Qazaq kınosy qashanǵy kúttiredi

2572
Adyrna.kz Telegram

Kıno...

Bul bir syıqyrly álem. Kıno qanshama jannyń júregin jaýlap, baýrap aldy deseńizshi?! Kózińizdi bir sátke jumyp turyp ómirińizdi kınosyz elestetip kórińizshi. Elestete almaısyz.

Adamǵa ne qymbat? Qazaq «Malym janymnyń sadaǵasy, Janym arymnyń sadaǵasy» deıdi. Túptep kelgende adamǵa ary qymbat. Kıno óneri baıaǵyda óner bolýdan asyp qazaqtyń ary bolý deńgeıine jetken óner túri.

Esterińizde me? «Meniń atym Qoja»! Qazaqtyń kishisi de, úlkeni de ǵashyq bolǵan joq pa edi osy fılmge?! Dál solaı. «Taqııaly perishte, nemese Tana jeńgeıdiń kelinderi» she?! Qazaq kınosynyń anasy atanǵan Ámına apamyzdyń kúlimdegen kózderiniń ózi ne turatyn edi! Bıyl bul fılmniń ekranǵa shyǵyp, qazaqtyń ár úıine qýanysh syılaǵanyna týra 50 jyl. Iá, ıá, týra jarty ǵasyr!

Sháken Aımanuly qazaqqa nebir kınoóner týyndylaryn syıǵa tartty. «Aldar kóse», «Atamannyń aqyry», «Atameken»...

«Atameken»... Qazaq aýylynyń turǵyny nemeresin ertip, alysta, soǵys dalasynda qaza taýyp jerlengen jerinen ulynyń súıegin elge ákelmek bolyp jolǵa shyǵady...

Májıt Begalınnyń «El basyna kún týsa», «Mánshúk týraly án» týyndylary she? Keremet emes dep kim aıta alar?!

«Qyz Jibek»! O, bul fılmdi tek kıno týyndysy deýge qımaımyn. Bul fılm qazaqty tiriltken týyndy! Sol kezderde nebir áńgimeler estıtinbiz. Ne deısiń, Máskeý «nege qazaqtardy baı etip kórsetkensińder» depti, sodan kıno shyqpaıtyn bolypty,  taǵysyn, taǵylar...

Sodan bolar kınonyń rejısseri, qazaqtyń birtýar daryndy uly Sultan Qojyq júregi aýyryp keselge ushyraǵany.

Bul fılmder týraly aıtyp jetkizý múmkin emes. Bundaı bıik óner týyndylaryn kórý kerek. Qaıta, qaıta kórý kerek.

Aıta bersem qazaq kınosy týraly aıtylar áńgime jeterlik. Egemendik alǵaly biraz jyl ótti. 1991 jyldan beri sanaı berińiz, az ýaqyt emes.

Atyshýly «Reketırden» bastap búginge deıin shyqqan fılmder týraly aýyz toltyryp aıta almaımyn. «Ámire»  fılmine úmit artyp edim, onymnan da túk shyqpady...

Múmkin, teleserıaldar bar dersizder? «Tar zaman» jaqsy shyqty. Biraq ol teleserıal ǵoı. Al, men kınoteatrlarda kórsetiletin fılmder týraly aıtyp otyrmyn.

Qurmetti zamandas, múmkin maǵan, bárin túkke tatyrsyz ettińiz ǵoı, dep kina artarsyz?  Onda ózińiz bilińiz.

Men ótirik aıtqym kelmeıdi. Álde maǵan, ótirik aıt deısiz be?

Bir qoǵamda ómir súrip, bir el bolamyz desek, bir-birimizdiń kózimizge týra qarap, oıymyzdy ashyq bildirýimiz kerek. Sonda pikir almasa otyryp neniń durys, neniń burys ekenine kóz jetkizermiz. Bári keremet, dep kólgirsip, tynyshtyq kerek dep júre bersek, neniń údesinen shyǵamyz?

Solaı emes pe?

Já, aıtaıyn degen bir armanym bar edi. Sony baıandaıyn.

Qazaq nege tek jońǵarlamen soǵysqanyn ǵana aıta beredi. Kıno túsirse de sol. Birneshe ǵasyr kórshi eldiń burynǵy basshylyǵyna bodan bolǵan kezdi kıno etip nege túsirmeske? Mysaly Kenesarynyń taǵdyry týraly qashan kıno túsiriledi? Reseı basqynshylyǵyna qarsy basqa da kóptegen kóterilister bolǵany taǵy bar.

Qyrǵyz baýyrlar bul taqyrypqa qaımyqpaı baryp keremet týyndy jasaı bildi. «Qurmanjan datqa» fılmi kópshilikti eleń etkizdi. Bul týyndy maǵan óte unady.

Meniń aıtyp otyrǵanym Reseı patshalyǵynyń kolonıaldyq saıasatyn naqty kórsete bilgen fılmniń paıda bolý máselesi. Qazaqtar bul taqyrypqa nege barmaıdy? Múmkin jaqsy senarıı,  kınony jaqsy etip túsire alatyn rejısser, daryndy akterler joq shyǵar, dersiz.

