Kino...
Būl bır syiqyrly älem. Kino qanşama jannyŋ jüregın jaulap, baurap aldy deseŋızşı?! Közıŋızdı bır sätke jūmyp tūryp ömırıŋızdı kinosyz elestetıp körıŋızşı. Elestete almaisyz.
Adamǧa ne qymbat? Qazaq «Malym janymnyŋ sadaǧasy, Janym arymnyŋ sadaǧasy» deidı. Tüptep kelgende adamǧa ary qymbat. Kino önerı baiaǧyda öner boludan asyp qazaqtyŋ ary bolu deŋgeiıne jetken öner türı.
Esterıŋızde me? «Menıŋ atym Qoja»! Qazaqtyŋ kışısı de, ülkenı de ǧaşyq bolǧan joq pa edı osy filmge?! Däl solai. «Taqiialy perışte, nemese Tana jeŋgeidıŋ kelınderı» şe?! Qazaq kinosynyŋ anasy atanǧan Ämina apamyzdyŋ külımdegen közderınıŋ özı ne tūratyn edı! Biyl būl filmnıŋ ekranǧa şyǧyp, qazaqtyŋ är üiıne quanyş syilaǧanyna tura 50 jyl. İä, iä, tura jarty ǧasyr!
Şäken Aimanūly qazaqqa nebır kinoöner tuyndylaryn syiǧa tartty. «Aldar köse», «Atamannyŋ aqyry», «Atameken»...
«Atameken»... Qazaq auylynyŋ tūrǧyny nemeresın ertıp, alysta, soǧys dalasynda qaza tauyp jerlengen jerınen ūlynyŋ süiegın elge äkelmek bolyp jolǧa şyǧady...
Mäjit Begalinnyŋ «El basyna kün tusa», «Mänşük turaly än» tuyndylary şe? Keremet emes dep kım aita alar?!
«Qyz Jıbek»! O, būl filmdı tek kino tuyndysy deuge qimaimyn. Būl film qazaqty tırıltken tuyndy! Sol kezderde nebır äŋgımeler estitınbız. Ne deisıŋ, Mäskeu «nege qazaqtardy bai etıp körsetkensıŋder» deptı, sodan kino şyqpaityn bolypty, taǧysyn, taǧylar...
Sodan bolar kinonyŋ rejisserı, qazaqtyŋ bırtuar daryndy ūly Sūltan Qojyq jüregı auyryp keselge ūşyraǧany.
Būl filmder turaly aityp jetkızu mümkın emes. Būndai biık öner tuyndylaryn köru kerek. Qaita, qaita köru kerek.
Aita bersem qazaq kinosy turaly aitylar äŋgıme jeterlık. Egemendık alǧaly bıraz jyl öttı. 1991 jyldan berı sanai berıŋız, az uaqyt emes.
Atyşuly «Reketirden» bastap bügınge deiın şyqqan filmder turaly auyz toltyryp aita almaimyn. «Ämıre» filmıne ümıt artyp edım, onymnan da tük şyqpady...
Mümkın, teleserialdar bar dersızder? «Tar zaman» jaqsy şyqty. Bıraq ol teleserial ǧoi. Al, men kinoteatrlarda körsetıletın filmder turaly aityp otyrmyn.
Qūrmettı zamandas, mümkın maǧan, bärın tükke tatyrsyz ettıŋız ǧoi, dep kına artarsyz? Onda özıŋız bılıŋız.
Men ötırık aitqym kelmeidı. Älde maǧan, ötırık ait deisız be?
Bır qoǧamda ömır sürıp, bır el bolamyz desek, bır-bırımızdıŋ közımızge tura qarap, oiymyzdy aşyq bıldıruımız kerek. Sonda pıkır almasa otyryp nenıŋ dūrys, nenıŋ būrys ekenıne köz jetkızermız. Bärı keremet, dep kölgırsıp, tynyştyq kerek dep jüre bersek, nenıŋ üdesınen şyǧamyz?
Solai emes pe?
Jä, aitaiyn degen bır armanym bar edı. Sony baiandaiyn.
Qazaq nege tek joŋǧarlamen soǧysqanyn ǧana aita beredı. Kino tüsırse de sol. Bırneşe ǧasyr körşı eldıŋ būrynǧy basşylyǧyna bodan bolǧan kezdı kino etıp nege tüsırmeske? Mysaly Kenesarynyŋ taǧdyry turaly qaşan kino tüsırıledı? Resei basqynşylyǧyna qarsy basqa da köptegen köterılıster bolǧany taǧy bar.
Qyrǧyz bauyrlar būl taqyrypqa qaimyqpai baryp keremet tuyndy jasai bıldı. «Qūrmanjan datqa» filmı köpşılıktı eleŋ etkızdı. Būl tuyndy maǧan öte ūnady.
Menıŋ aityp otyrǧanym Resei patşalyǧynyŋ kolonialdyq saiasatyn naqty körsete bılgen filmnıŋ paida bolu mäselesı. Qazaqtar būl taqyrypqa nege barmaidy? Mümkın jaqsy ssenarii, kinony jaqsy etıp tüsıre alatyn rejisser, daryndy akterler joq şyǧar, dersız.
