishkeri kóshýge daıyndala bastaıdy. Bul kezde Keńes úkimetiniń Qytaıǵa joldaǵan notasynda aıtylǵan tapsyrmany oryndaý úshin shekara kúzetindegi qalmaq-sibe áskeri kóshke tutqıyldan shabýyl jasaıdy. Eldi tonap, birneshe adamdy óltirip, kóshti Narynqolǵa bir-aq aıdap ákeledi.

Aıdap ákelgen eldi Shaldın atqoraǵa qamap, tergeı bastaıdy. Muny estigen Mergenbaı tún ishinde Narynqolǵa astyrtyn kirip, Shaldınmen betpe-bet kezdesedi. «Tutqyndary dereý bosatpasań, Narynqoldaǵy bekinisterińniń kúlin kókke ushyramyn» deıdi de shaı iship otyrǵan sháshkesin atyp túsiredi.

Mergenbaı bul oqıǵa týraly: «Buryn dámdes bolǵan adam edi, ólimge qımadym» degen eken (Bul oqıǵanyń «Mergenbaı ózenniń arǵy jaǵynda turyp, Shaldınniń sý iship turǵan sháshkesin atyp túsirgen» degen nusqasy da bar).

Mergenbaıdan qoryqqan Shaldın tutqyndardy tizimdep, bir-birden bosata bastaıdy. Osy kezde el arasynan bir satqyn shyǵyp, Mergenbaı jasaǵyndaǵy sarbazdardyń óte az qalǵanyn, Narynqoldaǵy zastavany qıratýǵa shamasy jetpeıtinin habarlaıdy. Muny estigen Shaldın tutqynǵa túsken Mergenbaı sarbazdaryn Jarkentke aıdatyp jiberedi. Ómirbaıdyń kegin alǵan sarbazdy Jarkentegiler aıýandyqpen azaptap óltiredi.

«Han-Táńiri» operaııasyndaǵy sátsizdikten keıin Shaldın qatań sógis alyp, taǵy qyzmetinde qaldy. Biraq, munan keıingi shaıqastarda da Mergenbaı jasaǵyna qaýqar tanyta almaǵan soń, onyń ornyna Kaloev degen ulty osetın azamat taǵaıyndaldy.

 

Kaloev qyrǵyny

Áıgili Konstantın Chernenkonyń (Mergenbaı jasaǵyn talqandaı almaǵan Konstantın Chernenko keıin Qorǵasta Bekmuratov jasaǵyn joıyp, qyzmeti jedel óskenOl 1984 jyly KSRO Joǵarǵy Keńes Prızıdýmynyń tóraǵasy bolyp, Keńester Odaǵyn basqardy) Kaloev týraly aıtqan áńgimesine kezek bersek.

 

Konstantın Chernenko - 1984-1985 jyldary KPSS OK Bas xatshysy jáne KSRO Joǵarǵy Keńesi Prezıdıýmynyń Tóraǵasy boldy.

Chernenkonyń jas kezi

Bizdiń bilýimizshe, Kaloev kele sala Qytaıǵa qashqan eldi aıamaı qyryp, aty shyqqan edi. Ol týraly úzeńgiles dosy Chernenko: «Bir kúni Kaloev Mergenbaı jasaǵy shekarany buzyp ótkenin habarlap, dabyl qaqty. Biz oǵan jer jaǵdaıyn jaqsy bilmeısiz. Bul shaıqasqa barmaı-aq qoıyńyz» dedik. Ol bizdiń aıtqanymyzǵa kónbedi. «Meniń qasymda jer jaǵdaıyn biletin qyzyl áskerler bolady. Mundaı sátte qol qýsyryp otyra almaımyn» dep otrıadty ózi basqardy.

Kaloev burynǵy Shaldın sekildi atys bolyp jatqan jerge tóte barǵan joq. Men bastapqyda komandırdiń bar bolǵany úsh shekarashy atysyp jatqan jerge birden kómekke barmaǵanyn túsine almadym.

Sóıtsem, ol Teriskeı Alataýǵa tóte tartyp, Mergenbaı jasaǵynyń aldyn oraýdy oılapty (alda kósh ketip bara jatqan). Biz Mergenbaı jasaǵynyń tý syrtynan kelip soqqy berdik. Bul shaıqas bir táýlikke sozyldy. Mergenbaı áskeri sytylyp ketetin jol taba almaı qınaldy.

Eki jaq ta oqty kóp shyǵyndamaı atysty. Oq dári taýsylyp, shaıqas aıaqtalǵan soń, biz ólgenderdiń súıegin sanadyq. 30 bandy til tartpaı ketipti. Mergenbaıdyń jaraly jeti áskerin qolǵa túsirdik. Bizden birde bir adamnyń shyǵyny bolǵan joq» deıdi.

30 bandy degeni qyzyldardyń ozbyr saıasatynan qashqan qarapaıym halyq bolatyn. Búgingi tilmen aıtqanda, bosqyndar edi.