Basqasyn qaıdam. Akterler bar. Jaqynda Qanat Tasybekov dosym Ǵabıt Músirepuly atyndaǵy jastar teatryna shaqyrdy. «Umytyńdar ony» degen qoıylymnyń tusaýkeseri eken. Keremet! Rıza boldym. Qaı roldi oına deseńiz de alyp ketetin daryndy akterler barshylyq eken. Bundaı sahna sheberleri Almatydaǵy M.Áýezuly atyndaǵy Qazaq drama tetrynda da jetkilikti. Qazaqstannyń basqa teatrlarynda da óner ıeleri barshylyq.

Sonymen Reseı patshalyǵy qazaqty jaýlap alǵany kezeńi týraly kórkem týyndy nege joq?

Qazaqfılm kınostýdııasynda KSRO bıligi qansha tyıym salynsa da sol bir kezge degen, qarsylyq beleń alǵan kezder boldy.

Mysaly "Qazaqfmlm" jáne "Qyrǵyzfılm" kınostýdııalary birigip túsirgen «Qarash asýynda atylǵan oq" fılminde Baqtyǵul baılar alyp ketken júırik aty, Súlikqarasy qashyp kelgende balasyna burylyp «Turar, pyshaq ákel» deıdi. Bunda turǵan ne bar dersiz?

Muhtar Áýezuly bul oqıǵany qazaqtyń belgili tulǵasy Turar Rysqulovtyń ákesiniń ómirinen alyp jazǵan. Shyǵarma «Qara-Qarash» dep atalady. Jazýshy balaǵa atyn Seıit dep esim bergen.

Shyǵarma jazylǵannan soń kóp jyldardaı keıin, kınosenarıı jazǵandar balanyń atyn Turar dep jazdy. Kıno kórip otyrǵan kórermenniń túsingeni túsindi, bilmegeni túsinbedi. Degenmen osy bir shaǵyn ǵana kórinis kóp adamnyń júregindegi azattyqqa degen sezimin qaırady. Bul Reseı patshalyǵynyń saıasatyn óńin aınaldyryp bolsa da jalǵastyryp otyrǵan Keńes bıligine degen qarsylyq edi.

Májıt Bgalınniń kórsetilimge tyıym salynǵan «Otqa oranǵan Oral» fılminde Alash ordanyń  polkovnıgi kórsetiledi. Qazaq polkovnıktiń rolin ataqty Shahan Mýsın keremet oınaǵan. Iá, Máskeý fılmdi kórsetpeı tastady. Biraq bundaı áreketke sanaly túrde barǵan Májıt Begalın sol kezde Shahan Mýsınge: «Ne de bolsa aıtarymyzdy aıttyq!» degen.

«Qyz Jibek» fılminde de KSRO saıasatyna qarsylyq bar. Ol kezde KSRO basshylyǵy qazaqtarǵa senderde jazý-syzý bolmaǵan, mádenıet degennen jurdaısyńdar, kommýnıstik partııa órkenıettiń ne ekenin bilmegen qazaqtardyń ómirin jumaq etti degen saıasatyn álemge maqtanysh etip turǵan kez edi.

Qandaı qarsylyq dersiz? Mysaly Jibektiń ákesi Syrlybaı aq taıaqqa pyshaǵymen tańbalar oıyp otyrady. Sol tańbalar baıyrǵy túrki jazýy bolatyn. Kıiz úıdiń qabyrǵasynda eki qorazdyń beınesi kórinedi. Bul bizdiń babalarymyz saq dáýiriniń sheberleri jasaǵan beıne bolatyn. Kıno túsirýshi Sultan Qojyquly jáne basqalar bundaı qadamǵa ádeıi bardy.

Syrttan qaraǵanda bolmashy náseler sııaqty osyndaı kórinister arqyly qazaq zııalylary óz halqyn oıanýǵa shaqyrdy. Osynysymen bizde de mádenıet bolǵan, ol ol ma, bizdiń mádenıet pen tarıhymyz basqalardan artyqpyz dep keýdesi pisip jarylardaı bolyp júrgenderden de baı, tereń degendi aıta bildi.

Máskeýdegi kórkem komıssııa músheleri mundaı maıda-shúıdeni baıqamaı qaldy. Al bilip qoısa ne bolar edi? Onda «Qazaqfılm» stýdııasy jabylyp, qazaq kınosy joıylyp ketýi ábden múmkin edi. Ol bılik eshkimdi keshirmeıtin bılik bolatyn. Atom bombasyn tek qazaq jerin jara berý arqyly qazaqty ult retinde joq etýdi kózdegen KSRO basshylyǵyna «Qazaqfılm» kınostýdııasyn jabý túkke turmas edi. Máskeýdegi sol kezdegi bılik qazaqqa degen kózqarasyn 1986 jyly anyq kórsetti emes pe?

Bunyń báriniń kınoǵa ne qatysy bar dersiz? Qatysy bolǵanda qandaı.

Qazaq eli óz tarıhyn bilýi kerek. Árıne, tarıh jazylyp jatqan akademııalyq basylymdar barshylyq. Biraq kópshilik ondaı kitaptardy oqı bermeıdi. Kópshiliktiń ýaqyty da jaǵdaıy da joq. Ol kitaptardy taralymy da máz emes ekeni taǵy bar.

Sondyqtan kıno týyndylary arqyly ulttyń tarıhyn jyrlaý, ulttyń rýhyn bıik deńgeıge kóterý, rýhanı jańǵyrtý búgingi kúnniń erteńge qaldyrýǵa bolmaıtyn talaby.

Berdaly OSPAN.

«Adyrna» ulttyq portaly.

Pikirler