Basqasyn qaidam. Akterler bar. Jaqynda Qanat Tasybekov dosym Ǧabit Müsırepūly atyndaǧy jastar teatryna şaqyrdy. «Ūmytyŋdar ony» degen qoiylymnyŋ tūsaukeserı eken. Keremet! Riza boldym. Qai roldı oina deseŋız de alyp ketetın daryndy akterler barşylyq eken. Būndai sahna şeberlerı Almatydaǧy M.Äuezūly atyndaǧy Qazaq drama tetrynda da jetkılıktı. Qazaqstannyŋ basqa teatrlarynda da öner ielerı barşylyq.
Sonymen Resei patşalyǧy qazaqty jaulap alǧany kezeŋı turaly körkem tuyndy nege joq?
Qazaqfilm kinostudiiasynda KSRO bilıgı qanşa tyiym salynsa da sol bır kezge degen, qarsylyq beleŋ alǧan kezder boldy.
Mysaly "Qazaqfmlm" jäne "Qyrǧyzfilm" kinostudiialary bırıgıp tüsırgen «Qaraş asuynda atylǧan oq" filmınde Baqtyǧūl bailar alyp ketken jüirık aty, Sülıkqarasy qaşyp kelgende balasyna būrylyp «Tūrar, pyşaq äkel» deidı. Būnda tūrǧan ne bar dersız?
Mūhtar Äuezūly būl oqiǧany qazaqtyŋ belgılı tūlǧasy Tūrar Rysqūlovtyŋ äkesınıŋ ömırınen alyp jazǧan. Şyǧarma «Qara-Qaraş» dep atalady. Jazuşy balaǧa atyn Seiıt dep esım bergen.
Şyǧarma jazylǧannan soŋ köp jyldardai keiın, kinossenarii jazǧandar balanyŋ atyn Tūrar dep jazdy. Kino körıp otyrǧan körermennıŋ tüsıngenı tüsındı, bılmegenı tüsınbedı. Degenmen osy bır şaǧyn ǧana körınıs köp adamnyŋ jüregındegı azattyqqa degen sezımın qairady. Būl Resei patşalyǧynyŋ saiasatyn öŋın ainaldyryp bolsa da jalǧastyryp otyrǧan Keŋes bilıgıne degen qarsylyq edı.
Mäjit Bgalinnıŋ körsetılımge tyiym salynǧan «Otqa oranǧan Oral» filmınde Alaş ordanyŋ polkovnigı körsetıledı. Qazaq polkovniktıŋ rolın ataqty Şahan Musin keremet oinaǧan. İä, Mäskeu filmdı körsetpei tastady. Bıraq būndai äreketke sanaly türde barǧan Mäjit Begalin sol kezde Şahan Musinge: «Ne de bolsa aitarymyzdy aittyq!» degen.
«Qyz Jıbek» filmınde de KSRO saiasatyna qarsylyq bar. Ol kezde KSRO basşylyǧy qazaqtarǧa senderde jazu-syzu bolmaǧan, mädeniet degennen jūrdaisyŋdar, kommunistık partiia örkeniettıŋ ne ekenın bılmegen qazaqtardyŋ ömırın jūmaq ettı degen saiasatyn älemge maqtanyş etıp tūrǧan kez edı.
Qandai qarsylyq dersız? Mysaly Jıbektıŋ äkesı Syrlybai aq taiaqqa pyşaǧymen taŋbalar oiyp otyrady. Sol taŋbalar baiyrǧy türkı jazuy bolatyn. Kiız üidıŋ qabyrǧasynda ekı qorazdyŋ beinesı körınedı. Būl bızdıŋ babalarymyz saq däuırınıŋ şeberlerı jasaǧan beine bolatyn. Kino tüsıruşı Sūltan Qojyqūly jäne basqalar būndai qadamǧa ädeiı bardy.
Syrttan qaraǧanda bolmaşy näseler siiaqty osyndai körınıster arqyly qazaq ziialylary öz halqyn oianuǧa şaqyrdy. Osynysymen bızde de mädeniet bolǧan, ol ol ma, bızdıŋ mädeniet pen tarihymyz basqalardan artyqpyz dep keudesı pısıp jarylardai bolyp jürgenderden de bai, tereŋ degendı aita bıldı.
Mäskeudegı körkem komissiia müşelerı mūndai maida-şüidenı baiqamai qaldy. Al bılıp qoisa ne bolar edı? Onda «Qazaqfilm» studiiasy jabylyp, qazaq kinosy joiylyp ketuı äbden mümkın edı. Ol bilık eşkımdı keşırmeitın bilık bolatyn. Atom bombasyn tek qazaq jerın jara beru arqyly qazaqty ūlt retınde joq etudı közdegen KSRO basşylyǧyna «Qazaqfilm» kinostudiiasyn jabu tükke tūrmas edı. Mäskeudegı sol kezdegı bilık qazaqqa degen közqarasyn 1986 jyly anyq körsettı emes pe?
Būnyŋ bärınıŋ kinoǧa ne qatysy bar dersız? Qatysy bolǧanda qandai.
Qazaq elı öz tarihyn bıluı kerek. Ärine, tarih jazylyp jatqan akademiialyq basylymdar barşylyq. Bıraq köpşılık ondai kıtaptardy oqi bermeidı. Köpşılıktıŋ uaqyty da jaǧdaiy da joq. Ol kıtaptardy taralymy da mäz emes ekenı taǧy bar.
Sondyqtan kino tuyndylary arqyly ūlttyŋ tarihyn jyrlau, ūlttyŋ ruhyn biık deŋgeige köteru, ruhani jaŋǧyrtu bügıngı künnıŋ erteŋge qaldyruǧa bolmaityn talaby.
Berdaly OSPAN.
«Adyrna» ūlttyq portaly.