 

«Qańǵyǵan oq»

Mergenbaıdy Kaloevtiń qyrǵyny da toqtata alǵan joq. OGPÝ chekısteri Mergenbaıǵa qazaqtyń óz ishinen shyqqan adam bolmasa, qyzyl áskerdiń shamasy jetpeıtinin anyq ańǵardy. Qyzyldar 2-3 jyl boıy «Mergenbaıdy qolǵa túsiremin» dep qanshama áskerinen aıryldy. Eldiń teń jarymynan astamy Mergenbaı syndy batyrlardyń kúshimen Qytaı asyp ketti. Sondyqtan da, qyzyldar Mergenbaıdyń kózin joıý úshin arnaıy jansyzdardy jiberýdi jıiletti.

Batyrdyń aınalasyndaǵy adamdardyń eshqaısysy da Mergenbaıdyń atyn atamaıtyn. Mergenbaı ózine astyrtyn qater tónýi múmkin ekenin bilip, jurtqa «Meni Amanjol dep atańdar» deıdi eken.

Qurmanjan kópiri mańynda Mergenbaı jerlengen jer

1932 jyldyń kúzinde Mergenbaı batyr Oıqaraǵaı taýymen taǵy bir kóshti bastap, Qytaıǵa aman alyp ótedi. Kóshke Jabyr qyrqasynan asa bergende aryp-ashqan eki jigit kelip qosylady. Áńgime tórkinine qaraǵanda olardyń da oıy shekara asyp ketý eken. Jurt bul ekeýinen kúdiktenbeıdi, qaıta músirkep qatarlaryna qosyp alady.

Kósh tań ata Hasan qııasynan ótip Qytaı jerine aıaq basady da, Tekes ózeni mańyna kelgende qalmaqtardyń  tosqaýylyna tap bolyp, atys bastalady. Shaıqasta Júkebaıdyń uly (Kerimbala apanyń uly) Nur oqqa ushady. Muny kórgen Mergenbaı: «Qap, myna ıt qalmaqtyń qapyda bireýdiń jalǵyzyn jaıratqanyn-aı... Atyńdar, aıamańdar kápirlerdi! Qyryńdar» dep jaýǵa qarsy bes oq shyǵaryp, kóshti bir aınalyp, qoramsaǵa qol salǵanda, tý syrtynan eki ret oq atylady. Oq jotadan tıip, qarnyn jaryp shyqqan. Batyr tilge kelmegen kúıi júrip ketedi.

Sumdyǵy sol, ajal oǵynyń aldynan emes, artynan oraǵytyp kelgeni edi.  Tý syrty degen sóz – kósh, kóshtiń ishi emes pe? Jurt osy kúnge deıin bul qazany, elden údire aýyp bara jatqan kóshke Jabyr qyrqasynan  kezdeısoq qosylǵan eki jigitten kóredi. Bular «OGPÝ-diń ádeıi daıyndaǵan jansyzdary edi» desedi.

«Qazaqty kommýnısterdiń ozbyr saıasatynan arashalap qalam» degen asyl erdiń aqtyq demi 49 jasynda Tekes ózeniniń boıyndaǵy Qurmanjan kópiri mańynda máńgilikke úzildi.

Úlkender qandas, rýlas aǵaıynnyń arasy búlinbesin degen nıetpen «Mergenbaıǵa Tekes boıyndaǵy shaıqasta qańǵyǵan oq tıip, sheıit ketipti» desedi. Sodan bolar, qańǵyǵan oqtyń qazaqty qandaı oǵlanynan aıyrǵanyn biz áli de baǵamdaı alǵaı kelemiz.

 

Sóz sońy

Qudaıbergen Mergenbaıuly Jamankózov

Mergenbaı batyr týraly áńgimelerdi aıtýǵa jınalǵan týǵan-týys

Men osy maqalany jazar aldynda Raıymbek aýdany Tekes aýylynda turatyn qazaqtyń Muzdaýanyna aınalǵan batyrdyń uly Qudaıbergen aqsaqaldyń shańyraǵyna soqtym. Batyrdyń týystary jınalyp, maǵan ózderi biletin biraz áńgimeni aıtyp berdi.

Qudaıbergen aqsaqalǵa ákesi Mergenbaıdyń oq tesip ótken beshpetiniń jurnaǵynan yrym jasap kıim tigip bergen eken.  Sol beshpetti kıgen 2-3 jastaǵy sábı qazir toqsannan asypty. Aqsaqaldyń maǵan áńgime aıtýǵa kúıi bolmady. Biraq, Mergenbaı batyrdyń júrip ótken soqtyqpaly-soqpaqsyz jolyn Qudaıbergen aqsaqaldyń janarynan kórgendeı áserde boldym.

 

Túıin

Uly dalanyń eń bıik núktesi Han-Táńiri mańyndaǵy Muzdaýannyń qoınaýy tolǵan adam súıegi... Eger Mergenbaılar tiri bolsa, ol asýda munsha halyq qyrylar ma edi? Meni osy suraq mazalaıdy...

Mergenbaıdyń rýhy Han-Táńirideı asqaq edi. Ol – kommýnıstik-totalıtarlyq júıege Muzdaýan sekildi ótkel bermes asý boldy.

Ol Asý qazaq degen halyq barda kún sanap asqaqtaı beredi....

10 qańtar, 2019 jyl

Qanat Ábilqaıyr

Abai.kz

Pikirler